Laef Stori

Nating Se Bodi i Slak, Be Mi Mi Gat Paoa

LEOPOLD ENGLEITNER I TALEM STORI YA

Wan long ol SS polis ya i tekem masket blong hem, i poenem long hed blong mi, mo i askem se: “?Yu yu rere blong ded? Bambae mi sutum yu yu ded from we man olsem yu, i no stret nating blong hem i laef.” Mi fraet, be mi traem mekem we voes blong mi i no seksek tumas, nao mi ansa long hem se: “Mi mi rere.” Ale mi holemtaet win blong mi, mi satem ae blong mi, mo mi wet se masket ya i faerap long hed blong mi. Be i no gat samting i hapen. Polis ya i singaot bigwan i se: “!Yu yu krangke tumas, ded tu bambae i no wantem yu!” Nao i karemaot masket ya long hed blong mi. ?From wanem mi stap long han blong ol polis ya we oli wantem kilim mi?

MI MI bon long Julae 23, 1905, long taon ya Aigen-Voglhub. Hem i wan taon we i stap antap long ol bigbigfala hil ya Alps long Ostria. Mi mi fasbon pikinini boe long famle. Papa blong mi i wan man blong katem timba long wan somel, mo mama blong mi i wan woman blong wokem garen. Papa mama, tufala i puaman be tufala i wokhad. Taem mi stap gruap, mifala i stap long taon ya Bad Ischl, klosap long Salzburg. Hemia wan naesfala ples tumas, we i gat ol bigbigfala lek mo ol hil we oli hae we oli hae.

Taem mi mi smol, plante taem mi tingbaot se i no stret nating we sam man oli gat gudfala laef, be narafala man i safa. Tingting ya i stap long mi from we famle blong mi i pua, be tu, from we mi safa bigwan long bodi blong mi. Taem mi mi bon, bigfala bun long bak blong mi i kruked, mo i no save gru stret. Samting ya i mekem we baksaed blong mi i stap soa bigwan, mi mi no naf blong stanap stret. Long skul, oli no letem mi mi joen long spot, mo from samting ya, plante pikinini oli stap jikim mi.

Taem Wol Wo Wan i finis, mi mi tekem desisen blong faenem wan wok, long taem ya klosap mi kasem 14 yia blong mi. Mi mi wantem ronwe long fasin pua. Oltaem nomo bel blong mi i emti mo mi hanggri. Mo tu, mi bin kasem Spanis flu ya we i bin  kilim plante milian man oli ded, mekem se wanwan taem mi stap gat strong fiva. Mi go askem wok long plante man we oli gat plantesen. Be olgeta evriwan oli talem se: “Mifala i no gat wok blong givim long wan slak man olsem yu.” Wan man nomo i kaen long mi mo i tekem mi mi wok blong hem.

Mi Glad Blong Lanem Se God i Gat Bigfala Lav

Mama blong mifala i wan strong Katolik, mi mi no stap go oltaem long jos, from we Papa blong mi i no wan man blong jos, hem i ting se man i mas fri blong jusum skul blong hem. Long saed blong mi, mi no laekem fasin ya blong yusum aedol blong wosipim God. Hemia wan fasin we mi mi luk se i bigwan long Roman Katolik Jos.

Wan dei, hemia long Oktoba 1931, wan fren i askem mi blong mi folem hem i go long wan miting blong ol Baebol Studen, hemia nem blong ol Witnes blong Jeova bifo. Long miting ya, mi kasem ansa we Baebol i givim long sam impoten kwestin. Ol kwestin olsem: ?God i agri long fasin blong yusum aedol long wosip? (Eksodas 20:​4, 5) ?I gat wan ples we oli kolem helfaea? (Prija 9:5) ?Ol dedman bambae oli laef bakegen?​—Jon 5:​28, 29.

Wan samting we mi harem long miting ya, we i makemgud tingting blong mi, hemia se God i no laekem nating ol wo blong man, nating se ol man oli talem se oli mekem faet long nem blong God. Mi mi lanem se, “God i stamba blong fasin ya blong lavem man,” mo tabu nem blong hem, hemia Jeova. (1 Jon 4:8; Ol Sam 83:​18, NW ) Mi glad we mi glad blong lanem se Jeova bambae i yusum Kingdom blong hem blong givim laef we i no save finis long plante man, mo blong mekem we oli hapi long wan paradaes long wol. Mo tu, mi lanem se God i jusumaot sam man long wol ya, mo i givim nambawan janis ya long olgeta blong oli rul wetem Jisas long Kingdom blong God long heven. Mi mi rere blong givim bes blong mi i go long Kingdom ya. Taswe long Mei 1932, mi mi tekem baptaes mo mi kam wan Witnes blong Jeova. Hemia wan desisen we man i mas gat strong tingting blong mekem, from we long taem ya, mama jos blong Ostria hemia Katolik Jos, mo ol man oli no laekem ol narafala skul.

Ol Man Oli No Laekem Mi Mo Oli Agens Long Mi

Papa mama blong mi, tufala i harem nogud tumas se mi lego jos, mo pris long ples blong mifala i talemaot samting ya long jos seves, blong evri man i harem. Taem mi wokbaot long rod, ol man oli stap spet long graon fored long mi, blong soem se oli no laekem mi. Nating se i olsem, mi mi wantem tumas blong kam wan fultaem paenia, ale mi statem wok ya long Jenuware 1934.

Politik pati blong ol Nasi i stap kam antap bigwan long provins blong mifala, mekem se i gat plante trabol i kamaot long saed blong politik. Taem mi mi stap paenia long Vali ya Enns we i stap long provins blong Styria, polis i stap folem mi evri ples. Mi mas “waes long ol trik, olsem snek.” (Matiu 10:16) Stat long 1934 go kasem 1938, fasin agens i kam wan haf blong laef blong mi evri dei. Mi mi no gat wok, be oli no letem mi mi kasem mane we gavman i givim long ol man olsem mi. Mo from we mi mi stap prij, polis i putum mi long kalabus plante taem, samtaem blong smoltaem nomo, be fo taem mi go kalabus longtaem lelebet.

Ol Ami Blong Hitler Oli Kam Insaed Long Ostria

Long Maj 1938, ol ami blong Hitler oli maj i kam insaed long Ostria. Long sam dei nomo, bitim 90,000 man​—hemia 2 pesen blong ol bigman long ful kantri—​oli go long kalabus mo ol rabis kamp, from we oli jajem olgeta se oli agensem rul blong ol Nasi. Ol Witnes blong Jeova oli rere finis blong kasem trabol olsem. Long hot taem blong 1937, samfala long kongregesen blong mifala, oli ron long baskel 350 kilometa i go kasem Prague. Oli go long wan intenasnal asembli. Long asembli ya, oli harem nius blong ol rabis samting we i stap kasem ol Kristin brata sista blong yumi long Jemani. Mifala i kasem save se i no longtaem bambae trabol ya i kam long mifala tu.

Stat long taem we ol ami blong Hitler oli kamtru long Ostria, ol Witnes blong Jeova oli mas mekem olgeta miting mo wok blong prij long fasin haed. Ol brata oli stap haedem ol buk mo tekem i kamkros long boda blong Swiselan. Be i no gat naf buk blong evri man. Taswe, sam Kristin brata long Vienna oli stat wokem moa buk long fasin haed. Plante taem oli yusum mi olsem man blong karem ol buk i go long ol narafala Witnes.

Mi Go Long Rabis Kalabus

Long Epril 4, 1939, mi mo tri narafala Kristin brata, mifofala i stap rere blong mekem Memoriol blong tingbaot ded blong Kraes, long Bad Ischl.  Wantaem nomo, ol polis ya Gestapo oli kam holem mifofala. Oli putum mifala long trak mo oli tekem mifala i go long polis hedkwota long Linz. Hemia fastaem we mi mi go insaed long wan trak, be tingting blong mi i trabol tumas, mekem se mi no harem gud nating blong ron long trak ya. Taem mifala i kasem Linz, oli askem plante kwestin long mi bakegen mo bakegen, be mi mi no lego bilif blong mi. Faef manis biaen, oli tekem mi mi go stanap fored long jaj long provins we oli kolem Upper Ostria. Be, mi no save olsem wanem, oli sakemaot ol tok ya we oli bin putum agensem mi. Ale oli no moa jajem mi. Nating se i olsem, oli no letem mi mi gofri yet. Long semtaem ya, oli sanem tri narafala brata ya i go long wan rabis kalabus. Long rabis kalabus ya, trifala ya i ded, be trifala i stanap strong long bilif go kasem en.

Oli holem mi mi stap long kalabus go kasem Oktoba 5, 1939, nao oli talem se bambae oli sanem mi mi go long rabis kalabus ya Buchenwald long Jemani. Wan spesel tren i kam blong karem mifala ol presina long tren stesen blong Linz. Insaed long tren ya i gat ol smosmol kalabus we i naf blong tu man. Man we i serem kalabus wetem mi, hemia Masta Heinrich Gleissner. Hem i hedgavman bifo, long provins ya Upper Ostria.

Mi mo Masta Gleissner, mitufala i storian plante. Hem i rili intres long stori blong mi mo ol trabol we oli kasem mi. Hem i sek taem hem i harem se, ol Witnes blong Jeova oli kasem plante trabol finis taem we hem i hedgavman yet long provins ya. Hem i sore tumas, i se: “Masta Engleitner, mi mi no save karemaot rong we i stap finis, be mi wantem talem sore. Mi mi luk se gavman blong mifala i no bin jajem man long stret fasin. Sipos samtaem yu nidim wan samting, mo sipos mi mi naf, bambae mi glad tumas blong givhan long yu.” Afta long wo ya, mitufala i mit bakegen. Hem i halpem mi blong kasem pei we gavman i givim long ol olfala we oli bin safa long taem blong ol Nasi.

“Bambae Mi Sutum Yu Yu Ded”

Long Oktoba 9, 1939, mi mi kamtru long rabis kalabus ya Buchenwald. Bos blong kalabus ya i harem se wan long ol niufala presina ya we oli jes kam, hem i wan Witnes. Hemia mi ya. Ale, tingting blong hem i stap long mi nomo, se hem i wantem spolem mi. Hem i kilim mi nogud. Nao taem hem i luksave se bambae hem i no save mekem we mi mi lego bilif blong mi, hem i talem se: “Bambae mi sutum yu yu ded, Engleitner. Be bifo we mi kilim yu yu ded, bambae mi letem yu yu raetem wan leta blong talem tata long papa mama blong yu.” Mi traem tingbaot sam gudfala toktok we mi save raetem long papa mama blong mi, be evri taem we mi traem blong raetem samting, man ya i kilim elbo blong mi, mekem se mi no save raet. Ale hem i tok jik se: “!Yufala i luk krangke man ya! Hem i no naf nating blong raet stret. ?Be samting ya i no blokem hem blong ridim Baebol, a?”

Nao hem i tekem masket blong hem, i poenem long hed blong mi, mo i mekem mi mi rili ting se bambae mi ded, olsem mi talem finis long stat blong stori blong mi. Afta long samting ya, hem i sakem mi mi go long wan smosmol rum blong kalabus we i gat plante man tumas i stap finis long hem. Long fulnaet, mi mi stanap nomo from i no gat ples blong sidaon. Be nating sipos i bin gat ples blong sidaon, bambae mi no save slip from we ful bodi blong mi i soa we i soa. Ol narafala man long  kalabus ya oli no gat gudfala toktok nating blong talem long mi. Oli stap tok nomo long mi se: “!I blong nating nomo we yu ded from wan krangke skul olsemia!” Masta Gleissner i stap long narafala rum blong kalabus ya, mo hem i harem wanem we oli bin mekem long mi. Nao hem i talem long bigfala voes se: “!Saye, ol man oli stat bakegen blong spolem ol Kristin!”

Long wan Sande, long hot taem blong 1940, oli singaot evri presina oli go wok long ples we oli stap digimaot ston long hem. Neva ol presina oli bin wok long Sande. Oli mekem olsem blong panisim mifala, from we sam presina oli bin mekem stronghed. Oli talem long mifala blong karem sam bigbigfala ston i go kasem kamp. Tu presina, tufala i stap traem putum wan bigfala ston long baksaed blong mi, mo klosap mi foldaon from we ston ya i hevi tumas long mi. Nao man we hem i lukaot long kamp, nem blong hem Arthur Rodl, we ol man oli fraetgud long hem, i luk samting ya. Hem i luk we mi mi stap traehad bigwan blong karem ston ya, nao hem i tok long mi se: “!Bambae yu no save wokbaot i go kasem kamp wetem ston ya long baksaed blong yu! !Yu sakem ston ya naoia!” Mi glad tumas blong obei long oda blong hem. Nao hem i poenem wan narafala ston we i smol moa, mo i talem se: “Yu karem hemia, mo yu wokbaot i go kasem kamp. !Ating ston ya i moa isi long yu blong karem!” Afta long hemia, hem i tanraon i lukluk bos blong mifala, mo i talem se: “Yu talem long ol Baebol studen blong oli gobak long barik blong olgeta. !Oli wok naf finis blong tede!”

Evri dei, taem wok i finis, mi mi glad tumas blong joen wetem ol Kristin brata blong mi we oli olsem famle blong mi. Mifala i wokem ol plan blong serem ol kakae long saed blong spirit bitwin long mifala. Wan brata i raetem wan vas blong Baebol long wan smol pis pepa, nao hem i pasem vas ya i goraon long mifala evriwan. Nekis taem, wan narafala brata i raetem wan narafala vas, mo mifala i gohed olsem. Mifala i faenem rod tu blong oli sanem wan Baebol i kam long mifala long kamp. Mifala i terem ol wanwan pej blong Baebol ya mo seraotem long ol wanwan buk. Mi mi gat janis blong holem buk blong Job blong tri manis. Mi haedem buk ya long ol stoken blong mi. Stori blong Job i halpem mi blong stanap strong.

Long Maj 7, 1941, oli putum mi wetem plante narafala presina long ol bigbigfala kamiong, oli tekem mifala i go long wan narafala rabis kalabus, hemia Niederhagen. Evri dei we i pas, mi harem se bodi blong mi i stap godaon, mi slak we mi slak. Wan dei, mi mo tu narafala brata, mitrifala i mas putum ol tul blong wok i gobak long ol bokis. Taem mitrifala i finis, mitrifala i folem wan narafala grup blong presina i gobak long barik. Ale, wan SS soldia we i stap wajem mifala, i luk we mi mi no stap wokbaot hareap olsem ol narafala presina ya, mi stap sloslo nomo biaen. Ale hem i kros we i kros, i kam biaen long mi mo i kikim baksaed blong mi. Mi sek nogud. Kil we hem i givim long mi i soa we i soa tumas. Be nating se baksaed blong mi i soa bitim mak, mi gohed blong wok nekis dei.

Mi Sek We Oli Letem Mi Mi Gofri

Long Epril 1943, oli muvumaot evri man we oli stap long rabis kalabus ya long Niederhagen. Afta long hemia, oli sanem mi mi go long rabis kalabus  blong Ravenbruck, we oli kolem kamp blong ded. Ale, long Jun 1943, mi sek we oli talem long mi se mi save aot long rabis kalabus ya. Oli no askem mi nating, se mi mas lego bilif blong mi blong gofri. Oli talem nomo se sipos mi gofri, mi mas agri se bambae mi wok long wan plantesen gogo kasem taem we mi ded. Mi mi glad nomo blong mekem samting ya, from we mi wantem aot long rabis kalabus ya mo ol nogud samting we oli stap hapen insaed long hem. Mi go long dokta blong kalabus ya blong i jekem mi laswan. Dokta i sapraes blong luk mi. Hem i se: “!Tru ya! !Yu yu wan Witnes blong Jeova yet!” Mi ansa long hem se: “Yes, Dokta.” Nao hem i se: “Sipos i olsem, mi no kasem save from wanem oli wantem letem yu yu gofri. Ating oli glad nomo blong aotem yu long ples ya, from we bodi blong yu i nogud finis.”

Tok blong hem i tru nomo. Klosap nomo mi mi ded ya. Long plante ples long bodi blong mi, i no moa gat skin from we ol laos oli stap kakae mi, ol kil we ol soldia oli givim long mi oli mekem we wansaed sora blong mi i fas, mo olbaot long bodi blong mi i gat ol soa we oli fulap long doti. Mi bin spenem 46 manis long kalabus ya we mi no gat wan samting, mi hanggri oltaem, mo mi wok strong. Hevi blong bodi blong mi i kasem 28 kilo nomo. Mi mi olsemia nao taem oli letem mi mi aot long Ravensbruck long Julae 15, 1943.

Oli sanem mi mi gobak hom long tren. I no gat wan gad i kam wetem mi. Taem mi kasem Linz, mi mas go talemaot mi long hedkwota blong ol Gestapo. Ofisa blong olgeta i givim pepa blong letem mi mi fri, be i givim woning long mi se: “!Yu no mastik long samting ya! !Mifala i no letem yu yu fri blong yu gohed long ol wok blong yu! Lukaot long yu sipos mifala i faenem yu we yu stap prij. Bambae yu mas plis long God blong i halpem yu.”

!Mi mi glad tumas blong gobak hom! Mama blong mi i no jenisim wan samting long rum blong mi. Hem i sem mak nomo olsem i stap taem polis i bin holem mi fastaem long Epril 4, 1939. !Baebol blong mi tu, i open nomo i stap long tebol klosap long bed blong mi! Mi nildaon mo mi prea long Jeova wetem fulhat blong mi blong talem tangkiu long hem.

I no longtaem biaen, mi kasem wok long wan plantesen antap long hil. Masta blong mi, hem i wan gudfala fren blong mi taem mi mi smol. Hem i givim smol mane from wok we mi mi mekem, nating se hem i no nid blong mekem olsem. Bifo long wo, fren ya i bin givim raet long mi blong haedem sam buk we oli tokbaot Baebol, long ples blong hem. Mi mi glad tumas blong faenem bakegen olgeta buk ya, mo kasem paoa bakegen long saed blong spirit. Naoia we mi mi kasem evri samting we mi nidim, mi wet nomo se wo bambae i finis.

Haed Antap Long Ol Hil

Ples i kwaet mo mi harem gud long fasin fri. Be, hemia blong smoltaem nomo. Long medel blong Ogis 1943, oli singaot mi blong mi go pas long dokta blong ami. Hem i mas jekem mi blong luk sipos mi mi naf blong joen long ami. Fastaem, hem i talem se mi mi no naf nating blong kam wan soldia, from we bak blong mi i nogud tumas. Be wan wik biaen, semfala dokta ya i jenisim ripot blong hem. Hem i se: “Hem i naf blong joen long ami, long ol faswan laen blong faet.” Ami i no save se mi mi stap wea, be long Epril 17, 1945, smoltaem bifo we wo i finis, oli faenem mi. Mo oli putum nem blong mi blong mi go faet long faswan laen blong faet.

Mi tekem sam klos mo smol kakae, mo wan Baebol, ale mi go haed long ol bigbigfala hil. Fastaem, mi slip afsaed nomo, be weta i kam nogud mo bigfala sno i foldaon we i dip olsem 50 sentimeta. Mi wetwet evriwan mo mi kolkol. Be mi mi naf blong wokbaot i go kasem wan smol haos long wan hil, we i 1,200 meta antap long level blong solwota. Mi stap seksek from kolkol. Mi laetem wan faea nao mi womem mi long faea ya mo mi mekem ol klos blong mi oli drae. Mi mi taed gud, ale mi ledaon long wan stul mo mi slip klosap long faea ya. Be smoltaem nomo biaen, mi wekap from we mi harem bodi blong mi i soa we i soa. !Faea ya i stap kakae mi! Mi rolem mi olbaot long floa, blong kilim faea we i laet  long klos blong mi. Taem faea i ded, skin i kamkamaot olbaot long bak blong mi.

Mi save se sipos ami i faenem mi bambae oli kilim mi mi ded, be mi mas tritim ol soa blong mi. Mi haed nomo gogo mi kasem haos blong masta blong mi, be woman blong hem i fraet long ol polis nao i ronemaot mi, i talem se ol polis oli stap long evri ples, oli stap lukaot mi. Ale mi go long haos blong papa mama blong mi. Fastaem oli no wantem tekem mi, be biaen, oli letem mi mi slip long wan rum antap long haos blong ol anamol, we oli stap putum drae gras long hem. Mama i tritim ol soa blong mi. Afta long tu dei, mi luk we papa mama tufala i stap wari tumas se polis bambae i luk we tufala i haedem mi, ale mi tingting se i moagud mi gobak long ol hil blong haed.

Long Mei 5, 1945, wan bigfala noes i wekemap mi. Mi luk ol plen blong ol kantri we oli faet agensem Hitler, oli stap flae daon nomo. !Long taem ya, mi mi kasem save se gavman blong Hitler i foldaon! Spirit blong Jeova i givim paoa long mi blong mi stanap strong long trabol taem ya. Mi luk we ol tok blong Ol Sam 55:22 oli tru tumas. Ol tok ya nao oli leftemap tingting blong mi bigwan taem mi stat kasem trabol ya fastaem olgeta. Mi mi ‘putum ol trabol blong mi long Jeova,’ mo nating se bodi blong mi i no strong, Jeova i givim paoa long mi long olgeta taem ya we mi stap wokbaot long “ples we i tudak olgeta i ples blong ded.”​—Ol Sam 23:4.

Paoa Blong Jeova ‘i Kam Strong Moa Long Mi Taem Mi No Gat Paoa’

Wo i finis, mo sloslo, laef blong ol man i stap kam gud bakegen olsem bifo. Mi gohed blong wok long plantesen blong fren blong mi. Be long Epril 1946, ol ami blong Amerika we oli tekova long kantri, oli talem se mi no moa nid blong wok long plantesin olsem ol Gestapo oli bin talem se mi mi mas mekem gogo kasem we mi ded.

Taem wo i finis, ol Kristin brata long Bad Ischl mo long ol narafala ples, oli stat mekem miting wanples bakegen. Oli stat prij bakegen wetem strong tingting. Mi kasem wan wok olsem naet gad long wan faktri. Samting ya i givim janis long mi blong mi gohed long wok blong paenia. Biaen, mi muf i go long taon ya Saint Wolfgang, mo long 1949 mi mared long Theresia Kurz. Hem i gat wan pikinini finis, long faswan mared blong hem. Mitufala i laef tugeta blong 32 yia, gogo kasem we gudfala waef ya blong mi i ded long 1981. Bifo long hemia, hem i bin sik bitim 7 yia, mo mi bin lukaot long hem.

Afta we Theresia i ded, mi joen bakegen long wok blong paenia. Samting ya i halpem mi blong no sore bitim mak long ded blong hem. Naoia, mi mi stap wok yet olsem paenia mo elda long kongregesen blong Bad Ischl. Mi no moa save wokbaot, mi stap long wiljea nomo. Taswe mi mi prij long ol man mo serem ol buk we oli tokbaot Baebol mo hop blong Kingdom, long wan pak long Bad Ischl we i no longwe long haos blong mi. Mi mi glad bigwan taem mi save storebaot Baebol long ol narafala.

Taem mi tingtingbak long laef blong mi, mi luk se ol nogud samting ya we ol man oli bin mekem long mi, oli no mekem hat blong mi i konkon. I tru se samtaem tingting blong mi i foldaon from ol traem ya we mi kasem. Be gudfala fren blong mi Jeova i halpem mi blong mi winim ol nogud tingting long taem olsem. Tok ya we Masta i talem long Pol se, “taem we yu yu no gat paoa, paoa blong mi i save kam strong moa long yu,” i kamtru long laef blong mi. Naoia, mi mi stap kam klosap long 100 yia blong mi, mo mi save talem sem toktok ya we aposol Pol i bin talem se: “Taem mi mi stap long trabol from we mi man blong Kraes, be tingting blong mi i save stap kwaet. Taem mi no gat paoa, no ol man oli tok nogud long mi, no mi gat hadtaem, no ol man oli mekem i nogud long mi, no mi harem we laef i strong tumas, be mi mi glad nomo, from we long taem we mi mi no gat paoa, long taem ya nao, mi mi gat paoa.”​—2 Korin 12:​9, 10.

[Tok blong pija long pej 25]

Taem ol Gestapo oli holem mi, long Eprel 1939

Pepa we ol Gestapo oli raetem agensem mi, Mei 1939

[Credit Line]

Both images: Privatarchiv; B. Rammerstorfer

[Tok blong pija long pej 26]

Mi mi haed long ol bigfala hil klosap long hom blong mi

[Foto Credit Line blong pija long pej 23]

Foto Hofer, Bad Ischl, Austria