Ol ‘Scythian’ Ol Man Blong Bifo We Yumi No Save Gud Olgeta

WAN grup blong ol soldia oli ron i kam long ol hos blong olgeta, we smok blong graon i kavremap olgeta evriwan. Ol basket blong olgeta we i hang long tufala saed blong hos oli fulap gud long ol sas samting we oli jes tekem i blong olgeta. Olgeta ya oli blong wan laen we i stap muf i go long wan ples afta long narafala ples. Long ol yia 700 B.K.T. * kasem 300 B.K.T. ol man ya oli bin rul long sam flat ples we oli no gat bus, long Yurop mo Esia. Biaen, oli lus, be oli livim mak blong olgeta. Baebol tu i tokbaot ol man ya. Olgeta ya oli ol Scythian.

Blong plante handred yia, ol wael hos mo ol man we oli stap muf long wan ples i go long narafala ples, oli stap wokbaot olbaot long ol flat ples, stat long ol Hil blong Carpathian long is Yurop, go kasem ples we naoia hem i saotis Rasia. Long ol yia seven handred B.K.T. ami blong Hed gavman blong Jaena, Hsuan, i mekem plante faet, ale fulap man oli girap oli muf i go long wes. Ol man Cimmeria oli bin bos antap long Caucasus mo ol eria long not blong Blak Si. Be taem ol Scythian oli stap muf i go long wes, oli ronemaot ol man Cimmeria mo oli spolem gud olgeta.

Ol Scythian oli wantem kam rij, taswe oli go faet agensem Nineve, we i bigfala taon blong Asiria, mo oli stilim olting blong ples ya. Sam taem biaen, oli joen wetem Asiria blong faet agens long Midia, Babilon, mo sam narafala kantri. Faet blong olgeta i go kasem not blong Ijip tu. Maet long wan taem ol Scythian oli bin rul long Bet-san, we i stap long notis blong Isrel, from we biaen nem blong taon ya i jenis i kam Scythopolis.—1 Samuel 31:11, 12.

Biaen, ol Scythian oli go laef long ol flat ples we i no gat bus, long ol kantri we tede yumi kolem olgeta se Romania, Moldova, Yukren, mo saot Rasia. Ol Scythian oli kam rij taem oli pem sid we oli wokem bred long hem long ol man blong Yukren mo Saot Rasia, mo biaen oli salem i go long ol man Gris. Oli jenisim sid, eg blong sugabag, skin blong anamol, mo buluk wetem ol samting blong ol man Gris, olsem waen, kaliko, ol tul blong faet, mo ol naesfala samting we ol  man Gris oli gat gudhan blong mekem [olsem ol pija]. From samting ya, oli hivimap plante rij samting we oli naes tumas.

Nambawan Man Blong Ron Long Hos

Ol hos oli impoten tumas long ol man ya blong faet, sem mak olsem we kamel i impoten tumas long ol man we oli laef long drae ples. Ol Scythian oli ol nambawan man blong ron long hos mo oli ol faswan blong yusum sadel mo smol aean blong leg we i hang long sadel. Oli kakae mit blong hos mo dring melek blong woman hos. Mo oli kilim hos tu blong bonem olsem sakrefaes. Taem wan soldia blong Sitia i ded, oli kilim mo berem hos blong hem wetem bigfala ona—oli fasem ol strap long hos ya mo flasem gud hem.

Man blong raetem histri, Herodotus, i tokbaot se ol kastom blong ol Scythian oli raf tumas. Wan long ol kastom blong olgeta, i blong yusum bun blong hed blong man we oli kilim i ded, olsem kap blong dring. Oli go faet agens long ol enemi blong olgeta mo oli kilim olgeta i ded wetem ol aean naef, akis blong faet, spia, mo ol ara we oli sap gud blong terem mit blong man.

Ol Samting We Oli Stap Blong Olwe Long Gref

Ol Scythian oli mekem wok blong kleva mo majik, mo oli wosipim faea, wetem wan woman god tu. (Dutronome 18:10-12) Long tingting blong olgeta, ol dedman oli stap laef long gref blong olgeta. Sipos wan man i ded, oli kilim sam slef mo anamol blong hem tu i ded olsem sakrefaes, blong oli save gohed blong mekem wok blong masta blong olgeta. Oli bilif se sipos wan jif i ded, ol sas samting mo ol man blong wok blong hem, oli mas go wetem hem long “narafala wol.” Insaed long gref blong wan king, samfala oli faenem bodi blong faef man blong wok blong hem, we leg blong olgeta i fesem masta blong olgeta, olsem we oli rere blong stanap mo wok.

Oli berem ol lida blong olgeta wetem plante plante presen we ol man oli givim olsem sakrefaes. Mo taem ol Scythian oli soemaot sore blong olgeta, oli mekem blad blong olgeta i ron mo oli katemaot hea blong olgeta. Herodotus i raetem se: “Oli katemaot haf blong sora blong olgeta, sevem hed, katkatem han blong olgeta, skrasem fes mo nus blong olgeta gogo blad i ron, mo oli sperem lef han blong olgeta wetem ara.” Defren olgeta, God i givim wan Loa long ol man Isrel we oli bin laef long sem taem wetem ol Scythian, se: “Sipos wan long yufala i ded, . . . yufala i no mas katkatem bodi blong yufala olbaot blong soemaot we yufala i stap harem nogud.”—Levitikas 19:28.

I gat plante taosen kurgan (beregraon) blong ol Scythian oli stap. Ol pija we oli putum long ol beregraon ya blong flasem olgeta, oli soemaot ol samting we i hapen long evri dei laef blong ol Scythian. Long 1715, Bigfala Peter we i Hed gavman blong Rasia, i stat blong hivimap ol naes samting ya, mo naoia yumi save faenem olgeta long ol musium blong Rasia mo Yukren. Long ol pija we oli soemaot ol anamol, i gat ol hos, igel, puskat, lepad, dia, mo ol anamol blong ol kastom stori blong olgeta, olsem pijin mo laeon, we samtaem oli gat wing long bodi blong olgeta be oli gat hed blong narafala anamol.

Ol Man Sitia Mo Baebol

Baebol i tokbaot ol Scythian wan taem nomo. Long Kolosi 3:11, yumi ridim se: “From ol samting ya, naoia yumi no moa save makem yumi, se sam man oli laen blong Isrel, mo sam oli no laen blong Isrel, sam oli sakomsaes mo sam oli no sakomsaes, sam oli [“strenja,” NW ], mo sam oli [“Scythian,” NW ], sam oli slef, mo sam oli friman. Long niufala laef ya, Kraes ya, hem i evri samting long laef blong yumi ol man blong hem, mo hem i stap finis long laef blong yumi evriwan.” Taem Kristin aposol Pol i raetem tok ya, Grik wod we hem i yusum we oli tanem i kam “Scythian” i no tokbaot wan laen blong man nomo, be i tokbaot ol man we oli wael olgeta. Pol i stap soemaot se wetem paoa blong tabu spirit blong Jeova, ol man olsem oli save wokem ol fasin blong God long laef blong olgeta.—Kolosi 3:9, 10.

 Sam man blong digim graon blong faenem ol samting blong bifo, oli bilif se nem ya Askenas we i stap long Jeremaea 51:27, i sem mak long Ashguzai long lanwis blong Asiria, from we ol man bifo oli yusum nem ya blong singaotem ol Scythian. Sam olfala hanraet we ol man oli faenem, oli tokbaot wan kontrak we ol Scythian oli mekem wetem ol man Mannai blong faet agensem Asiria long ol yia sikis handred B.K.T. Jes bifo we Jeremaea i stat blong mekem wok blong profet, ol Scythian oli pas klosap long kantri blong Juda taem oli go mo kambak long Ijip, be oli no mekem trabol. Taswe, plante man we oli harem Jeremaea i tokbaot se bambae ol man long not oli kam faet agensem Juda, maet oli gat tu tingting long saed blong profet tok ya blong hem.—Jeremaea 1:13-15.

Sam man blong stadi long Baebol, oli ting se Jeremaea 50:42 i tokbaot ol Scythian, taem hem i talem se: “Olgeta ya bambae oli man nogud we taem oli faet, bambae oli no gat sore nating. Bambae oli mekemrere ol bonara mo ol spia blong olgeta, mo taem oli resis i kam long ol hos blong olgeta, noes blong olgeta bambae i olsem noes blong bigfala solwota, we i stap brok long rif. Bambae oli mekemrere blong kam faet agens long kantri ya blong yufala [Babilon].” Be vas ya i stret moa long ol man Midia mo Pesia, we oli bin winim Babilon long 539 B.K.T.

Samfala oli stap talem se “kantri ya Magog” long Esikel japta 38 mo 39, hemia laen blong ol Scythian. Be “kantri ya Magog” i wan pijatok. I klia se hem i pija blong ples klosap long wol ya, we Setan mo ol enjel blong hem oli go stap long hem, afta we oli faetem olgeta long heven mo sakemaot olgeta oli kamdaon.—Revelesen 12:7-17.

Neham i bin talem profet tok long saed blong Nineve se bambae sam ami oli spolem mo winim hem. Ol Scythian oli bin givhan blong mekem profet tok ya i kamtru. (Neham 1:1, 14) Ol man Koldia, ol Scythian, mo ol man Media oli spolem taon blong Nineve long 632 B.K.T. mo hemia i finisim paoa blong Asiria.

Oli Lus Long Fasin We i Narakaen

Ol Scythian oli lus finis. ?From wanem? Wan man Yukren we i stap digim graon blong faenem ol samting blong bifo, i talem se: “Blong talem stret, mifala i no save wanem i bin hapen long olgeta.” Sam man blong stadi long histri oli bilif se ol man ya oli ronem tumas ol sas samting, nao from samting ya oli kam slak mo oli lusum paoa blong olgeta. Long faswan handred yia B.K.T. mo ol yia 200 B.K.T. oli lus long han blong wan narafala grup blong man blong Esia we oli stap muf i go long wan ples afta narawan, hemia ol man Sarmatia.

Sam narafala oli ting se i gat tumas rao i stap kamaot bitwin ol vilej blong ol Scythian, nao samting ya i mekem se oli lus. Sam narafala bakegen oli talem se yumi save faenem wanwan long ol Scythian tede long medel blong ol man Ossetia we oli stap long Caucasus. Nating se i olsem wanem, ol man ya we yumi no save plante samting long saed blong olgeta, oli livim mak blong olgeta—hemia se nem ya Sitia i joen wetem raf fasin.

[Futnot]

[Map blong pija long pej 24]

(Lukuk niuspepa)

◻ Niufala Taon

• Olfala Taon

Danube

SCYTHIA ← OL ROD WE OLI FOLEM BLONG MEKEM OL FAET

• Kiev

Dnieper

Dniester

Black Sea

OSSETIA

Caucasus Mountains

Caspian Sea

ASSYRIA

◻ Nineveh

Tigris

MEDIA ← ROD WE OLI FOLEM BLONG RONWE

MESOPOTAMIA

BABYLONIA ← ROD WE OLI FOLEM BLONG RONWE

◻ Babylon

Euphrates

PERSIAN EMPIRE

◻ Susa

Persian Gulf

PALESTINE

• Beth-shan (Scythopolis)

EGYPT ← ROD WE OLI FOLEM BLONG RONWE

Nile

Mediterranean Sea

GREECE

[Tok blong pija long pej 25]

Ol Scythian oli man blong faet

[Credit Line]

The State Hermitage Museum, St. Petersburg

[Tok blong pija long pej 26]

Ol Scythian oli kam rij tumas from we oli jenisim ol samting blong olgeta wetem ol naesfala samting we ol man Gris oli gat gudhan blong mekem

[Credit Line]

Courtesy of the Ukraine Historic Treasures Museum, Kiev