Bushe Mufwile Ukusambilila IciHebere ne CiGriki?

AMALEMBO ayengi aya mu Baibolo yalembelwe mu ndimi shibili fye, iciHebere ne ciGriki. * Abalembele aya Malembo mu ciHebere ne ciGriki baletungululwa no mupashi wa mushilo uwa kwa Lesa. (2 Samwele 23:2) Kanshi, kuti twatila amashiwi balembele “yafuma kuli Lesa.”—2 Timote 3:16, 17.

Lelo, abantu abengi ababelenga Baibolo muno nshiku tabaishiba iciHebere nangu iciGriki. Kanshi bafwile ukubomfya Baibolo iyapilibulwa mu citundu cabo. Limbi na imwe e fyo mufwile ukucita. Apo bamo bamona kwati amaBaibolo ayapilibulwa tayafuma kuli Lesa, napamo mulatontonkanya ukuti, ‘Bushe kuti naumfwikisha amashiwi yaba muli Baibolo nga nabelenga Baibolo iyo bapilibula, nelyo bushe mfwile ukusambilila iciHebere nelyo iciGriki?’

Ifyo Mulingile Ukutontonkanyapo

Ilyo tamula-asuka ici cipusho, kuli ifintu ifyo mufwile ukwishiba. Ica kubalilapo ca kuti, ukwishiba fye iciHebere nelyo iciGriki ca kale te kuti cilenge umuntu ukumfwikisha ifyalembwa mu Baibolo mu cisungusho. Ilyo Yesu alelanda ku baYuda abaliko mu nshiku shakwe, atile: “Imwe mufwayafwaya mu Malembo, pantu mutontonkanyo ukuti e mo mukakwatila umweo wa muyayaya; kabili aya yene e yashimika icine pali ine. Lelo tamufwaya ukwisa kuli ine ukuti mube no mweo.” (Yohane 5:39, 40) Bushe bwafya nshi abaYuda bakwete? Bushe ciHebere bashaishibe? Awe, balicishibe bwino sana. Nomba, Yesu akonkenyepo ukusosa ukuti: “Nalishiba ukuti imwe tamwatemwa Lesa.”—Yohane 5:42.

Umutumwa Paulo na o aebele Abena Kristu abalelanda iciGriki mu musumba wa Korinti ukuti: “AbaYuda bena bafwaya ukumona ifishibilo e lyo abaGriki bena bafwaya amano; nomba ifwe tushimika pali Kristu uwapoopelwe. Amashiwi tushimika, ku baYuda ca kuipununako e lyo ku bena fyalo ya buwelewele.” (1 Abena Korinti 1:22, 23) Kanshi cailanga fye apabuuta ukuti ukwishiba iciHebere nelyo iciGriki te kwali no kulenga umuntu ukusumina amashiwi yaba mu Cebo ca kwa Lesa.

Icalenga bubili ca kuti, nangu ca kutila abantu bamo muno nshiku balalanda iciHebere nelyo iciGriki, ifyo balanda ishi ndimi pali ino nshita fyalipusana sana ne fyo baleshilanda ilyo balelemba Baibolo.  AbaGriki abengi aba muno nshiku balafilwa ukumfwa bwino bwino iciGriki balembelemo Baibolo. Icalenga ca kuti amashiwi yamo ayo babomfya ino nshita te yo balebomfya kale, kabili amashiwi ya kale ayengi ayo babomfya yapilibula fye ifintu fimbi. Natulangilile, ishiwi lya kuti “uwayemba” ilyaba pa Imilimo 7:20 na pa AbaHebere 11:23 mu ciGriki ca muno nshiku lipilibula ukuti “uulanda ifya kusekesha.” Na kabili ifyo bashimbula amashiwi ne fyo yakonkana, na fyo fine fyalyaluka.

Nga mwasambilila iciHebere ne ciGriki ca muno nshiku, te kutila ninshi e lyo mwingomfwikisha ifyaba mu Baibolo ifyo balembele pa kubala muli ishi ndimi. Mufwile ukukwata ifitabo ifilondolola amashiwi ne fitabo ifilanda pali ishi ndimi pa kuti mwishibe ifyo baleshilanda ilyo balelemba Baibolo.

Icalenga butatu ca kutila ukusambilila ululimi lumbi kwalyafya. Nangu ca kutila pa kubala kuti cayanguka ukwishiba ifya kushimbula amashiwi yamo, limo kuti papita imyaka iingi kabili kuti mwakabila ukubombesha pa kuti mwishibe ifyo amashiwi yamo yapusana imishimbwile. Kanshi insoselo ya ciNgeleshi iya kale ya cine. Iyi nsoselo itila, Ukwishiba fye ifinono kwalibipa. Cinshi kwabipila?

Bushe ili Shiwi Lipilibula Cinshi?

Bushe umuntu uulesambilila ululimi lwenu alitala amwipushapo umo ishiwi limo lyalola? Nga balimwipushapo, ninshi mwalishiba ukuti limo cilafya ukwasuka. Mulandu nshi cafisha? Pantu ishiwi limo kuti lyapilibula ifintu ifingi. Nalimo mwaebele uwamwipushe ukuti alandepo amashiwi yamo, kabili mu fyo alelanda abikemo ne lyo line ishiwi. Kanshi kano mwaishiba ico alelandapo, e lyo mwingeshiba no mulolele ishiwi. Ku ca kumwenako, nalimo kuti amwipusha umwalola ishiwi lya kuti “inshimbi.” Ili ishiwi kuti lyapilibula ifintu fyalekanalekana ukulingana ne fyo mulelandapo. Kuti lyapilibula inshimbi ya kucishilako ifya kufwala nelyo inshimbi sha fyela isho babomfya mu makuule, e lyo ishiwi limo line kuti lyapilibula ne nshimbi bakomena ntalamisoka ku maboko. Kanshi ili ishiwi kuti balibomfya nga balelanda pa kuciisa ifya kufwala, pa fyela, na pa kwikata ntalamisoka. Nomba bushe umuntu nga amwipusha fye ati inshimbi cinshi, kuti mwamwasuka ati shani?

Icitabo cilondolola amashiwi nangu tutile dikishonari, kuti yamweba umwalola ishiwi mulefwaya. Amadikishonari yamo yalalanda ne nshila shalekanalekana isha kubomfeshamo ishiwi. Kanshi nga mwaishiba ilyashi balelandapo e lyo mwingeshiba bwino umulolele ishiwi. Natulangilile na kabili: Nga mwalishibako ifya kundapa amalwele yamo kabili mulefwaya ukwishiba icilengele ukuti muleumfwa ububi, kuti mwayamona mu citabo balondololamo amalwele yalekanalekana. Mu citabo kuti balondolola ukuti ilingi line nga muleumfwa ifyo, ninshi ni malaria mulwele, lelo kuti balondolola no kuti na malwele fye yambi kuti yalenga umuntu ukulaumfwa nge fyo muleumfwa. Mufwile mwaishiba ifingi pa kuti mwishibe bwino bwino ifyo mulwele. E fyo caba na ku mashiwi, ishiwi limo kuti lyapilibula ifintu fyalekanalekana ukulingana ne fyo balelandapo, nomba nga mwakonka ubupilibulo bumbi ubupusene ne fyo balelandapo, te kuti mwishibe umulolele ishiwi. Kanshi mufwile mwaishiba icilelandwapo pa kuti mwishibe bwino bwino.

Ifi fine e fyo caba na ku kusambilila amashiwi yaba mu Baibolo, pa kuti mwishibe umulolele ishiwi limo kano mwaishiba ico balelandapo. Ku ca kumwenako, mu Malembo ya kubalilapo, ishiwi lya kuti “umupashi,” lipilibula ifintu ifingi. Limo kuti lyapilibulwa ukuti “umwela.” (Ukufuma 10:13; Yohane 3:8) Limo na lyo kuti lyapilibula umupu wa mweo uwaba mu fya mweo fyonse, mu bantu na mu nama. (Ukutendeka 7:22; Amalumbo 104:29; Yakobo 2:26) Ifibumbwa fya mu muulu ifishimoneka na fyo bafita ukuti imipashi. (1 Ishamfumu 22:21, 22; Mateo 8:16) Amaka ya kwa Lesa ayo abomfya ku kucita ifintu na yo bayeta ati umupashi wa mushilo. (Ukutendeka 1:2; Mateo  12:28) Ishiwi limo line balalibomfya na pa kulanda pa fyo umutima wa muntu waba, imibele yakwe e lyo ne fyo abantu balekanalekana bacita.—Yoshua 2:11; Abena Galatia 6:18.

Nangu ca kutila dikishonari ya ciHebere nelyo iciGriki kuti yalanda pa bupilibulo bwalekanalekana ubwa ili ishiwi, pa kuti mwishibe bwino bwino umulolele ishiwi mulefwaya, kano mwaishiba ico ilyashi lilelandapo. * Kanshi nampo mulebelenga Baibolo mu ndimi yalembelwemo pa kubala nelyo mulebelenga iyo bapilibula mu lulimi lwenu, ubwafya bwena bumo bwine.

Bushe Caliba fye Bwino Ukubomfya Baibolo Iyapilibulwa?

Bamo balibombesha ukusambilila indimi isho balembelemo Baibolo, e kutila ululimi lwa ciHebere nelyo iciGriki, e lyo bambi nabo basambilila fye shonse shibili. Nangu ca kutila balishiba ukuti te fyonse bengomfwa, balomfwa bwino ukubelenga Baibolo mu lulimi lulya lwine yalembelwemo kabili bamona ukuti tabaonawile fye inshita na maka ya kusambilila. Nomba nga ca kutila te kuti mubelenge ishi ndimi Baibolo yalembelwemo, bushe mufwile ukufuupulwa no kuleka ukufwayafwaya icine caba mu Baibolo? Awe nakalya! Kuli fintu fyalekanalekana ifyalenga ukuti twasuke ifi.

Ica kubalilapo ca kuti, caliba fye bwino ukubomfya Baibolo iyapilibulwa. Na kuba, abalembele Amalembo ya ciGriki aya Bena Kristu, ayo beta no kuti Icipingo Cipya, ilingi line balebelenga ne fyalembwa fya ciGriki nga balepilibula amalembo yamo ayaba na mu Malembo ya ciHebere. * (Amalumbo 40:6; AbaHebere 10:5, 6) Nangu ca kutila balelanda iciHebere e lyo limo baleambula na mu Malembo ya ciHebere aya kubalilapo, bafwile balitemenwepo ukubomfya  amalembo ayapilibwilwe ayo na bengi abo balelembela bakwete.—Ukutendeka 12:3; Abena Galatia 3:8.

Ica bubili ca kuti, nangu umuntu alishiba indimi babomfeshe pa kulemba Baibolo, ifyebo fyonse ifyo Yesu alandile ifyo umuntu engabelenga fyalembelwe mu lulimi lumbi. Ne calenga ca kuti abalembele amabuuku ya Mbila Nsuma balembeele mu ciGriki amashiwi ayo Yesu alandile mu ciHebere. * Bonse abatontonkanya ukuti nga balebelenga amalembo mu lulimi lulya lwine ababomfi ba kwa Yehova aba cishinka balembelemo e lyo bengeluka sana ifintu, bafwile ukutontonkanya pali ifi twalandapo. Yehova nga alefwaya, nga alekele fye amashiwi Umubomfi wakwe uwacindamisha alandile ukusungililwa ukwabula ukupilibulwa mu lulimi lumbi, lelo abomfeshe umupashi wakwe ukulenga abantu ukusungilila amashiwi mu lulimi ulo abengi pali ilya nshita baishibe sana. Ici citulangilila ukuti indimi balembelamo ama Baibolo tashacindama ukucila shimbi. Lelo icacindamisha fyebo tubelengamo ifyafuma kuli Lesa ifyo balemba bwino sana pa kutila tulefyumfwa kabili tulefikonka.

Icalenga butatu ca kuti, abali no kwishiba “imbila nsuma” iyaba mu Baibolo bantu yaweyawe aba ‘mitundu yonse, aba ndimi shonse na bantu bonse.’ (Ukusokolola 14:6; Luka 10:21; 1 Abena Korinti 1:27-29) Kanshi abantu abengi pali lelo kuti basambilila pa fyo Lesa afwaya, ukubomfya Baibolo mu lulimi lwabo ukwabula ukusambilila ululimi lumbi. Mu ndimi ishingi, mwaliba ama Baibolo ayengi, kanshi umuntu umwine kuti asalapo fye iyo alefwaya ukubelenga. *

Nomba finshi mwingacita pa kuti muleumfwikisha icine icaba muli Baibolo? Inte sha kwa Yehova basanga ukuti pa kumfwikisha Icebo ca kwa Lesa, kano umuntu asambilila bwino bwino ilyashi limo na limo no kutontonkanya na pa filelandwapo. Ku ca kumwenako, kuti basala ilyashi lya kulanshanyapo, pamo nga “Icupo,” e lyo bafwaya amalembo ayalanda pali ili line lyashi. Ukubelenga amalembo yalekanalekana kulabafwa ukulondolola amalembo yambi. Apo Inte sha kwa Yehova balasambilila na bantu Baibolo, bushe na imwe te kuti mutemwe ukulasambilila nabo? Te mulandu no lulimi mulanda, ico Lesa afwaya ca kuti “abantu balekanalekana bakapusuke no kwishiba bwino bwino icine.”—1 Timote 2:4; Ukusokolola 7:9.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 22]

Amalembo ya Septuagint

AbaYuda abalelanda iciGriki kabili abaliko mu nshita ya kwa Yesu na batumwa, balebomfya sana Amalembo ya ciGriki aya Septuagint. Aya, Malembo ya ciHebere ayo bapilibwilile mu ciGriki. Aya Malembo ya Mushilo aya Septuagint tayacindamina fye pa mulandu wa kuti eyo babalilepo ukupilibwila mu lulimi lumbi, lelo na pa mulandu wa nshita yapitilepo pa kutila bapwishe ukuyapilibula. Ibumba lya bakapilibula batendeke ukupilibula aya Malembo mu ma 200 B.C.E., kabili abapwishishe ukuyapilibula ni bakapilibula bambi pa numa ya myaka 100.

Ilyo bapwishishe ukupilibula Amalembo, Abena Kristu ba kubalilapo tabaikete na ku cani, batendeke ukuyabelenga pa kuti bashininkishe ukuti Yesu e Kristu, Mesia walaiwe. Aya Malembo baliyapilibwile bwino sana ica kuti bamo batendeke no kulayasuusha ukuti yali fye ya Bena Kristu. Ici calengele abaYuda ukuleka ukulabomfya sana Amalembo ya Septuagint kabili calengele no kutila bakapilibula bapilibule amalembo ya mu ciGriki na yambi ayengi. Amalembo yamo pali aya, yapilibwilwe mu myaka ya ba 100 C.E. kuli Aquila uwasangwike umu Yuda. Umuntu umo uwasambilila sana pa fya mu Baibolo alandile pa Malembo ya ciGriki ayo Aquila apilibwile ukutila, “yaliweme icine cine.” Aya Malembo Aquila apilibwile, mwali ne shina lya kwa Lesa ilya kuti Yehova, mu filembo fya ciHebere.

[Abatusuminishe]

Israel Antiquities Authority

[Ifikope pe bula 23]

Calicindama ukuti tulebelenga amashiwi ya mu Baibolo ayafuma kuli Lesa mu lulimi ulo twingomfwa ica kuti twalakonka ne fyo tulesambilila