Vbọzẹ Nọ Na Khẹke Ne Ima Gha Mwẹ Ayayẹro?

DE EMWI nọ gha te sunu, akpawẹ e Daniel na guan kaẹn vbe omuhẹn ọghe ebe na, nọ ghaa khuọnmwi e kansa, ma gi ẹtin fuẹ? Uwẹ yayi wẹẹ ọ gha te fe ra? Ọ gha te ye gha rre agbọn vbe ẹdẹnẹrẹ ra? Ọ gha kẹ, emwa nibun i khian wa yayi wẹẹ ọ gha te fe, uhiẹn ya sẹ egbe emwa ni yayi wẹẹ, ọ mwẹ iyobọ nọkhua nọ ye, deghẹ ọmwa na yaro yọ wẹẹ emwi hia gha dunna. Ẹmwata nọ wẹẹ, ayayẹro wa mwẹ esa nọ ye, sokpan ọ ma khẹke ne ima wa gha roro ẹre wẹẹ, ọmwa ghaa khuọnmwi, ọ na gha mwẹ ayayẹro, egbe ghi wa rran rẹn, ọ gha khọnrẹn wẹẹ ọ ma rri ukhunmwu.

Vbe ẹghẹ ne ugha iyẹn na tie ẹre CBS ya nọ ọbo ebo ọkpa na tie ẹre Dr. Nathan Cherney ọta, ọ keghi kha wẹẹ, ọ ma khẹke na wa gha roro ẹre wẹẹ, ọmwa nọ khuọnmwi ghaa mwẹ ayayẹro nẹ, egbe ghi wa rran rẹn. Ọ khare wẹẹ: “Aro ima wa dae wẹẹ, ikpia nibun wa gu ọvbokhan iran gui wẹẹ iran si osi gbe. Ọna keghi ya emwa roro ẹre wẹẹ, ọmwa ghaa khuọnmwi, emianmwẹ nii ma na fo vbe otọ, obọ ọmwa nọ khuọnmwi nii ẹre ọ ye, rhunmwuda nọ na si osi. Iziro vbenian ma deyọ hiehie.”

Ẹmwata nọ rrọọ ọre wẹẹ, emwa ni khuọnmwi emianmwẹ nọ ma fo vbe otọ, orhikhan nọkhua ẹre iran ye. Vbọ khian gha ye hẹ deghẹ a na miẹn wẹẹ, emwa ne iran hoẹmwẹ ọnrẹn, nọ te khẹke nọ gha gbaroghe iran, ẹre ọ ghi gu iran gui vbe uwu obalọ ne iran ye? Ọna ma zẹdẹ khẹke hiehie. Sokpan, te ọna ghi wa rhie ma wẹẹ, ayayẹro i zẹdẹ mwẹ iyobọ nọ ye ra?

Ẹn o. Vbe igiemwi, emwi ne ọbo ebo na guan kaẹn ban fiẹnro ẹre, ọre vbene a ya ru iyobọ ne emwa ni khuọnmwi hẹ, ne orhiọn iran mieke na sotọ kevbe ne iran ye gha mwẹ oghọghọ, agharhemiẹn wẹẹ emianmwẹ ne iran khuọnmwi ma wa fo vbe otọ. Iwinna ọghe avbe ọbo ebo vbenian i wa re na rhie ukhunmwu ne ọkhọnmwọ nọ mieke na fe, ra nọ mieke na tọ, sokpan emwi nọ gha ya ọkhọnmwọ gha mwẹ oghọghọ, ẹre avbe ọbo ebo na rhie aro tua. Vbene ẹmwata, ayayẹro gha sẹtin ya ọmwa gha sọyẹnmwẹ; ọ wa vbe mwẹ iyobọ nibun ọvbehe nọ ye.

Iyobọ Ne Ayayẹro Ye

Ọbo ebo ọkpa na tie ẹre Dr. W. Gifford-Jones khare wẹẹ: “Ukhunmwu nọ fian ẹre ayayẹro khin.” Emwi nọ yae ta ẹmwẹ na, ọre rhunmwuda emwi ne avbe ọbo ebo nibun gualọ otọ re miẹn. Ọni nọ wẹẹ, deghẹ a na gha hia na mu orhiọn iran sotọ ighẹ emwa ni khuọnmwi emianmwẹ nọ ma fo vbe otọ, iyobọ nọkhua ẹre ọ wa ye ne iran. Ọ khọ wẹẹ, deghẹ a na gha mu orhiọn emwa vbenian sotọ, ọ gha ya iran gha mwẹ ọnrẹn vbe orhiọn wẹẹ, emwi hia gha dunna. Vbe ukpo 1989, avbe ọbo ebo keghi gualọ otọ re miẹn wẹẹ, emwa ni khuọnmwi, na ru iyobọ vbenian na, ẹre ọ tọ sẹ. Sokpan vbe okiekie na, emwa eso ma wa kue ye ọna. Vbọrhirhighayehẹ, emwi ne avbe ọbo ebo gualọ otọ re miẹn so igiẹ yọ wẹẹ, deghẹ a na gha rhie ifuẹko ne emwa ni khuọnmwi, iran i ghi roro iro gbe, emianmwẹ ne iran khuọnmwi nii ghi vbe gha zẹye. Sokpan ọmwa nọ khuọnmwi, na ma zẹdẹ rhie igiọdu na, ẹre ọ mobọ roro iro nọ wegbe, emianmwẹ ọghẹe ghi vbe gha tua yọ.

Vbe asẹ ọkpa, avbe ọbo ebo keghi gualọ otọ re, ne iran mieke na rẹn aro emwa ni gha sẹtin rherhe mu emianmwẹ ẹkokoudu na tie ẹre coronary heart disease (CHD). Avbe ọbo ebo na keghi gbarokotọ ghee ikpia ni gberra 1,300 ne iran mieke na rẹn deghẹ emwa ni si osi gberra egbe ẹre iran khin, ra iran i re ọre. Ukpo igbe ghi gberra nẹ, a keghi do bẹghe ẹre wẹẹ, eso vbe ikpia na, na do gha khuọnmwi emianmwẹ ẹkokoudu na. Sokpan ikpia ni ghaa si osi wẹẹ emwi dan gha sunu, ẹre ọ mobọ gha mwẹ emianmwẹ na. Okhuo ọkpa nọ rri egie ebe, na tie ẹre Laura Kubzansky, nọ winna vbe Harvard School of Public Health khare wẹẹ: “Emwa ka gha roro ẹre wẹẹ, okha nẹi mwẹ ẹzi nọ, ne emwa na kha wẹẹ, ọ mwẹ iyobọ nọkhua nọ ye ne egbe, vbe emwa ghaa roro ẹre wẹẹ emwi hia gha dunna. Sokpan emwi na ghi do gualọ otọ re miẹn na, keghi so igiẹ yọ wẹẹ, deghẹ ọmwa i na si osi gberra egbe, ọ wa mwẹ iyobọ nọkhua nọ ye. Ọ gha lọghọ, ọmwa vberriọ ke mu emianmwẹ ẹkokoudu.”

Ọ mwẹ emwa eso ni vian wẹẹ emianmwẹ emianmwẹ ẹre iran khuọnmwi. A gualọ otọ re miẹn wẹẹ, a gha mwaa emwa vbenian egbe, egbe iran i rherhe situa. Sokpan ẹi re erriọ ẹre ọ ye ne emwa nẹi vian. Uhiẹn, emwa nẹi si osi ye ẹmwẹ agbọn wa kakabọ tọ. Emwa keghi vbe gualọ otọ re miẹn wẹẹ, a ghaa tian emwa ni khian ọmaẹn nẹ, a na vbe gha gi iran rẹn wẹẹ, ẹwaẹn kevbe uyi, ẹre ọ lele edẹ khian, ọ keghi ya orhiọn la iran iwu, ọ vbe ya egbe iran situa. Ọ mwẹ gem ọkpa vberriọ, ne avbe ọmaẹn gbe, nọ wa kakabọ ya ẹko rhiẹnrhiẹn iran, rhunmwuda emwi esi na gbẹnnẹ ladian vbekpa avbe ọmaẹn vbe gem nii. Iran ghi gbe gem na nẹ, iran ni ru emwamwa e gem na keghi do bẹghe ẹre wẹẹ, ọ ru iyobọ ne iran. Egbe avbe ọmaẹn na keghi situa vbe na ghee ọmwa nọ ku iku isasegbe vbe ọwara uki eha.

Ọna rhie ma wẹẹ, deghẹ ọmwa i si osi, ọ na vbe yaro yọ wẹẹ emwi hia gha dunna, ọ keghi mwẹ iyobọ nọ ye ne egbe. Vbọzẹ nọ na ye vberriọ? Ọ gha kẹ, avbe ọbo ebo kevbe avbe umẹwaẹn ma he ye rẹn evbọzẹe nọ na ye vberriọ. Sokpan, ọ mwẹ emwi eso ne emwa ni gualọ otọ emwi tae vbekpa ẹmwẹ na. Vbe igiemwi, ọbo ebo ọkpa nọ wa rri egie ebe keghi kha wẹẹ: “Ọmwa ghaa ghọghọ, ọ ma na vbe gha si osi, orhiọn rẹn ghi sotọ. Orhiọn ọmwa gha sotọ vbenian, egbe ẹre ghi vbe situa. Ọ khẹke ne emwa rẹn wẹẹ, orhiọn iran gha sotọ, ọ mwẹ iyobọ nọkhua nọ ye ne egbe.”

Vbọrhirhighayehẹ, nọ ne avbe ọbo ebo eso kevbe avbe umẹwaẹn eso, iziro na keghi re emwi ọgbọn, sokpan ẹi re emwi ọgbọn ne emwa ni tie Baibol. Odẹ ukpo 3,000 nọ gberra, orhiọn nọhuanrẹn ọghe Osanobua keghi dia Ọba e Solomọn ya gbẹn ẹmwẹ na yotọ: “Aro ọmwa ghaa maan vbe uhunmwu vbe ẹghẹ hia, egberranmwẹ ẹre ọ rhie gie ọmwa; emianmwẹ uwu ne huẹẹ nọ, ne egbe wa gha kan ọmwa vbe ẹghẹ hia.” (Itan 17:22) U bẹghe emwi ne ako na khare. Ọ ma kha wẹẹ, aro ọmwa ghaa maan vbe uhunmwu vbe ẹghẹ hia, ai ghi khuọnmwi, sokpan ọ keghi kha wẹẹ, “egberranmwẹ ẹre ọ rhie gie ọmwa.”

Ọghe ne ẹmwata, deghẹ ukhunmwu ẹre ayayẹro khin, ẹi re te ọbo ebo hia gha te gha rhie ẹre ne emwa ni khuọnmwi ra? Ayayẹro gele wa mwẹ iyobọ nọ ye ne egbe. Sokpan ọ ma fo ye evba, ọ wa mwẹ iyobọ ọvbehe nibun nọ ye.

Vbene Osi Ya Dekaẹn Arrọọ Ọghe Ima Hẹ

Emwa ni gualọ otọ emwi, gualọ otọ re miẹn wẹẹ, emwa nẹi si osi keghi runagban vbe owebe, isiwinna kevbe iku isasegbe. Ọ mwẹ asẹ ọkpa ne emwa ni siẹnro emwamwa iku isasegbe ya ru emwamwa ọkpa, ne iran mieke na rẹn vbene ikhuo eso ni ku iku isasegbe gele guẹ sẹ hẹ. Iran na vbe gbarokotọ vbe egbe ikhuo na, ne iran mieke na rẹn ni kakabọ si osi vbe uwu iran kevbe nẹi si osi. Odẹ ughughan ẹre iran ni siẹnro emwamwa na loo ro, ne iran mieke na rẹn ikhuo ni gele guẹ sẹ. Sokpan, vbe okiekie, iran keghi do bẹghe ẹre wẹẹ, ikhuo nẹi si osi, ẹre ọ hia sẹ iran ni si osi. Vbọzẹ nọ na gha ye vberriọ?

Emwa ni gualọ otọ emwi wa miẹn emwi nibun ruẹ, vbe iran gbarokotọ ghee uyinmwẹ ọghe emwa ni wa si osi. Iran keghi do bẹghe ẹre wẹẹ, emwa ni si osi gha hia ne iran ru emwi, iran ma na sẹtin ru ẹre, iran ghi wa hẹwẹ vbọ. Vbe odẹ ukpo 1960 ya fi 1969, emwa ni gualọ otọ emwi na gualọ otọ re miẹn wẹẹ, avbe aranmwẹ vbe mwẹ egbe uyinmwẹ vbenian. Emwa ni gualọ otọ emwi na, keghi viọ emwa eso ye efọnkpa ne owogho wa ye. Iran na tama iran wẹẹ, ọ mwẹ emwi eso ne iran gha piẹn, ne owogho nii mieke na dobọ yi. Iran ghi ru vberriọ, owogho nii na gele dobọ yi.

Vbe iyeke ọni, iran na viọ emwa ọvbehe rre, iran na vbe rhie adia na ka rhie ne ẹbu nokaro ne ẹbu nogieva na. Sokpan, vbe iran ghi piẹn emwi na wẹẹ ne iran piẹn, owogho nii ma dobọ yi. Egbe keghi wọọ nibun vbe uwu ẹbu iran na sẹrriọ wẹẹ, vbe a ghi wẹẹ ne iran dọlegbe hia, deghẹ owogho nii gha dobọ yi, iran ma ghi zẹdẹ zẹ yọ. Iran na gha roro ẹre wẹẹ, ẹki eghẹrẹ ẹre enii hia khin. Sokpan, eso vbe uwu iran vbe ẹbu nogieva na, ma gi ẹtin gbe ye iran iwu. Iran keghi hia vbene ẹtin iran sẹ.

Dr. Martin Seligman keghi re ọkpa vbe usun avbe ọbo ebo ni ru agualọ nọ dekaẹn emwa ni si osi kevbe nẹi si osi. Ọ na vbe hia nọ rẹn evbọzẹe ne emwa eso na kakabọ si osi, ra ne emwa na gbe ọsumẹ segbe. Ọ keghi do gualọ otọ re miẹn wẹẹ, te iziro vbenian si emwa nibun ghee iyeke vbe arrọọ ọghe iran, emwi ne iran gha te sẹtin ru, iran i ghi ru ẹre. Ọ keghi mu ẹmwẹ ọnrẹn sẹ ufomwẹ vbenian: “Ukpo 25 ne I ya gualọ otọ ẹmwẹ na, keghi ya mwẹ do rẹn wẹẹ, ma gha wa yayi wẹẹ, ma tobọ ima ẹre ọ si ẹre ne emwi ma na dunna vbe ẹdagbọn ima, ima na vbe gha roro ẹre wẹẹ, emwi i khian fi werriẹ, agbọn ghi wa gha lọghọ ima khian, vbe ẹi re te ima fi iziro ọghe ima werriẹ.”

Ma ka ya unu kaan rẹn nẹ wẹẹ, iziro vbenian keghi re emwi ọgbọn ne emwa eso vbe ẹdẹnẹrẹ, sokpan ẹi re emwi ọgbọn ne emwa ni gele tie Baibol. Itan ọkpa vbe Baibol khare wẹẹ: “U gha ye gha vburriẹ vbe ẹghẹ asobọyegbe, evburriẹ ne evburriẹ ẹre u gele wa khin.” (Itan 24:10) E Baibol gi ima rẹn wẹẹ, ma ghaa re emwa ni si osi vbe ẹghẹ hia, ma i sẹtin zẹ emwi ru hiehie. Nọnaghiyerriọ, de emwi nọ khẹke ne u ru, ne u mieke na do gha re ọmwa nẹi si osi?

[Efoto]

Ayayẹro wa mwẹ iyobọ ne kpataki nọ ye ne ima