1. Zẹvbe ne ima ya khian ọmaẹn, de okhuo nọ khẹke ne ima fian ne egbe ima?

ZẸVBE ne ima ya khian ọmaẹn, ma sẹtin do gha roro ẹre wẹẹ, ma i khian ghi sẹtin ru emwi ne ima ka ru vbe ugamwẹ e Jehova. Ẹmwata nọ wẹẹ, ma i khian ghi sẹtin ru emwi ne ima ka ru dee yi, sokpan ma gha sẹtin loo ẹwaẹn ọghe ima kevbe emwi ne ima he miẹn vbe agbọn, ya ru iyobọ ne avbe igbama, ne iran ya rhie egbe ye iwinna ugamwẹ kevbe ne iran ya miẹn ọnrẹn yi, iwinna na rhirhi mu ne iran. Ọ mwẹ ọtẹn nokpia ọkpa nọ khian ọmaẹn nẹ, ọ kpẹẹ re nọ ke ga zẹvbe ọdiọn, ọ khare wẹẹ, “Vbe I ghi bẹghe ẹre wẹẹ, I i ghi sẹtin ru emwi ne I ka ru, rhunmwuda I khian ọmaẹn nẹ, te I wa gha ghọghọ rhunmwuda, ma mwẹ igbama nibun ni wa mu egbe ne iran ya ru iwinna nọ rre otọ.”

2. De emwi ne ima khian ziro yan vbe ako iruẹmwi na?

² Vbe ako iruẹmwi nọ lae, ma guan kaan ere ne igbama gha miẹn, deghẹ iran na gu eniwanrẹn ru ọse. Vbe ako iruẹmwi na, ma gha bẹghe vbene imuegberriotọ, a ru emwi ye oreghe, a gbọyẹmwẹ ye emwi, kevbe a zẹ emwi obọ, khian ya ru iyobọ ne etẹn ni khian ọmaẹn nẹ, ne iran ya ku obọ gbe ba igbama ni rre iko. Adeghẹ iran na ru vberriọ, etẹn hia vbe iko ẹre ọ khian miẹn ere vbọ.

3. Zẹvbe nọ rre ebe Filipai 2:​3, 4, de vbene imuegberriotọ khian ya ru iyobọ ne Ovbiotu e Kristi hẹ?

³ Te etẹn ni khian ọmaẹn nẹ gha mu egbe rrie otọ, iran ke sẹtin ru iyobọ ne igbama. Te ọmwa nọ mu egbe rrie otọ ghee emwa ọvbehe wẹẹ, iran maan sẹ irẹn. (Tie Filipai 2:​3, 4.) Etẹn ni khian ọmaẹn nẹ, ni mu egbe rrie otọ rẹnrẹn wẹẹ, odẹ bun na ya ru emwi, ni ma gbodan ghee ilele ọghe Baibol. Rhunmwuda  ọni, iran i yaro yọ wẹẹ, te emwa hia khian gha ru emwi vbene iran ka ru ẹre dee yi. (Asan 7:​10, NW) Ẹmwata nọ wẹẹ, eniwanrẹn mwẹ emwi nibun ne iran gha sẹtin maa igbama re, sokpan iran vbe rẹn wẹẹ, ẹdẹgbegbe ẹre odẹ ne a ya ru emwi ya fi werriẹ, rhunmwuda ọni, ọ vbe khẹke ne iran guẹ odẹ ọgbọn na ya ru emwi.​—1 Kọr 7:31.

4. De vbene avbe ọgbaroghe ọghe otako ya yegbe taa Ivbi e Livai hẹ?

⁴ Etẹn ni khian ọmaẹn nẹ, ni mu egbe rrie otọ rẹnrẹn wẹẹ, zẹvbe ne ugboloko iran ya wọn ẹvbi, iran i khian ghi sẹtin ru iwinna ne iran ka ru dee yi. Gia ya avbe ọgbaroghe ọghe otako ru igiemwi. Iran gha ghi sẹ ukpo 70 nẹ, a ghi fi iwinna ugamwẹ ọghe iran werriẹ. Ọna i mobọ khuẹrhẹ ne iran rhunmwuda, te iwinna nii kie ẹkpotọ ne iran ya ru iyobọ ne etẹn. Erriọ iwinna nii vbe ya iran sọyẹnmwẹ, iran te ye hoo ne iran ye gha ru iwinna nii khian. Sokpan iran rẹnrẹn wẹẹ, etẹn ne esagiẹn iran ye hu, ẹre ọ khian ghi sẹtin ru iwinna nii vbene ọ khẹke. Iran keghi ya egbe taa Ivbi e Livai ni ghaa rrọọ vbe ẹghẹ nẹdẹ; Ivbi e Livai ghaa rre ukpo 50, iran ghi dobọ iwinna ne iran ru yi vbe ibọkpọ ọghe ugamwẹ. Te Ivbi e Livai na ye gha ghọghọ, agharhemiẹn wẹẹ iwinna ọvbehe ẹre a ghi mu ne iran. Ekhọe hia ẹre iran ya ru iwinna nii, erriọ iran vbe ya ru iyobọ ne avbe igbama ne iran gba gha winna. (Nọm 8:​25, 26) Erriọ ẹre ọ vbe ye vbe ẹdẹnẹrẹ, agharhemiẹn wẹẹ, avbe ọgbaroghe ọghe otako ni gberra 70 nẹ, i ghi mu otuẹ yo iko ughughan vbene iran ka ru ẹre dee yi,  iyobọ nọkhua ẹre iran wa ye vbe iko ne iran ghi ye nia.

5. De emwi ne igiemwi ọghe Dan kevbe Katie maa ima re?

⁵ Gia ghee igiemwi ọghe Dan, ne ọ ya ukpo 23 ga zẹvbe ọgbaroghe ọghe otako. Vbe Dan ghi sẹ ukpo 70 nẹ, otu na ghi wẹẹ ne irẹn vbe ọvbokhan rẹn ighẹ Katie, suẹn gha ga zẹvbe arọndẹ ne kpataki. De aro ne iran ghi ya ghee iwinna nii nia? E Dan wẹẹ, eban ẹre iran ghi kue winna sẹ! Ẹi re avbiẹ iwinna ẹre ọ ru vbe uwu iko; ọ ru iyobọ ne etẹn nibun nẹ, ya suẹn gha ga zẹvbe ọguọmwadia iwinna, erriọ ẹre ọ vbe ya maa etẹn nibun, vbene a ya ya uhanhan na waa ebe yi ya kporhu, vbe eke ne emwa wa bi la, kevbe vbene a ya kporhu ma emwa ni rre eghan. Etẹn ni khian eniwanrẹn nẹ, gha ye sẹtin ru iyobọ ne emwa ọvbehe, ọre te iran rre ugamwẹ ọghe ẹghẹ hia ra iran i rrọọ. Vbe iran khian ya ru ẹre hẹ? Gi iwinna ne u rhirhi gha ru nia, gha ya ruẹ sọyẹnmwẹ, fian okhuo ne egbuẹ, u ghi vbe rhie aro tua emwi ne u gha sẹtin ru, ẹi re emwi ne u i khian sẹtin ru.

6. Vbọzẹ nọ na khẹke ne ima gha ru emwi ye oreghe? Ru igiemwi yọ?

⁶ Ọmwa ne ọ ru emwi ye oreghe, rẹn eke ne ẹtin ẹnrẹn sẹ. (Itan 11:2) Ẹi rhie egbe ye emwi ne ọ rẹnrẹn wẹẹ, irẹn i khian sẹtin ru. Ẹghẹ nii, ọ ghi gha ghọghọ, ọ ghi vbe sẹtin gha ru iwinna na mu ye ọre obọ. A gha sẹtin ya ọmwa vbenian gie draiva ne ọ ya imọto gbe oke khian. Ne draiva nii mieke na sẹtin fi imọto nii la oke, te ọ gha fi e gear werriẹ. Vbene ẹmwata, imọto nii sẹtin gha khian kherhe kherhe, ọrheyerriọ, ẹi khian dọyọ vbene ọ te gbe oke nii fo. Erriọ ẹre ọ vbe ye, ọmwa ne ọ ru emwi ye oreghe, rẹn ẹghẹ nọ khẹke ne ọ ya ru afiwerriẹ eso, ne ọ mieke na ye gha ga e Jehova, kevbe ne ọ sẹtin ru iyobọ ne emwa ọvbehe.​—Fil 4:5.

7. De vbene Bazilai ya rhie ẹre ma wẹẹ, ọmwa ne ọ ru emwi ye oreghe ẹre irẹn khin?

⁷ Gia ghee igiemwi ọghe Bazilai. Ukpo 80 ẹre ọ ghaa ye, vbe Ọba ighẹ Devid tama rẹn ne ọ do gha re ọkpa vbe ekhaẹmwẹ ọnrẹn. Rhunmwuda ne Bazilai na gha re ọmwa ne ọ ru emwi ye oreghe, ọ keghi tama ọba wẹẹ, irẹn i khian sẹtin ru iwinna nii. E Bazilai rẹnrẹn wẹẹ, irẹn i khian ghi sẹtin ru emwi ne irẹn ka ru dee yi, rhunmwuda ọ khian ọmaẹn nẹ. Rhunmwuda ọni, ọ na wẹẹ ne Kimham rhihe irẹn. (2 Sam 19:​35-37) Egbe emwi ne Bazilai ru na, ẹre etẹn nibun ni khian ọmaẹn nẹ vbe ru vbe ẹdẹnẹrẹ, iran keghi kie ẹkpotọ ne igbama, ne iran mieke na ru iwinna ni rre otọ.

8. De vbene Ọba ighẹ Devid ya rhie ẹre ma wẹẹ, ọmwa ne ọ ru emwi ye oreghe ẹre irẹn khin?

⁸ Vbọ gha de ọghe na gha ru emwi ye oreghe, Ọba ighẹ Devid wa vbe rhie igiemwi esi ye otọ. Te Devid wa gha hoo ne ọ bọ owa ne Jehova. Sokpan e Jehova keghi tama rẹn wẹẹ, ovbi ẹre ighẹ Solomọn, ẹre ọ khian bọ owa nii; e Devid na wa kue ye emwi ne Jehova tae, ẹre ọ na ghi mwamwa emwi hia na khian ya bọ owa ọghe Jehova ye otọ khẹ ovbi ẹre. (1 Krọ 17:4; 22:5) E Devid ma gha roro ẹre wẹẹ, irẹn ẹre ọ khẹke ne ọ bọ owa nii ne Jehova, rhunmwuda e Solomọn ne ovbi ẹre, “ọvbokhan he ye nọ, ọ ma vbe rẹn emwi rhọkpa.” (1 Krọ 29:1) E Devid rẹnrẹn wẹẹ, ẹi re inu ukpo ne ọmwa ye ra ẹwaẹn ne ọ mwẹ, ẹre ọ khian ya sẹtin bọ owa nii, sokpan, ẹtin e Jehova nọ. Vbe na ghee Devid, etẹn nibun ni khian ọmaẹn nẹ, ye zọghae vbe ugamwẹ e Jehova, agharhemiẹn wẹẹ, iran i ghi ru iwinna ne iran ka ru. Iran vbe rẹn wẹẹ, e Jehova gha fiangbe etẹn na, ni ghi ru iwinna ne iran te ka ru.

9. De vbene ọkpa vbe Agbaziro Ọghe Abotu ya rhie ẹre ma wẹẹ, ọmwa ne ọ ru emwi ye oreghe ẹre irẹn khin?

⁹ Gia guan kaan ọtẹn nokpia ọkpa na tie ẹre Shigeo, nọ vbe rhie ẹre ma wẹẹ, ọmwa ne ọ ru  emwi ye oreghe ẹre irẹn khin. 1976 ẹre ọ suẹn gha ga zẹvbe ọkpa vbe Agbaziro Ọghe Abotu; na kha na, ukpo 30 ẹre ọ ghaa ye. Ọ ghi rre ukpo 2004, otu na yae khian ọsiemwiẹnro ọghe Agbaziro Ọghe Abotu. Zẹvbe ne ẹghẹ ya khian, ọ na do bẹghe ẹre wẹẹ, irẹn i ghi sẹtin ru iwinna ne irẹn ka ru, rhunmwuda, egbe i ghi re egbe. Ọ keghi mu ẹmwẹ na ye erhunmwu, ọ na vbe ghee afiangbe ne ọ gha lae ladian, deghẹ a na mu iwinna nii ye obọ ọtẹn nọ ma he khian ọmaẹn vbene irẹn ye. Agharhemiẹn wẹẹ, ẹi ghi re ọsiemwiẹnro ọghe Agbaziro Ọghe Abotu, te Shigeo ye deba iran winna. Zẹvbe ne ima miẹn ruẹ vbe igiemwi ọghe Bazilai, Ọba ighẹ Devid kevbe Shigeo, ọmwa ne ọ mu egbe rrie otọ kevbe ne ọ ru emwi ye oreghe, i ya aro gbe avbe igbama re, sokpan ọ keghi rhie aro tua emwi ne iran gha sẹtin ru. Te ọ khian gha ghee iran zẹvbe emwa ne iran gba winna, ẹi re emwa ni gu irẹn suan.​—Itan 20:29.

10. De aro nọ khẹke ne eniwanrẹn ya gha ghee igbama ni rre iko?

¹⁰ Etẹn ni khian eniwanrẹn nẹ, keghi ghee avbe igbama zẹvbe ẹse ọhẹ nọ ke obọ Osanobua rre, erriọ iran vbe gbọyẹmwẹ ye iwinna ne etẹn na ru vbe uwu iko. Etẹn na wa ghọghọ wẹẹ etẹn ne esagiẹn iran ye hu, wa rre iko ne iran ye, iran vbe mu egbe ne iran ya ru iwinna na rhirhi mu ne iran.

11. Zẹvbe nọ rre ebe Rut 4:​13-16, de afiangbe ne etẹn ni khian ọmaẹn nẹ gha miẹn, deghẹ iran na gi avbe igbama ru iyobọ ne iran?

¹¹ Vbọ gha de ọghe na gha miẹn iyobọ yi vbe obọ avbe igbama, e Naomi wa rhie igiemwi esi ye otọ. Vbe ẹghẹ ne ivbi e Naomi eva nikpia na wu, e Naomi keghi tama amwẹ ivbi ẹre ne iran bu emwa iran gha khian. Sokpan e Rut ma kpa, ọ na ye rhikhan muẹn; ẹre Naomi na ghi rhie ẹre lele egbe gha rrie Bẹtlẹhẹm. (Rut 1:​7, 8, 18) Iyobọ nọkhua ẹre iran eva wa gha ye ne  egbe, vbe iran ghi sẹ Bẹtlẹhẹm! (Tie Rut 4:​13-16.) Etẹn ni khian eniwanrẹn nẹ ni mu egbe rrie otọ, ẹre ọ khian sẹtin ya egbe taa e Naomi.

12. De vbene Pọl ya rhie ẹre ma wẹẹ, irẹn gbọyẹmwẹ ye iyobọ ne etẹn ru nẹẹn?

¹² Ukọ e Pọl wa gbọyẹmwẹ ye iyobọ ne etẹn ru nẹẹn. Vbe igiemwi, e Pọl keghi kpọnmwẹ Ivbiotu e Kristi ni ghaa rre Filipai, ye emwi ne iran viọ gie ẹre. (Fil 4:16) Erriọ ẹre ọ vbe ya gbọyẹmwẹ ye iyobọ ne Timoti ru nẹẹn. (Fil 2:​19-22) E Pọl vbe kpọnmwẹ Osanobua ye emwa ne ọ loo ro ya rhie igiọdu ne irẹn, vbe ẹghẹ ne a na gha muẹn rrie Rom zẹvbe oleghan. (Iwinna 28:15) Ọmwa ne ọ wa gha zọghae vbe iwinna ikporhu ẹre Pọl wa gha khin. Eke ne ọ ghaa mu okhian yo ya gha kporhu i re otọ ne emwa, erriọ ẹre ọ vbe gha mu okhian yo iko ughughan, ya gha rhie igiọdu ne iran. Ọrheyerriọ, ọ na ye miẹn iyobọ ne etẹn ru nẹẹn yi.

13. De vbene etẹn ni khian ọmaẹn nẹ khian ya rhie ẹre ma wẹẹ, iran gbọyẹmwẹ ye iwinna ne avbe igbama ru?

¹³ Etẹn ni khian eniwanrẹn nẹ, ọde bun ne uwa gha ya rhie ẹre ma wẹẹ, uwa gbọyẹmwẹ ye emwi ne avbe igbama ru vbe iko. Iran ghaa hoo ne iran mu uwa gha rrie ehe ne uwa rrie, ra iran ghaa hoo ne iran yo ẹki ne uwa, ra iran na gha hoo ne iran ru iyobọ ne uwa vbe odẹ ke odẹ, wa ya ekhọe hia miẹn ọnrẹn yi. Ghee iyobọ nii zẹvbe odẹ ọkpa ne Jehova ya rhie ẹre ma wẹẹ, irẹn hoẹmwẹ ruẹ. Ọna sẹtin ya uwẹ vbe etẹn na do sikẹ egbe sayọ. Deba ọni, u gha sẹtin ru iyobọ ne iran, ne amuẹtinyan ọghe iran mieke na wegbe sayọ. U ghi vbe gi iran rẹn vbene ọ ya ruẹ sọyẹnmwẹ hẹ, ne iran na rhie egbe ye iwinna na ru vbe uwu iko. U sẹtin vbe gi iran rẹn emwi eso ne u he miẹn vbe agbọn. U ghaa ru vberriọ, te u rhie ẹre ma wẹẹ, u gele gbọyẹmwẹ yọ, ne Jehova na ya avbe igbama na ru ima ẹse.​—Kọl 3:15; Jọn 6:44; 1 Tẹs 5:18.

14. De vbene Ọba ighẹ Devid ya rhie ẹre ma wẹẹ, ọmwa ne ọ zẹ emwi obọ, ẹre irẹn khin?

¹⁴ Ọba ighẹ Devid wa rhie igiemwi esi ye otọ, ne etẹn ni khian ọmaẹn nẹ, vbe nọ dekaan na gha zẹ emwi obọ. E Devid keghi ya osugi igho kevbe emwi ewe nibun ru iyobọ ye Ọgua Osa na khian bọ. (1 Krọ 22:​11-16; 29:​3, 4) Agharhemiẹn wẹẹ ovbi ẹre, ẹre emwa nibun khian gha kha wẹẹ, ẹre ọ bọ nene Ọgua Osa, ọ ma gi ọni si ẹre obọ ghee iyeke nẹ ghẹ ru iyobọ. Adeghẹ ima na bẹghe ẹre wẹẹ, ma i ghi sẹtin deba etẹn bọlọ owa ugamwẹ, rhunmwuda ima khian ọmaẹn nẹ, ma gha vbe sẹtin ya emwi ne ima mwẹ ru iyobọ ye iwinna Arriọba, vbene obọ ima sẹ. Ma sẹtin vbe ya emwi ne ima rẹnrẹn ya ru iyobọ ne avbe igbama.

15. De ẹse ne Pọl ru ne Timoti?

¹⁵ Gia ghee igiemwi ne ukọ e Pọl rhie ye otọ, vbe nọ dekaan na gha zẹ emwi obọ. Vbe Pọl ghi rhie Timoti ba egbe, ya gha kporhu vbe otọ ughughan, ọ keghi ya ẹkpotọ nii maa Timoti obẹlẹ ughughan ne irẹn ya kporhu. (Iwinna 16:​1-3) Emwi ne Pọl maa e Timoti re, ẹre ọ ru iyobọ ne Timoti ya guẹ vbene a ya kporhu hẹ. (1 Kọr 4:17) E Timoti na vbe loo emwi ne ọ ruẹ re vbe obọ e Pọl, ya ru iyobọ ne emwa ọvbehe.

16. Vbọzẹ ne Shigeo na maa emwa ọvbehe emwi?

¹⁶ Etẹn nibun ni khian eniwanrẹn nẹ i roro ẹre wẹẹ, iran i khian ghi gha mwẹ esa ne iran ye, deghẹ iran na maa avbe igbama re vbene a ya ru iwinna ne iran te ka ru vbe uwu iko. Vbe igiemwi, e Shigeo na ka guan kaan sin, wa gha ru iyobọ ne etẹn ni ma he khian ọmaẹn, ne iran gba ga zẹvbe Agbaziro Ọghe Abotu. Te ọ ghaa ru ọna, ne alaghodaro mieke na gha rre iwinna Arriọba nọ khian vbe ẹvbo ne irẹn na  ga. Vbe ọ ghi bẹghe ẹre wẹẹ, irẹn i ghi sẹtin ru iwinna ọghe ọsiemwiẹnro ọghe Agbaziro Ọghe Abotu, a na ghi mu iwinna nii ne ọtẹn ọvbehe nọ ma he khian ọmaẹn. Ọ gberra ukpo 45 ne Shigeo ke ga zẹvbe ọkpa vbe Agbaziro Ọghe Abọtu; te ọ ye loo emwi ne ọ rẹnrẹn ya ru iyobọ ne etẹn. Iyobọ nọkhua ẹre etẹn ni khian ọmaẹn nẹ khin ne ima hia!

17. Zẹvbe nọ rre ebe Luk 6:​38, de emwi ne etẹn ni khian ọmaẹn nẹ gha sẹtin ru?

¹⁷ Odẹ ne uwa ne etẹn ni khian ọmaẹn nẹ ya mudia ẹse sẹ osẹ yọ wẹẹ, na gha ya ekhọe hia ga e Jehova, ọre emwi nọ ghi maan sẹ. Igiemwi ne uwa rhie ye otọ keghi ya ima rẹn wẹẹ, evbọ khẹke nọ, na gha tie Baibol kevbe na gha rhie emwi ne ima ruẹ re vbọ ye uyinmwẹ. Uwa rẹnrẹn vbene otu na ka ya gha ru emwi hẹ, ọrheyerriọ, uwa keghi mu egbe ne uwa ya gha ru emwi, vbene a ghi ya ru ẹre nia. Nọ ne etẹn ni khian ọmaẹn nẹ ni da dinmwiamẹ, wa gha vbe sẹtin ru iyobọ ne emwa ọvbehe; wa sẹtin gi iran rẹn avbe afiangbe ne uwa he miẹn, ke obọ ne uwa ya rẹn Jehova. Avbe igbama gha wa gbọyẹmwẹ yọ, deghẹ uwa na tama iran emwi eso ne uwa he miẹn vbe agbọn. Adeghẹ uwa na gha maa emwa emwi ne uwa rẹnrẹn, e Jehova gha wa fiangbe uwa wọrhọwọrhọ.​—Tie Luk 6:38.

18. De iyobọ ne etẹn ni khian ọmaẹn nẹ kevbe avbe igbama gha sẹtin ru ne egbe?

¹⁸ Etẹn ni ghaan, uwa ghaa si avbe igbama kẹ egbe, uwa gha sẹtin ru iyobọ ne egbe. (Rom 1:12) Etẹn ni khian ọmaẹn nẹ, mwẹ iyobọ ne iran gha sẹtin ru ne avbe igbama, erriọ avbe igbama vbe ye. Ẹwaẹn ne etẹn ni khian ọmaẹn nẹ mwẹ i re ne kherhe, rhunmwuda emwi ne iran he miẹn vbe agbọn. Sokpan nọ ne avbe igbama, te esagiẹn iran wa ye hu. Etẹn ni khian ọmaẹn nẹ kevbe avbe igbama ghaa winna kugbe zẹvbe ọse, iran gha rhie uyi gie Erha mwa nọ rre ẹrinmwi, etẹn hia vbe iko gha vbe miẹn ere vbọ.