Ifyo Imikalile Yali Kale—Indalama

“Aikele apalungatene ne cipao, kabili alelolekesha ifyo abantu balepoosa indalama mu cipao na bakankaala abengi balepoosamo indalama ishingi. Nomba mukamfwilwa umupiina ailepoosamo utundalama tubili, utwacepesha.”—MARKO 12:41, 42.

BAIBOLO yalilanda pa ndalama imiku iingi. Ku ca kumwenako, mu mabuuku ya Mbila Nsuma, Yesu alibomfeshe indalama shalekanalekana pa kusambilisha abantu ifintu ifyacindama. Nge fyo ilembo lili pa muulu lilelanga, ilyo Yesu amwene mukamfwilwa apoosa “utundalama tubili” mu cipao, alisambilisheko abasambi isambililo ilyacindama. Inshita imbi, abomfeshe indalama iyo baleita ukuti denari pa kwafwa abasambi ukwiluka ifyo balingile ukulamona bakateka. *—Mateo 22:17-21.

Mulandu nshi bapangile indalama? Bushe baleshipanga shani kale sana? Bushe baleshibomfya shani? Kabili finshi Baibolo itusambilisha pa fyo tulingile ukulamona indalama?

Baleka Amakabu no Kutendeka Ukubomfya Amabwe ya Mutengo

Ilyo takulaba indalama, abantu balekabushanya fye ifintu. Balekabushanya ifintu ifilingene umutengo, lelo kwaleba amafya. Pa kuti kube ubukwebo, cila muntu alingile ukutemwa ifyo umunankwe akwete. Na kabili, abalecita amakwebo balesenda ifintu ifyafina pamo nga imifuko ya fya kulya kabili nga ni nama basendele, balekwata umulimo wa kushisakamana.

Mu kuya kwa nshita bashimakwebo balisangile inshila ya-anguka iya kushitishishamo nelyo ukushitilamo ifintu. Batampile ukubomfya amabwe aya mutengo pamo nga golde, silfere, no mukuba. Pa cikope cili pali lino ibula, pali shimakwebo uuli na mabwe ya mutengo ne fintu ifyo bapanga ku mabwe ya mutengo ifya kukabushanya ne fintu fimbi. Aya mabwe balebala bayapima pe sekelo ilyo bashilakabushanya ne fintu fimbi. Ku ca kumwenako, ilyo Abrahamu ashitile impanga ya kushiikamo  umukashi wakwe, Sara, alipimine silfere.—Ukutendeka 23:14-16.

Pa nshita Yehova apeele abena Israele Amafunde, bashimakwebo abafunushi balebomfya amasekelo ayashali bwino pa kuti baleibila abantu. Yehova Lesa alipata abashaba ne cishinka, e mulandu wine aebele bashimakwebo ba mu Israele ukuti: “Muleba ne fya kupiminako ifyalungama, amabwe aya kupiminako ukufina ayalungama.” (Ubwina Lebi 19:36; Amapinda 11:1) Na muno nshiku, abacita amakwebo bafwile ukulaibukisha ukuti Yehova ta-aluka mu fyo amona abantu abafunushi na bashaba ne cishinka.—Malaki 3:6; 1 Abena Korinti 6:9, 10.

Ifyo Balepanga Indalama pa Kubala

Cimoneka kwati ababalilepo ukupanga indalama ba mu Lydia (iyo ino nshita beta ati Turkey), nalimo ilyo imyaka ya ba 700 B.C.E. ishilafika. Mu nshita fye iinono, abalefula ifyela mu fyalo fimbi batampile ukupanga indalama ishingi nga nshi, kabili abantu abaleikala mu fyalo ifingi ifyalumbulwa mu Baibolo batendeke ukushibomfya.

Bushe indalama baleshipanga shani? Balesungulula ulubwe mwi buku (1) no kulwitila mu tukombola pa kuti bapange amakobili (2). Lyena balebika amakobili pa kati ka fyela pa kuti bafwatikepo icipasho nelyo icikope (3). Lyena balebula sando no kuuma pa cela pa kuti icipasho cilengeke pe kobili (4). Ukubomba uyu mulimo lubilo lubilo kwalelenga ukuti befwatika icipasho pa kati ke kobili. Nga bacita fyonse ifi balebula amakobili no kuyapima pa kuti bashininkishe ukuti yafinine cimo cine. E lyo nga basanga ukuti yamo nayafina sana, baleyaputulako (5).

Abalekabusha Indalama, Bakasonkesha ba Misonko, na ba ku Banki

Mu nshita ya batumwa, abaleikala mu Palestine balebomfya indalama isha mu fyalo fyalekanalekana. Ku ca kumwenako, abalendo abaleisa kwi tempele mu Yerusalemu baleisa ne ndalama isha ku fyalo fyabo. Lelo, kwali fye imisango imo iya ndalama iyo abalebombela pe tempele balesuminisha abantu ukutuula. Abalekabusha indalama batampile ukucita amakwebo yabo mwi tempele kabili ilingi balelumya umutengo pa kukabushanya ne ndalama sha ku fyalo fimbi. Yesu alikalipile aba baume abafunushi. Mulandu nshi? Pantu basangwile ing’anda ya kwa Yehova ukuba “ing’anda ya makwebo” no “lucengo lwa fipondo.”—Yohane 2:13-16; Mateo 21:12, 13.

Abaleikala mu Palestine balesonka ne misonko iyalekanalekana. Umuntu onse balemusonkesha  umusonko, ulya abalekaanya Yesu bamwipwishepo. (Mateo 22:17) E lyo balesonka ne misonko ya misebo ne ya fipe baleshita nelyo ukushitisha ku fyalo fimbi. Bakasonkesha ba misonko aba mu Palestine tabali aba cishinka, kabili abantu balibapatile. (Marko 2:16) Bakasonkesha ba misonko baleba ne fyuma pantu balesonkesha abantu indalama ishingi e lyo babuula ishipulilemo. Lelo, bakasonkesha bamo, pamo nga Sakeo, balyumfwile ifyo Yesu alesambilisha kabili balilekele imisango yabo iya kwibila abantu. (Luka 19:1-10) Na muno nshiku, onse uufwaya ukuba umusambi wa kwa Kristu afwile ukuba ne cishinka muli fyonse, ukubikako na mu fya makwebo.—AbaHebere 13:18.

Bambi abalebombela ku ndalama ba ku banki. Pa mbali ya kukabula indalama, aba ku banki balesuminisha abantu ukusungishako indalama, balepeela amaloni, kabili balepeela na nsonsela ku babikile indalama shabo mu bukwebo bwe banki. Yesu alilumbwile aba ba ku banki mu cilangililo cakwe ica matalanti icilanda pa basha abo apeele indalama isha kucitilamo ubukwebo.—Mateo 25:26, 27.

Ifyo Tulingile Ukumona Indalama

Mu fyalo ifingi, abantu bafwile ukukwata indalama pa kushita ifyo balekabila. Kale sana, Lesa aebele Imfumu Solomone ukulemba amashiwi ayacindama sana na kuli ifwe bene, ayatila: ‘Indalama shilacingilila.’ Lelo Solomone alandile no kuti amano yalicindama sana ukucila indalama pantu “yalapususha ubumi bwa bayakwata.” (Lukala Milandu 7:12) Aya mano yasangwa fye mu Baibolo.

Yesu alisambilishe abasambi bakwe ukwishiba ifyo balingile ukumona indalama ilyo alandile ukuti: “Umuntu nangu akwate shani ifingi, ubumi bwakwe tabwaba mu fintu akwata.” (Luka 12:15) Nga filya cali ku basambi ba kwa Yesu aba kubalilapo, na ifwe tulanga ukuti twalikwata amano ilyo tubomfya bwino indalama, ukuba ne cishinka mu fya makwebo, e lyo no kukanashitemwisha.—1 Timote 6:9, 10.

[Futunoti]

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 26]

 Indalama Balebomfya

● Indalama ishacepeshe pa ndalama balebomfya mu Palestine mu nshita sha batumwa shali isha mukuba isho baleita ukuti copper lepton. Umubomfi balemufolesha ishi ndalama shibili nga abomba pa mamineti fye 15. Cimoneka kwati ishi shine e ndalama shibili isho mukamfwilwa apoosele mu cipao.—Marko 12:42.

● Drakima ya silfere yali ni ndalama ya baGriki iyo umubomfi alefola nga abomba mupepi no bushiku bonse. (Luka 15:8, 9) Ama drakima yabili e ndalama sha musonko we tempele isho abaume bonse abaYuda balelipila cila mwaka.—Mateo 17:24.

● Denari ya silfere yali ni ndalama ya bena Roma apali no mutwe wa kwa Kaisare. E co yalilingile ukuba indalama ya “musonko” iyo abena Roma balepoka ku muYuda onse umwaume. (Abena Roma 13:7) Umubomfi alefola denari imo nga abomba ama-awala 12.—Mateo 20:2-14.

● Shekele ya silfere baleipanga mu musumba wa Turi kabili baleibomfya mu Palestine ilyo Yesu ali pano calo. “Indalama sha silfere” 30 isho bashimapepo bapeele Yuda Iskariote pa kuti afutuke Yesu nalimo ni shilya shine balepanga mu musumba wa Turi.—Mateo 26:14-16.

Ifyo indalama shali ubukulu