Finshi Fyaba mwi Buuku Ilyo Batila “Imbila Nsuma ya kwa Yuda”?

MU April mu 2006, mu ma nyunshipepala ayengi mu calo conse mwali ilyashi lya kupapusha ilyo abasoma balandile pe buuku lya kale ilyo basangile ilyo beta ati, “Imbila Nsuma ya kwa Yuda.” Aya manyunshipepala yatile abasoma batunganya ukuti nga twabelenga ili ibuuku kuti twa-alula ifyo tutontonkanya pali Yuda, umusambi uwafutwike Yesu. Ili ibuuku lilanda ukuti Yuda ali ni mpalume, umutumwa uwaishibe bwino Yesu ica kuti Yesu amwebele fye no kuti amufutuke pa kuti abalwani bakwe bamwipaye.

Bushe ifyo ili ibuuku lilanda fya cine? Bushe lilasokolola ifyebo fimo ifyo tushaishibe pali Yuda Iskariote, Yesu Kristu, nelyo abena Kristu ba kubalilapo? Bushe ifyo ili ibuuku lyalanda fifwile ukwalula ifyo twaishiba Yesu Kristu e lyo ne fyo alesambilisha?

BASANGA IBUUKU ILYO BATILA “IMBILA NSUMA YA KWA YUDA”

Tacaishibikwa bwino abalisangile. Mu nshita ya kuti abashula ifya kushulashula e bo basange no kulemba fimo pa lwa ili ibuuku, balisangile fye pa maliketi apo baleshitisha ifya kale sana ku kupwa kwa ba 1970 nelyo ku kutampa kwa ba 1980. Cimoneka kwati balisangile ku Egypt mu 1978 mu nshishi ya kale sana iyali nalimo mu lucengo. Ili ibuuku lyali pa fyalembwa 4 ifyali mwi buuku lya kale ilyo batila codex ilyalembelwe mu lulimi lwa ciCoptic ulo balelanda kale sana mu Egupti.

Apo ibuuku lya codex balikupile ne mpapa kabili pa myaka iingi balisungiile ku Egypt ukwakaba, ici calengele ukuti panono panono litendeke ukonaika. Mu 1983, abasoma bamo balikwete ishuko lya kumona codex, lelo pa kuimona balelipila indalama ishingi kabili takwali no walishitile. Pa mulandu wa kukanalisunga bwino, ili ibuuku lya lyonaike bwangu. Mu 2000, umwanakashi umwina Switzerland uwaleshita no kushitisha ifintu fya kale, e washitile ili ibuuku. Mu kupita kwa nshita atwele ili buuku ilyaonaike sana ilyali fye tupimfya tupimfya kuli bakalapashi abaishibe ifya kuwamya amabuuku ayaonaike sana pa kuti baliwamye. Balipimine imyaka ili buuku lyaikele, balilipilibwile kabili balishibe no mwalolele ifyali muli lilya ibuuku. Aba bakalapashi balebombela  pamo na kabungwe batila Maecenas Foundation for Ancient Art and National Geographic Society.

Ilyo bapimine iyi codex ukubomfya cimashini ca Carbon-14 ico bapiminako ifyo ifintu fyakokola, e lyo basangile ukuti nalimo balipangile mu myaka ya ba 200 C.E., nelyo muli ba 300 C.E. Lelo, abasoma batunganya ukuti ibuuku lya “Imbila Nsuma ya kwa Yuda” lyabalilwe ukulembwa mu ciGriki e lyo balipilibwila mu lulimi lwa ciCoptic. Iyi nshita ni kale sana ninshi tacilafika na muli iyi myaka tulandilepo. Finshi fyalecitika ilyo balelemba ili buuku lya “Imbila Nsuma ya kwa Yuda” kabili ni lilali lyalembelwe?

“IMBILA NSUMA YA KWA YUDA” IYALEMBELWE NA BAGNOSTIC

Mu fyalembwa fya kwa Irenaeus uwali kalemba umwina Kristu uwaikeleko ku kupwa kwa ba 100 C.E., e mo babalilepo ukulanda pe buuku lya “Imbila Nsuma ya kwa Yuda.” Mu citabo citila Against Heresies ico Irenaeus alembele, asuushishe ifisambilisho fya bantu bamo. Atile: “Aba bantu balanda ukuti Yuda shikamfutu . . . e waishibe fye bwino ico afutukiile Yesu no kuti Yuda e wafulungenye ifintu pano calo na mu muulu. Ifyo balanda mwi buuku lya Mbila Nsuma ya kwa Yuda, fyakwelenganya fye.”

Ico Irenaeus alefwaisha, kusuusha ifisambilisho fya baGnostic abaletila Bena Kristu, abalemona kwati e bo basokolwelele ifintu fyaibela ifyo bambi bashaishibe. AbaGnostic baba mu mabumba yalekanalekana kabili ne fyo basambilisha fyalipusanapusana. Ifyo abaGnostic balesambilisha fintu baleilembela fye abene kabili fyaseekele sana muli ba 100 C.E.

Mu fyalembwa ifyo abaGnostic baleemba, batiila abatumwa ba kwa Yesu tabaumfwikishe ubukombe bwakwe no kuti Yesu asokolwele ifyebo fimo ku bantu fye abanono abo umwine atemenwe. * Apo abaGnostic bamo basumiine ukuti icalo ca mipashi uko abafwa baba caliwamapo ukucila cino icalo umwikala aba mweo, kanshi ba lesa bambi balicindama sana ukucila “lesa kabumba” uwabumbilie ifintu fyonse uo balandapo mu Malembo ya ciHebere. Basumiine no kuti umuntu uwakwata fye amano yaibela, kuti ailuka ukuti tafwile ukuba mu buntu lelo afwile ukuba mu mupashi.

Ifyaba mu “Mbila Nsuma ya kwa Yuda” fyashimpwa pa fyo abaGnostic basumiinemo. Ili ibuuku litendeka na mashiwi ayatila: “Iyi e nkama iyo Yesu aebele Yuda Iskariote ilyo kwashele inshiku shitatu ukuti basefye Ica Kucilila.”

Bushe iyi e codex iyo Irenaeus alandilepo iyo abantu baletontonkanya ukuti yalilubile pa myaka iingi? Marvin Meyer uwali pali balya bakalapashi bapilibwile no kubebeta iyi codex atile, “ifyo Irenaeus alondolwele mu kwipifya fyalipalana sana ne fyaba mwi buuku ilyalembwa mu ciCoptic ilya Mbila Nsuma ya kwa Yuda.”

ABASOMA BAMO BALATWISHIKA IFYO ILI IBUUKU LYALANDA PALI YUDA

Ibuuku lya “Mbila Nsuma ya kwa Yuda” litila, Yesu aleseka sana abasambi bakwe nga tabeshibe ifintu fimo. Lelo pa batumwa 12, ni Yuda fye uwaishibe bwino ifyo Yesu aali. Ne ci calengele ukuti amwebeko inkama ya fya bufumu.

Abasoma ababalilepo ukupilibula no kwalula fimo fimo mwi buuku lya “Mbila Nsuma ya kwa Yuda,” balikonkele sana ifyo Irenaeus alandile pali ili ibuuku. Ukulingana ne fyo bapilibwile, Yuda e o Yesu atemenwe sana kabili e o amwene ukuti e wingomfwikisha fye inkama no kwingila mu bufumu. Nangu ca kuti pali Yuda abatumwa bali no kupyanikishapo umuntu umbi, Yuda ali no kupokelela icilambu icikalamba ukucila abasambi bambi pantu e wa-afwile Yesu ukuya mu mubili wa mupashi.

Ilyo fye abasoma bapwishishe ukupilibula ibuuku lya “Mbila Nsuma ya kwa Yuda” no kwalulamo  fimo fimo, ba Bart Ehrman na ba Elaine Pagels, abasoma sana pa buKristu e lyo na pali baGnostic kabili abalemba amabuuku ayo abantu batemwa sana ukubelenga, na bo mu kwangufyanya balembele no kusabankanya ifyo basangile ilyo babebetele ili ibuuku. Lelo tapakokwele abasoma na bambi, ba April DeConick na ba Birger Pearson na bo bali-ilishenye pa fyo abanabo balembele. Pa mulandu wa kuti ba National Geographic Society balefwaisha ukusabankanya bwangu ifyo abasoma balebombelapo, calengele ukuti ifyo balembele filubane. Na kabili tabakonkele fyonse ififwaikwa pa kusabankanya icitabo.

Pa numa ya kubombela pali ili ibuuku, ba DeConick na ba Pearson basondwelele ukuti abasoma tabapilibwile bwino ifipande fimo fimo ifyali ifyacindama pa mulandu wa kuti ibuuku lyalonaike. Ukulingana ne fyo ba DeConick babombelepo, batile Yesu aleita Yuda ukuti “cibanda calenga 13” te “mupashi walenga 13.” * Yesu na kabili aebele Yuda ukwabula ukupita mu mbali ukuti takengile mu “bufumu.” Mu nshita ya kumweba ukuti e wacilile abasambi bambi, Yesu aebele Yuda ukuti: “Ukacita ifyabipa ukucila abasambi bambi kabili ukakandwa icabipisha pa kunjipaisha.” Ukulingana na ba DeConick, ico abaGnostic balembele ibuuku lya “Mbila Nsuma ya kwa Yuda” kufwaya ukupumya abatumwa ba kwa Yesu. Kanshi ba DeConick na Pearson basondwelele ukuti ifyo balanda mwi buuku lya “Mbila Nsuma ya kwa Yuda,” filanga fye ukuti Yuda tali impalume.

FINSHI TWINGASAMBILILA KWI BUUKU BATILA “IMBILA NSUMA YA KWA YUDA”?

Nampo nga balemona kwati Yuda uo balandapo muli ili ibuuku aali ni mpalume nelyo icibanda, takwaba abasoma abali bonse ababombele pali ili ibuuku abalandapo ukuti ifyabamo fya cine. Ba Bart Ehrman balondolwele ukuti: “Yuda te walembele ili ibuuku kabili no mwine wine talandile ukuti e walilembele. . . . Ili ibuuku tabalilembele mu nshita ya kwa Yuda ku muntu uwamwishibe . . . Kanshi ili ibuuku talitweba ifyebo na fimbi pa fyacitike mu nshita ya kwa Yesu.”

Ibuuku ilyo batila “Imbila Nsuma ya kwa Yuda” lyalembelwe na baGnostic muli ba 100 C.E., kabili pa kubala lyali mu ciGriki. Tacaishibikwa bwino nga ca kuti ibuuku Irenaeus alelandapo e ili line ibuuku lya “Mbila Nsuma ya kwa Yuda.” Lelo ili ibuuku lilatwafwa ukwishiba ukuti kwali inshita ilyo Abena Kristu ba-akanikene pa mulandu wa fisambilisho fya bufi. Mu nshita ya kusuusha ifyo Amalembo yalanda, ifyaba mwi buuku batila “Imbila Nsuma ya kwa Yuda” filenga fye twashininkisha bucishinka bwa mashiwi umutumwa Paulo alandile ayaba pa Imilimo 20:29, 30, ayatila: “Ninjishiba ukuti ilyo nkafumapo . . . muli imwe mukema abantu abakalasambilisha ifyanyongana pa kuti bongole abasambi, balebakonka.”

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 13]

Icikope ico Gustave Doré uwaliko muli ba 1800 C.E., alengele icilanga Yuda alefutuka Yesu

[Abatusuminishe]

Engravings by Doré

[Amashiwi pe bula 14]

“Ili ibuuku tabalilembele mu nshita ya kwa Yuda ku muntu uwamwishibe”

[Abatusuminishe]

Kenneth Garrett/National Geographic Stock

[Icikope pe bula 15]

Takwaba abasoma abali bonse ababombele pali ili ibuuku abalandapo ukuti ifyabamo fya cine