Tinikeni pa kuti muye ku filimo

Tinikeni pa kuti mumone imitwe iilimo

Bushe Kuti Mwa-asuka Ifi Fipusho?

Bushe Kuti Mwa-asuka Ifi Fipusho?

Bushe Kuti Mwa-asuka Ifi Fipusho?

Bushe ba Magi nelyo aba mano abaile mu kumona Yesu bali ni bani?

Mateo alembele mwi buuku lyakwe ilya Mbila Nsuma ukuti, kwali abafumine ku “kabanga” abamwene ulutanda ulwalelangilila ukuti kwalifyelwe imfumu kabili batwele ifya bupe kuli iyi mfumu iyali ni Yesu. Ukulingana ne fyo balemba aya mashiwi mu ciGriki, aba baile mu kumona Yesu babeta ukuti ba maʹgoi, e kutila, ba magi. (Mateo 2:1) Finshi twaishibapo pali aba bantu?

Mu fyalembwa fya kale sana ifyo kalemba wa lyashi umuGriki Herodotus alembele, e mwaba ifyebo ifingi ifilanda pali ba Magi. Herodotus, uwaliko mu myaka ya ba 400 B.C.E., alondolwele ukuti ba Magi bali ni bashimapepo abena Persia abalebukila ku ntanda, ukwilula ifiloto, no kulowa. Mu nshita Herodotus ali pano calo, imipepele ya bena Persia baleita ukuti Zoroastriani. Kanshi ba Magi abo Herodotus alelandapo bafwile bali ni bashimapepo ba mu mipepele ya ba Zoroastriani. Icitabo ca The International Standard Bible Encyclopedia, citila: “Kuti twatila, ba mágos abalekonka intambi sha baGriki balishibe ifya mipashi kabili limo balecita ne finjelengwe.”

Abantu abengi abaliko kale abalembele ifyebo pa buKristu, pamo nga Justin Martyr, Origen, na Tertullian, balondolola ukuti aba ba Magi abaile mu kumona Yesu balebukila ku ntanda. Ku ca kumwenako, Tertullian alembele mwi buuku litila On Idolatry ukuti: “Twalishiba ukuti ukucita ifinjelengwe kwalyampana no kubukila ku ntanda. Kanshi abalebukila ku ntanda e babalilepo . . . ukuyapeela [Yesu] ‘ifya bupe.’” Ukwishiba ifi, e kwalenga ukuti mu ma Baibolo ayengi bapilibule ishiwi lya maʹgoi ukuti “ababukila ku ntanda.”

Mulandu nshi Mateo alandile ukuti amashiwi alandilepo ayaba mwi buuku lya kwa Sekaria yalembelwe na kasesema Yeremia?

Amashiwi tulelandapo ni yalya yalembwa pali Mateo 27:9, 10, apo Mateo alanda pa ndalama bapeele Yuda Iskariote pa kuti afutuke Yesu. Ici cikomo citila: “E lyo fyafikilishiwe ifyo kasesema Yeremia alandile ati: ‘Kabili babuulile ne ndalama sha silfere 30, umutengo uo . . . bamo basumine ukumushitishishapo kabili bashipeele pa mpanga ya kwa nakabumba.’” Uwaseseme aya mashiwi pa ndalama sha silfere 30 ni Sekaria, te Yeremia iyo.—Sekaria 11:12, 13.

Cimoneka kwati limo, ibuuku lya kwa Yeremia e lyalebalilapo mu mutande wa mabuuku baleita ati aya “Bakasesema,” tabaletendekelapo ne buuku lya kwa Esaya. (Mateo 22:40) Kanshi ilyo Mateo alandile pali “Yeremia,” alelanda pa Malembo yonse aya bakasesema ayaleitilwa kwi buuku lya kubalilapo ilya kwa Yeremia. Muli aya Malembo mwali ne buuku lya kwa Sekaria.

Yesu na o alelandako ifyapalana ne fyo Mateo alandile, aleita amabuuku yalekanalekana ukuti “Amalumbo,” ayo beta no kuti Ifyalembwa. Kanshi ilyo Yesu alandile ukuti ifintu fyonse ifyo balembele pali ena “mu mafunde ya kwa Mose na muli Bakasesema na mu Malumbo” fyalifikilishiwe, alelanda pa kusesema konse ukwalembelwe mu Malembo ya ciHebere yonse.—Luka 24:44.