1. Vbọ khian rhie igiọdu ne ima vbe iro gha han ima, rhunmwuda ọlọghọmwa ne ima ye? (Psalm 118:5-7)

IRO he ka han ruẹ ẹdẹ rhunmwuda ọlọghọmwa ne u la gberra, sẹrriọ wẹẹ, u na gha roro ẹre wẹẹ, ọmwa rhọkpa i rrọọ nọ khian sẹtin yi ruẹ obọ ra? Adeghẹ erriọ nọ, ẹi re uwẹ ọkpa. Emwa nibun wa mwẹ iziro vbenian, uhiẹn ya sẹ egbe eguọmwadia e Jehova. (1 Ọba 19:14) Adeghẹ iziro vbenian zẹdia la ruẹ ekhọe, ghẹ mianmian eyan ne Jehova ru nọ na kha wẹẹ: “Mẹ i ra sẹ ruẹ rae ẹdẹ, mẹ i ra he uwẹ ye otọ ẹdẹ.” Nọnaghiyerriọ, ma gha sẹtin si agbada vbe unu kha wẹẹ: “Nọyaẹnmwa ọrọre nọ yọ mwẹ obọ, ohan i ghi mu mwẹ.” (Hib 13:5, 6) Odẹ ukpo 61 C.E. ẹre ukọ e Pọl gbẹn ẹmwẹ na ya rhie igiọdu ne etẹn ni ghaa rre Judia. Ẹmwẹ na keghi ye ima re rre, emwi ne ọsihuan ọkpa tae vbe ebe Psalm 118:5-7.—Tie ẹre.

2. De emwi ne ima khian ziro yan vbe ako iruẹmwi na? Vbọzẹe?

² Vbe na ghee ọsihuan nii, e Pọl ghaa mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ e Jehova ẹre ọ ru iyobọ ne irẹn, rhunmwuda vbene ọ ya ru iyobọ nẹẹn vbe ẹghẹ nọ gberra. Vbe igiemwi, vbe odẹ ukpo 58 C.E., e Jehova keghi miẹn e Pọl fan vbe ẹghẹ ne okọ nọ la re ya ni vbuwe ẹzẹ. (Iwinna 27:4, 15, 20) Vbene ọ te vbe sẹ ẹghẹ nii, e Jehova ka ru iyobọ ne Pọl nẹ inugba nọ khin. Vbe ako iruẹmwi na, ma gha guan kaẹn odẹ eha ne Jehova ya ru iyobọ ne Pọl. Ọ loo e Jesu kevbe avbe odibosa, ọ loo emwa ni rre ukpo ọdakha, ọ vbe loo etẹn ni rre uwu iko ya ru iyobọ  nẹẹn. Ena hia gha ya ima gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, e Jehova gha vbe bu ima rre, vbe ima gha tu tie ẹre.

3. Vbua yayi wẹẹ e Pọl ghaa mu roro? Vbọzẹe?

³ Ọ mwẹ emwi eso nọ sunu vbe odẹ ukpo 56 C.E., nọ ya e Pọl gha gualọ iyobọ. Emwa eso ni gbe olighi keghi si ẹre ladian vbuwe Ọgua Osa, iran na gha hoo ne iran gbe ẹre rua. Ẹdẹ ghi gbe, iran na muẹn gha rrie ekọtu ọghe Ivbi e Ju na tie ẹre Sahẹndrin, iran na vbe gha hoo ne iran gbe ẹre rua vba. (Iwinna 21:30-32; 22:30; 23:6-10) Ọ gha kẹ, e Pọl ghaa nọ egbe ẹre wẹẹ, ‘Erriọ imẹ khian wa gha rri oya na khian ra?’

4. De vbene Jehova ya loo e Jesu ya ru iyobọ ne Pọl?

⁴ De iyobọ ne Pọl miẹn? Vbe a ghi mu e Pọl khui, “e Nọyaẹnmwa” ighẹ e Jesu na rhiegbe ma rẹn vbe asọn nọ lelẹe, ọ na tama rẹn wẹẹ: “Ghẹ fian afianma! U sẹ osẹe mẹ nẹ vbe Jerusalẹm vbe emwa na, u gha vbe ru vberriọ vbe Rom.” (Iwinna 23:11) Ẹmwẹ ne Jesu tae na wa kakabọ rhie igiọdu nẹẹn! E Jesu keghi tian rẹn ye ikporhu nọ kpee re vbe Jerusalẹm. Ọ na vbe gi ẹre rẹn wẹẹ, ọ gha sẹ e Rom vbe egbe hẹnẹdẹn, ẹkpotọ gha vbe kie nẹẹn ya kporhu vba. Vbe Pọl ghi họn ẹmwẹ na, ẹi mwẹ orhiọn rẹn ma sotọ, vbe na ghee ọmọ ne erhae mu ye izabọ.

5. De vbene Jehova ya loo odibosa ọkpa ya ru iyobọ ne Pọl? (Ghee efoto nọ rre odaro ebe na.)

⁵ De isievẹn ọvbehe ne Pọl werriẹ aro daa? Vbọ ghi rre odẹ ukpo 58 C.E., e Pọl kegha rre uwu okọ ọkpa nọ rrie Itali. Vbe iran ghi khian, ogbigbi ẹhoho na suẹn gha la, ọ la sẹrriọ wẹẹ, emwa ni gua okọ nii khian kevbe emwa hia ni rre uwu ẹre, na gha roro ẹre wẹẹ, uwu ẹre iran wa miẹn na. Ọrheyerriọ, ohan ma gha mu e Pọl. Vbọzẹe? E Pọl keghi tama emwa ni ghaa rre uwu okọ nii wẹẹ: “Vbe ne asọn, odibo Osanobua ne imẹ re ọghẹe kevbe ne imẹ ga, keghi bu mwẹ rre, ọ wẹẹ, ‘Ghẹ mu ohan Pọl, te u gha mudia vbe odaro e Nọgbaisi, deba ẹre, Osanobua ne ọ maan, vbe ya orhiọn [“arrọọ,” NW] iran ne uwa gba gua khian, ru uwẹ ẹse nẹ!’” Te Jehova loo odibosa na, ya ye Pọl ẹre rre, emwi ne Jesu ka tama rẹn. Gele gele, egbe hẹnẹdẹn ẹre Pọl ya sẹ e Rom.—Iwinna 27:20-25; 28:16.

6. De eyan ne Jesu ru, nọ gha sẹtin fu ima ẹko rre? Vbọzẹe nọ na fu ima ẹko rre?

⁶ De iyobọ ne ima miẹn? Jesu gha vbe ru iyobọ ne ima vbene ọ ru ne Pọl. Vbe ima ya rẹn hẹ? Jesu tama erhuanegbe ẹre wẹẹ: “I gha gu uwa gha rrọọ vbe ẹghẹ hia rhinrin ya sẹ ufomwẹ agbọn.” (Mat 28:20) Ẹmwẹ na keghi fu ima ẹko rre, rhunmwuda, ọ lọghọ ne ima sẹtin zin egbe ọlọghọmwa eso ne ima werriẹ aro daa. Vbe igiemwi, obalọ nọ  sẹ ọre i rrọọ vbe ọmwa ima gha wu, uhiẹn ma sẹtin kue khiẹ la ukpo nibun. Etẹn eso rrọọ ni werriẹ aro daa isievẹn ughughan ni lele ọmaẹn khian. Eso vbe rrọọ ne iro han rẹn. Ọrheyerriọ, ma gha sẹtin zin egbe ọlọghọmwa nọ rhirhi gha khin, rhunmwuda ma rẹnrẹn wẹẹ, Jesu gu ima rrọọ vbe “ẹghẹ hia,” uhiẹn ya sẹ ẹghẹ ne emwi ya kakabọ ba su ima.—Mat 11:28-30.

7. Zẹvbe nọ rre ebe Arhie Maan 14:6, de vbene Jehova ya ru iyobọ ne ima hẹ, vbe ẹdẹnẹrẹ?

⁷ E Baibol gi ima rẹn wẹẹ, e Jehova keghi loo avbe odibo ọghẹe ya ru iyobọ ne ima. (Hib 1:7, 14) Vbe igiemwi, avbe odibosa keghi ye ima ike vbe ima ghaa kporhu “iyẹn nọ maan” ma emwa ni rre “dọmwadẹ uhunmwu ẹvbo kevbe ẹwae, kevbe ẹvbo na zẹ.”—Mat 24:13, 14; tie Arhie Maan 14:6.

8. De vbene Jehova ya loo ọkaokuo ọkpa ya ru iyobọ ne Pọl?

⁸ De iyobọ ne Pọl miẹn? Vbe ukpo 56 C.E., Jesu keghi tama e Pọl wẹẹ ọ gha ya egbe hẹnẹdẹn sẹ e Rom. Vbọrhirhighayehẹ, Ivbi e Ju eso ni rre Jerusalẹm keghi si uma ne iran gbe Pọl rua vbe odẹ. Vbe ọkaokuo e Rom ọkpa na tie ẹre Klọdiọs Lisias ghi họn vbekpae uma na, ọ keghi ru iyobọ ne Pọl. Vbobọvbobọ nii, ọ na gie ivbiyokuo nibun lelẹe, ne iran su ẹre gha rrie Sisaria. Odẹ ne iran la ke Jerusalẹm gha rrie Sisaria kegha re ibiriki 65. Vbe iran ghi sẹ Sisaria, e Fẹlis ne gọvina na wẹẹ na “rhie Pọl la ẹguae Hẹrọd,” na gha gbogba ga ẹre. Erriọ e Pọl ghi ya lẹẹ fe vbe obọ emwa ni te gha hoo ne iran gbe ẹre rua.—Iwinna 23:12-35.

9. De vbene Fẹstọs ne gọvina ya ru iyobọ ne Pọl?

⁹ E Pọl ye gha rre eghan vbe Sisaria, vbe ukpo 58 C.E. Vbe ẹghẹ na kha na, e Fẹstọs ẹre ọ ghi gha re gọvina. Ivbi e Ju kegha rinmwian e Fẹstọs nọ kue ne Pọl gha die Jerusalẹm ne iran bu ohiẹn ọnrẹn vba, sokpan e Fẹstọs ma kue. Ọ gha kẹ, e Fẹstọs rẹnrẹn wẹẹ, Ivbi e Ju “khuan khẹ ọre nẹ, ne iran gbe ẹre rua vbe odẹ.”—Iwinna 24:27–25:5.

10. De emwi ne Fẹstọs ru vbe Pọl wẹẹ, irẹn hoo na ya gui ẹzọ irẹn vbe ọghe Nọgbaisi?

¹⁰ Vbọ ma he kpẹẹ vba, a keghi bu ohiẹn e Pọl vbe Sisaria. “E Fẹstọs keghi hoo ne avbe Ju gha ghee irẹn ẹse, ọ na rhunmwuda ọni nọ e Pọl wẹẹ, ‘U i ghi khianmwu vbe Jerusalẹm khekherriọ, ne a ya danmwehọ ẹzọ ne iran guẹ gui na vbe odọ?’” E Pọl rẹnrẹn wẹẹ, egbọre Ivbi e Ju gha gbe irẹn rua vbe Jerusalẹm, ọ vbe rẹn emwi nọ khẹke nọ ru, nọ mieke na sẹtin sẹ e Rom vbe egbe hẹnẹdẹn, ne ẹkpotọ vbe kie nẹẹn ya kporhu vba. E Pọl keghi tama e Fẹstọs wẹẹ: “I tọn ẹzọ mwẹ mu gha rrie ọghe Nọgbaisi!” E Fẹstọs ghi họn ẹmwẹ na, ọ na ghi gu avbe ọbude ọghẹe ziro, vbe iyeke ọni, ọ na tama e Pọl wẹẹ: “U tọn ẹzọ ruẹ mu gha rrie ọghe Nọgbaisi nẹ, u ghi do bu e Nọgbaisi o.” Ne Fẹstọs na kue ne Pọl gha rrie Rom, ẹre ọ zẹe ighẹ obọ eghian ma ghi vba e Pọl.—Iwinna 25:6-12.

11. De ẹmwẹ akhasẹ ne ima yayi wẹẹ e Pọl ghaa mu roro nọ ru iyobọ nẹẹn?

¹¹ Ọ gha kẹ, a te miẹn wẹẹ, e Pọl kpa gha rrie Rom, ọ ghaa muẹn roro emwi ne akhasẹ Aizaia tae vbekpa emwa ni gbodan ghee Jehova. Aizaia khare wẹẹ: “Wa mwamwa emwi hia! Sokpan, erhọkpa i dunna. Wa guan yan emwi hia ne uwa hoo ne uwa guan yan, sokpan erhọkpa i mwẹ esa, rhunmwuda Osanobua rrọọ yaba mwa!” (Aiz 8:10) E Pọl ghaa mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, e Jehova gha ru iyobọ ne irẹn, ọna ẹre ọ zẹe ighẹ ọ sẹtin zin egbe edanmwẹ hia nọ werriẹ aro daa.

12. De obọ ne Juliọs ya mu e Pọl? Vbe ima yayi wẹẹ ọ ghi do vẹ ne Pọl rẹn?

 ¹² Vbe Pọl ghi rrie Rom, ovbiyokuo e Rom ọkpa na tie ẹre Juliọs ẹre ọ ghaa gbogba ga ẹre, rhunmwuda oleghan ẹre Pọl ghaa khin. E Juliọs gha te sẹtin ya agbọn lọghọ e Pọl, sokpan ọ ma ru vberriọ. Vbe iran ghi sẹ e Saidọn vbe ẹdẹ nọ lelẹe, “e Juliọs keghi tohan e Pọl, ọ na gi ẹre ya miẹn avbe esiọre.” Ẹi vbe re ọni ọkpa, vbe ẹghẹ ne okọ ọghe iran ya ni vbuwe ẹzẹ, ivbiyokuo nikẹre na te gha hoo ne iran gbele avbe oleghan hia rua, sokpan e Juliọs ma kue. Vbọzẹe? Te ọ ghaa “hoo ne irẹn sinmwi uhunmwu e Pọl.” Ẹi mwẹ ọ ma vẹ ne Pọl rẹn wẹẹ, e Jehova ẹre ọ loo ovbiyokuo na nọ mwẹ ekhọe esi ya ru iyobọ ne irẹn.—Iwinna 27:1-3, 42-44.

13. De vbene Jehova ya loo emwa ni rre ukpo ọdakha ugbẹnso?

¹³ De iyobọ ne ima miẹn? E Jehova sẹtin loo orhiọn nọhuanrẹn ọghẹe ya fi ekhọe emwa ni rre ukpo ọdakha werriẹ, ne iran mieke na ru ahoo ọghẹe. Ọba e Sọlomọn khare wẹẹ: “Vbene ẹi lọghọ e Nọyaẹnmwa vbe ọ ghaa ta ehe ne ẹzẹ gha lẹẹ la, erriọ ẹre ẹi vbe lọghọ vbe ọ ghaa dia ekhọe ọba ye odẹ.” (Itan 21:1) De emwi na ya ẹmwẹ na kha? Emwa nagbọn gha sẹtin fian uro amẹ ra uvun ye ọkpẹn ẹzẹ, ne amẹ ẹzẹ nii suẹn gha lẹẹ ghee ehe ne iran hoo nọ lẹẹ la. Erriọ vbe ye, e Jehova gha sẹtin loo orhiọn nọhuanrẹn ọghẹe ya fi ekhọe emwa ni rre ukpo ọdakha werriẹ, ne iran mieke na mu ahoo ọghẹe sẹ. E Jehova gha ya obọ kaẹn iran ekhọe vbe odẹ vbenian, iran ghi ru atamuolọyan eso nọ gha fu eguọmwadia e Jehova egbe rre.—Yae taa Ẹzra 7:21, 25, 26.

14. Zẹvbe nọ rre ebe Iwinna 12:5, NW, de emwa ne ima gha sẹtin mu ẹmwẹ ọnrẹn ye erhunmwu?

¹⁴ De emwi ne ima gha sẹtin ru? Ma sẹtin na erhunmwu ne Osanobua ya obọ kaẹn ekhọe “avbe ọba kevbe emwa hia ni rre ọdakha” vbe iran gha khian ru atamuolọyan nọ dekaẹn iwinna ugamwẹ ọghe ima. (1 Tim 2:1, 2; Neh 1:11) Ma sẹtin vbe gha mu ẹmwẹ etẹn ima ni rre eghan ye erhunmwu, zẹvbe ne etẹn ni ghaa rrọọ vbe orre nokaro ru ẹre. (Tie Iwinna 12:5, NW; Hib 13:3) Deba ọni, ma sẹtin rinmwian e Jehova nọ ya obọ kaẹn ekhọe ọghe avbe eseghan, ne iran gha ya obọ esi mu etẹn ima ni rre eghan, zẹvbe ne Juliọs ghaa ya obọ esi mu e Pọl.

15-16. De vbene Jehova ya loo Aristakọs kevbe Luk ya ru iyobọ ne Pọl?

¹⁵ De iyobọ ne Pọl miẹn? Vbe Pọl ghi rrie Rom, ẹi re avbiẹ inugba ẹre Jehova loo etẹn  ni rre uwu iko ya ru iyobọ nẹẹn. Gia ziro yan igiemwi eso.

¹⁶ Ọsie Pọl eva keghi lele Pọl gha rrie Rom, eni iran ọre Aristakọs kevbe Luk. * Ako ọkpa i rre Baibol nọ tama ima wẹẹ, Jesu rhiegbe ma iran zẹvbe nọ rhiegbe ma e Pọl, nọ ya gi iran rẹn wẹẹ, iran gha ya egbe hẹnẹdẹn sẹ e Rom. Ọrheyerriọ, iran na mu arrọọ ọghe iran ye ikpadede rhunmwuda e Pọl. Ogbigbi ẹhoho suẹn gha la nẹ, iran ke rẹn wẹẹ iran gha miẹn uhunmwu. Vbe Pọl ghi bẹghe udinmwẹ ne Aristakọs vbe Luk rhiema, ne iran na lele irẹn mu uhunmwu dae Rom, ẹi mwẹ e Pọl ma kpọnmwẹ e Jehova ye igiọdu nọ loo etẹn eva na ya rhie ne irẹn.—Iwinna 27:1, 2, 20-25.

17. De vbene Jehova ya loo etẹn ni rre uwu iko ya ru iyobọ ne Pọl?

¹⁷ Vbe Pọl ghi rrie Rom, ẹi re avbiẹ inugba ẹre etẹn ru iyobọ nẹẹn vbe odẹ. Vbe igiemwi, vbe iran ghi sẹ e Saidọn, e Juliọs na gi e Pọl “ya miẹn avbe esiọre,” ne iran mieke na gbaroghe ẹre, ne iran vbe rhie emwi nọ gualọ nẹẹn. Vbe iran ghi vbe sẹ e Puteoli, e Pọl vbe avbe ọsiọre “keghi miẹn ivbi iyayi eso vbe evba, iran na wẹẹ, ne [Pọl vbe avbe ọsiọre] gu iran gbe uzọla ọkpa.” Etẹn na keghi gbaroghe iran. Ẹi mwẹ e Pọl ma vbe loo ẹkpotọ na ya ta emwi ẹwaẹn nibun nọ gha rhie igiọdu ne etẹn na. (Yae taa Iwinna 15:2, 3, NW.) Iyeke ọni, e Pọl vbe avbe ọsiọre na werriegbe suẹn okhian.—Iwinna 27:3; 28:13, 14.

18. Vbọ ya e Pọl gha kpọnmwẹ Osanobua?

¹⁸ Vbe Pọl khian ghi sẹ e Rom, ẹi mwẹ ọ ma gha muẹn roro, emwi nọ gbẹn gie etẹn ni rre Rom ukpo eha nọ gberra, nọ na wẹẹ: “Ẹghẹ nibun ẹre I he ya gha hoo ne I do miẹn uwa aro.” (Rom 15:23) Sokpan, e Pọl ma te roro ẹre wẹẹ, irẹn gha lae Rom zẹvbe oleghan. U miẹn vbene ẹko gha rhiẹnrhiẹn e Pọl hẹ, vbe ọ bẹghe ẹre wẹẹ etẹn ni rre Rom si egbe koko vbe odẹ gha khẹ irẹn, ne iran gbe ọbokhian ne irẹn! “Ugbẹnvbe Pọl ghi miẹn iran, ọ na kpọnmwẹ Osanobua, orhiọn keghi la ẹre  iwu.” (Iwinna 28:15) Vbọ ya e Pọl kpọnmwẹ Osanobua vbe ọ bẹghe etẹn na? Rhunmwuda, ọ rẹnrẹn wẹẹ, e Jehova ẹre ọ loo etẹn na ya rhie igiọdu ne irẹn.

19. Zẹvbe nọ rre ebe 1 Pita 4:10, de vbene Jehova gha ya sẹtin loo ima ya ru iyobọ ne etẹn ni rre uwu ibavbaro?

¹⁹ De emwi ne ima gha sẹtin ru? Uwẹ rẹn ọtẹn rhọkpa vbe iko ruẹ nọ rre uwu ibavbaro, rhunmwuda emianmwẹ ra rhunmwuda isievẹn ọvbehe nọ werriẹ aro daa ra? A sẹtin vbe miẹn wẹẹ ọmwa nọ hoẹmwẹ ọnrẹn wu. Adeghẹ u rẹn ọtẹn rhọkpa vbenian, rinmwian e Jehova nọ ru iyobọ nuẹn ya rẹn ẹmwẹ ne u gha ta, ra emwi ne u gha ru, nọ gha fu ẹre ẹko rre. Emwi ne etẹn ima mobọ gualọ vbe ẹghẹ vbenian, ọre ẹmwẹ igiọdu kevbe iyobọ ọghe ima. (Tie 1 Pita 4:10.) * Ma ghaa ru iyobọ ne iran vbe odẹ vbenian, ọ gha ya iran gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, eyan ne Jehova yan rẹn, nọ na wẹẹ, “Mẹ i ra sẹ ruẹ rae ẹdẹ, mẹ i ra he uwẹ ye otọ ẹdẹ,” mwẹ amusẹ vbe egbe iran. Ẹi mwẹ ọna ma vbe ya uwẹ tobọ uwẹ gha ghọghọ.

20. Vbọzẹe ne ima gha na sẹtin si agbada vbe unu kha wẹẹ: “Nọyaẹnmwa ọrọre nọ yọ mwẹ obọ”?

²⁰ Vbene Pọl vbe avbe ọsiọre werriẹ aro daa ogbigbi ẹhoho nọ te miẹn iran uhunmwu, erriọ ima vbe werriẹ aro daa ọlọghọmwa ughughan ni yevbe ogbigbi ẹhoho vbe ẹdẹnẹrẹ. Vbọrhirhighayehẹ, ma mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, e Jehova gu ima rrọọ. Ọ loo e Jesu kevbe avbe odibosa ya ru iyobọ ne ima. Ugbẹnso, ọ vbe loo emwa ni rre ukpo ọdakha ya ru iyobọ ne ima, deghẹ ọ na gua ahoo ọghẹe ro. E Jehova vbe loo etẹn ne ima gba ga ya ru iyobọ ne ima vbe ima ghaa rre uwu ọlọghọmwa; ẹi mwẹ ima tobọ ima ma he miẹn egbe iyobọ vbenian. Vbe na ghee Pọl, ma gha sẹtin si agbada vbe unu kha wẹẹ: “Nọyaẹnmwa ọrọre nọ yọ mwẹ obọ, ohan i ghi mu mwẹ. De emwi ne ọmwa gha sẹtin ru mwẹ re?”—Hib 13:6.