1. De vbene ugamwẹ ọghe erre avbavbotọ ya yevbe ikoto na mu ọnrẹn uhunmwu daa otọ hẹ?

IYAYI ọghe erre avbavbotọ vbe otọ Africa keghi re na ya gie ikoto na mu ọnrẹn uhunmwu daa otọ. Osa Ne Udazi ẹre ọ rre ukpẹ ọre. Avbe osa ọvbehe ra emwa orhiọn ni re eguọmwadia ọghẹe keghi rre ugbefẹn ọnrẹn. Ni ghi vbe zẹ lele iran, ọre avbe erha odede ni gbaro ghee ẹgbẹe iran vbe uhunmwu otagbọn. Ni rre ototọ keghi re emwa nagbọn ni zẹ ọbo edunna, ni miẹn aro kevbe ni rre oro azẹn vbe oso.

2. De vbene erre ọkpa ne Ivbi Africa zẹ ya rhiẹre ma wẹẹ ọyasin ọghe ugamwẹ erre avbavbotọ sinnọ ugamwẹ nikẹre?

² Ọyasin ọghe ugamwẹ ọghe erre avbavbotọ keghi re nọ sinnọ avbe ugamwẹ ọvbehe vbe otọ Africa. Ivbi Africa keghi ze erre ọkpa nọ khare wẹẹ: “A gha rhiegbe ye ugamwẹ ọghe Ivbiotu e Kristi ra ọghe Ivbi Emọle, ọni ma rhiema wẹẹ te a khian ghi wa bizugbe ugamwẹ erre avbavbotọ.”

3. De ehe ne ima khian na miẹn ẹmwata nọ dekaan emwa ni rre ibozo ọghe orhiọn?

³ Ọ gha gia na kha wẹẹ ugamwẹ ẹmwata ẹre ugamwẹ erre avbavbotọ vbe otọ Africa khin ra? E Baibol keghi tama ima ẹmwata vbekpae emwa ni rre ibozo ọghe orhiọn.

4. De Iyayi ọkpa ne ugamwẹ hia na yẹrẹro vbe otọ Africa mwẹ?

⁴ Ugamwẹ eha na wa yẹrẹro vbe Africa yayi wẹẹ Osanobua rrọọ kevbe wẹẹ, irẹn ẹre ọ mwẹ ukpo ọdakha nọ yo sẹ. E Baibol giẹre zẹvbe ‘Osa nọ sẹ osa hia kevbe Nọyaẹnmwa nọ sẹ nọyaẹnmwa hia, Osanobua nọ mwẹ ẹtin sẹ kevbe ọghe ugborrirri.’ (Diuteronomi 10:17) Emwa ugamwẹ ọghe Emọle vbe yayi wẹẹ Osa ne udazi rrọọ. Nọ dekaan ugamwẹ erre avbavbotọ vbe otọ Africa, okpia ọkpa nọ rri egie ebe na tiẹre Geoffrey Parrinder keghi kha wẹẹ: “Emwa nibun sẹ vbe Africa wa yayi wẹẹ Osa ne udazi rrọọ, irẹn ọre erha ọghe emwa orhiọn kevbe emwa nagbọn, irẹn ẹre ọ vbe yi agbọn vbe ẹrinmwi.”

5. De eni eso ne emwa tie Osanobua re?

⁵ Emwa nibun yayi wẹẹ Osanobua rrọọ sokpan, iran ma wa rẹn aro ọmwa nọ khin. A gha khian gu ọmwa ru ọse, eni ẹnrẹn ẹre a ka rẹn. Ugamwẹ nibun keghi tie Osanobua eni ughughan. Iyayi okulugbe ọghe Ivbiotu e Kristi keghi tiẹre Osanobua. Evba ye iwaeni na kha ọre “Olẹtin.” Ivbi Emọle keghi tiẹre Allah. Vbuwe ẹbu emwa ni rre ugamwẹ erre avbavboto, eni na tie Osa Ne Udazi keghi lughaẹn vbe urhuẹvbo ughughan. Vbe ne ebe Concepts of God in Africa, ne John S. Mbiti gbẹn, ọ keghi haa re ye ugan eni kevbe iwaeni nọ gberra 500 na tie Osanobua re vbe otọ Africa. Vbe igiemwi, vbe (Nigeria) Ivbi Yoruba tiẹre Olodumare; Ivbi e Kikuyu vbe (Kenya) tiẹre Ngai; Ivbi e Zulu vbe (South Africa) keghi tiẹre Unkulunkulu.

6, 7. Vbe ọre eni Osanobua? Vbe ima ya rẹn hẹ?

 ⁶ De emwi ne Osanobua tobọre taa vbekpae eni irẹn? Ẹghẹ ne Osanobua ya gie Mozis nọ ya su Ivbi Izrẹl ladian vbe Igipt, e Mozis keghi nọ rẹn wẹẹ: “I gha bu Ivbi Izrẹl gha khian, I na ya tama iran wẹẹ, Osanobua ọghe avbe erha uwa odede ẹre ọ gie mwẹ bu uwa gha dee, iran gha nọ mwẹ wẹẹ, Vbe a tie eni ẹnrẹn? Vbia khian ghi tama iran?”—Ẹksodọs 3:13.

⁷ Osanobua keghi wanniẹ wẹẹ: ‘Ọna ọrọre ẹmwẹ ne u gha tama Ivbi Izrẹl, “e Nọyaẹnmwa, [“Jehova,” NW ] Osanobua ọghe avbe erha uwa odede . . . ẹre ọ gie mwẹ gie uwa.” Ọnọna ẹre ọ eni mwẹ vbe ẹdẹdẹmwẹdẹ, ẹre orre ni dee hia khian gha tie mwe.’ (Ẹksodọs 3:15) Ọ gberra igba 7,000 ne eni Osanobua nọ re Jehova ladian vbe Baibol sokpan, emwa eso ni zedu Baibol keghi rhie eni na hin vbene iran na ye iwaeni vbe na ghee “Osanobua” ra “Nọyaẹnmwa” rhihe ẹre.

8. De vbene Jehova ye hẹ? De emwi nọ khẹke ne ima ru nọ mieke na miẹn ima yi?

⁸ De vbene Jehova gele ye hẹ? Ọmwa orhiọn nọ, olẹtin, kevbe Osa nọ mwẹ uyi. Irẹn ọre Osa ne udazi, ai miẹn ọmwa ra emwi na ya giẹre. (Diuteronomi 6:4; Aizaia 44:⁠6) Jehova keghi tama e Mozis wẹẹ: ‘Imẹ ọre Jehova ne Osanobua ruẹ, Osanobua nọ ta ekpẹn mẹ khin.’ Evba ye ọna kha ọre wẹẹ, ne Jehova mieke na miẹn ima yi, irẹn ọkpa ẹre ima gha ga. Irẹn ma zẹdẹ hoo ne ima ga ọmwa ọvbehe ra emwi ọvbehe.—Ẹksodọs 20:3-5.

9. Vbọzẹ ne ima gha na sẹtin kha wẹẹ Jesu vbe Jehova i re ọkpa?

⁹ Vbe ẹdẹnẹre, emwa nibun keghi mwẹ iyayi ughughan vbekpae Jesu. Emwa Iyayi Okulugbe keghi yayi wẹẹ, Jesu keghi re ọkpa vbe “Osa Ne Agbeha.” Sokpan e Baibol ma maa ima re wẹẹ, Osanobua rre uwu osa ne agbeha. Ọ ma vbe maa ima re wẹẹ ọkpa ẹre Jesu vbe Jehova khin. Jesu tobọre tae wẹẹ: “Evbavba kpọlọ sẹ mwẹ.”—Jọn 14:⁠28.

10. De eke ne Jesu ka gha ye ọ ke gha die agbọn?

¹⁰ E Baibol maa ima re wẹẹ, ẹrinmwi ẹre Jesu ka gha ye zẹvbe evbayi ọghe orhiọn, ọ ke gha die agbọn. E Jehova keghi yi Adam vbe Ivi ye agbọn, erriọ ọ vbe yi emwa orhiọn ye ẹrinmwi. Jesu ọre ọmwa orhiọn nokaro ne Jehova yi.—Jọn 17:5; Kọlose 1:15.

11. De vbene a ghi ya biẹ Jesu vbe agbọn na hẹ?

¹¹ Odẹ ukpo 2,000 nọ gberra, e Jehova keghi fi arrọọ ọghe evbayi ọghe orhiọn na werriẹ, ọ na rhiẹre ye ako ọmọ ọghe uvbi nọ ma he rẹn ọkpia, na tiẹre Meri. Odibosa na tiẹre Gebriẹl keghi tama Meri wẹẹ: ‘U gha hanmwa, u gha biẹ ọmọ okpia ọkpa, u ghi he ẹre Jesu. Ọ gha kha zẹvbe ọba . . . , arriọba ọghẹe i khian gha mwẹ ufomwẹ.’—Luk 1:31, 33. *

12. Vbọ re ọkpa vbe usun emwi nọ ye Jesu gha die agbọn?

¹² A gele biẹ Jesu, vbe ọ khian agikpa nẹ, ọ na suẹn gha maa emwa emwi vbekpae ahoo kevbe emwamwa ọghe Jehova. Ọ keghi tama e Gọvina ọghe Rom wẹẹ: ‘Ọna ẹre ọ si ẹre ne a na biẹ mwẹ, ọna ẹre ọ vbe si ẹre ne I na gha die agbọn, ne I mieke na sosẹ ye ẹmwata.’ (Jọn 18:37) Ma ghaa ru erria yan imamwaemwi ọghe Jesu, ma gha sẹtin rẹn ahoo kevbe emwamwa ọghe Osanobua. Ma gha vbe sẹtin miẹn akueyi ọghẹe.

13. De emwi ọvbehe nọ ye Jesu gha die agbọn?

¹³ Emwi ọvbehe nọ ye Jesu gha die agbọn ọre nọ do ye arrọọ ọghẹe dẹ emwa nagbọn werriegbe. (Matiu 20:28) Evbọzẹ ne irẹn na ru ọna ọre nọ mieke na fan ima hin ẹtin orukhọ rre, orukhọ ne ima re vbe ukhu vbe obọ Adam ne erha ima nokaro. Ọna ẹre ọ ghi kie ẹkpotọ yọ ne ima sẹtin gha mwẹ arrọọ ọghe  etẹbitẹ. Ukọ Jọn keghi gbẹn wẹẹ: ‘Osanobua hoẹmwẹ agbọn na sẹrriọ wẹẹ, ọ na gie Ovbi ẹre ne ukpọmọkpa gha die agbọn, ne ọmwa ne ọ rhirhi mu ẹtin yan rẹn ghẹ wirua, sokpan ọ gha mwẹ arrọọ ọghe etẹbitẹ.’—Jọn 3:16.

14. (a) De emwi nọ sunu ne Jesu vbe ọ ghi wu nẹ? (b) De ukpo ne Jesu na zẹ nia vbe ẹrinmwi?

¹⁴ Vbe iyeke uwu ọghe Jesu, e Jehova keghi huẹn ọnrẹn kpaegbe gha rrie ẹrinmwi, evba nii ẹre arrọọ ọghẹe zẹvbe evbayi ọghe orhiọn nọ mwẹ ẹtin na dọlegbe suẹn. (Iwinna 2:32, 33) Vbe ọ ghi sẹ ẹghẹ, Jehova na mu ‘arriọba, ẹtin ọba kevbe uyi nẹẹn, ne emwa hia, agbẹnvbo hia kevbe urhuẹvbo hia mieke na gha gae.’ (Daniẹl 7:13, 14) A ye Jesu khian Ọba ne kpataki nẹ; irẹn ọre Ọba ọghe arriọba e Jehova vbe ẹrinmwi. Vbe nẹi khian kpẹ gbe, irẹn gha do rhie ẹtin ẹnrẹn ma vbe uhunmwu ọtagbọn hia.

15. De ehe kevbe ẹghẹ ne a ya yi avbe odibo?

¹⁵ Ẹi re Jehova kevbe Jesu ọkpa ẹre ọ rre ibozo ọghe orhiọn. E Jehova vbe yi emwa orhiọn ọvbehe na tiẹre odibo. E Gabriẹl na gie bu e Meri, keghi re ọkpa vbe uwu iran. Arrọọ ọghe avbe odibosa ma suẹn vbe uhunmwu otagbọn mwa. A ghi yi iran nẹ vbe ẹrinmwi, ẹghẹ nọ taẹn ẹre ọ gberra a ke do yi emwa nagbọn. (Job 38:4-7) Ẹbo nibun ọghe odibo ẹre Osanobua yi.—Daniẹl 7:10.

16. Vbọzẹ nọ ma na khẹke ne emwa nagbọn gha ga avbe odibo?

¹⁶ Avbe odibo ni mwẹ ẹkoata i kue ne emwa gha ga iran. Igbava ẹre ukọ Jọn te hoo nọ gbe uhunmwu kotọ ne avbe odibo sokpan, iran na ye obọ sekhae nẹẹn wẹẹ: “Ghẹ danmwẹ ọnrẹn ghe, . . . ya uhunmwu rhanmwẹ otọ ne Osanobua!”—Arhie Maan 19:10; 22:8, 9.

17. Vbọ rhiẹre ma wẹẹ avbe odibo mwẹ ẹtin na ya gbogba ga eguọmwadia Osanobua, kevbe vbọzẹ ne ọna na rhie ifuẹko ne ima?

¹⁷ Avbe odibo i ghi rhiegbe ma emwa ọghe Osanobua zẹvbe ne iran ruẹ re vbe ẹghẹ ne iran na fan avbe ukọ ọghe Jesu hin eghan rre. (Iwinna 5:18, 19) Ọrheyerriọ, ma ghaa lele adia ni rre Baibol vbe ugamwẹ ọghomwa, ma gha sẹtin gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, avbe odibosa nai zaromiẹn ni mwẹ ẹtin gha gbogba gae ima. E Baibol khare wẹẹ: “Avbe odibosa ẹre ọ gbaroghe iran ni ya ọghọ ne Nọyaẹnmwa, ọ ghi vbe miẹn iran fan vbe ẹbe.” (Psalm 34:7; 91:11) Vbọzẹ ne ọna gha na rhie ifuẹko ne ima? Rhunmwuda ma mwẹ eghian dan nibun ni rre ibozo ọghe orhiọn ni hoo ne iran kuan ima!

18. (a) Vbọzẹ ne odibo ọkpa na sọtẹ daa Osanobua? (b) De avbe eni na ghi do he ẹre ighẹ odibo nọ sọtẹ na?

¹⁸ Ẹi re odibosa hia ẹre ọ da imudiase ọghe iran yi. Eso keghi sọtẹ daa Osanobua. Erriọ iran ya ye egbe iran khian eghian Osanobua kevbe ọghe emwa nagbọn. Vbe ọ ya sunu hẹ? Vbe Jehova yi avbe odibo, iran kegha re emwa orhiọn ni gbae. Sokpan, ọkpa vbuwe iran na  do gha mwẹ iziro dan ọghe ne emwa gha ga irẹn. Ẹkpotọ ghi kie, ọ na ru emwi dan nọ rrọọ ọre orhiọn. A keghi do he evbayi ọghe orhiọn na eni ọvbehe, nọ re Setan. Evba ya eni na kha ọre “Ọmwa Nọ Gbodan [ghee Osanobua].” A vbe tiẹre Esu, evba ya ọna kha ọre “Nọ Ta Ọmwa Ọtakhọ,” rhunmwuda ohoghe dan nọ taa vbekpae Jehova.

19. Vbọzẹ ne Setan na si obalọ ye Job egbe? Vbọ ya ruẹ hẹ?

¹⁹ E Setan keghi gbagbae ye emwa egbe ne iran deba irẹn gha sọtẹ dae Osanobua. Gia guan kaan emwi nọ ru dae Job ne ọguọmwadia Osanobua nọ mwẹ amuẹtinyan. E Job kegha re ọmwa nọ wa fe. Ọ kegha mwẹ ohuan 7,000, e kamẹl 3,000, ẹmila 1,000 kevbe ekẹtẹkẹtẹ 500. Ọ vbe gha mwẹ emọ igbe kevbe eguọmwadia nibun. Vbe okaro, Setan na gbele eguọmwadia kevbe emwirri hia ne Job mwẹ. Vbe iyeke ọni, ọ na si okpẹhoho ya guọghọ owa ne Ivbi e Job hia ghaa ye, erriọ iran hia ya wulo. Vbe okiekie, ọ na tue “erhọn nighekpe ku e Job egbe hia, ke atataowẹ ya sẹ uhunmwu.”—Job 1:3-19; 2:7.

20. (a) De afiangbe ne Job miẹn rhunmwuda amuẹtinyan ọghẹe? (b) Agharhemiẹn wẹẹ e Job sẹtin mudia gbain, de emwi ne Setan ye emwa nibun khian?

²⁰ Vbuwe ena hia, e Job na ye da amuẹtinyan ọghẹe yi. E Jehova na ghi muẹn egbe rran, “ọ kẹghi viọ ẹmwi ukhukhu eva ọghe nọ te ka mwẹ nẹẹn.” (Job 42:10) E Setan ma sẹtin ye Job sọtẹ dae Osanobua sokpan ọ ye emwa nibun khian eghian Osanobua. E Baibol keghi kha wẹẹ: “Ọmwa dan nii ẹre ọ kha yan agbọn na hia.”—1 Jọn 5:19.

21. (a) De emwi ne Setan ru nọ rhiẹre ma wẹẹ irẹn hoo na gha ga irẹn? (b) Vbọzẹ ne Jesu ma na ya uhunmwu rhanmwẹ otọ ne Setan?

²¹ E Setan hoo ne ima gha ga irẹn. Ọna keghi vẹẹ na rẹn, vbe ọ danmwẹ Jesu odẹ ukpo 2,000 nọ gberra. E Baibol khare wẹẹ: ‘Esu keghi rrie Jesu gha rrie uhunmwu oke nọ yo ẹsẹse, ọ keghi mu arriọba ọghe otọ agbọn hia ma rẹn, kevbe uyi hia nọ lelẹe khian, ọ na kha wẹẹ: “U gha sẹtin diguẹ ya uhunmwu rhanmwẹ otọ mẹ, I gha ya ena hia fi ohan nuẹn.”’ Jesu na ghi wanniẹ tama rẹn wẹẹ, “Ladian mwa Setan! Ebe nọhuanrẹn khare wẹẹ, ‘Osanobua ruẹ ọkpa wẹ gha ga, irẹn ẹre u gha vbe ya uhunmwu rhanmwẹ otọ na.’” (Matiu 4:8-10) Te Jesu wa rẹn uhi ọghe Jehova, ẹre ọ si ẹre nọ ma na ru ahoo ọghe Setan.

22. De vbene avbe ugbogiorinmwi he ya si ọlọghọmwa ye emwa nagbọn egbe hẹ?

²² Odibo eso keghi deba Setan sọtẹ dae Osanobua. Avbe ugbogiorinmwi na, keghi re eghian ọghe emwa nagbọn. Iran keghi yin uyinmwẹ atosi. Vbe ẹghẹ nẹdẹ, iran keghi ya emwa eso khian odin kevbe arhuaro. (Matiu 9:32, 33; 12:22) Erriọ iran vbe ya gha mu emianmwẹ kevbe emwẹmwẹ ku emwa. (Matiu 17:15, 18; Mak 5:2-5) Iran vbe gha si obalọ ye ibiẹka egbe.—Luk 9:42.

23. (a) De emwi ne avbe orhiọn dan gualọ vbe obọ emwa nagbọn? (b) De emwi ne Setan kevbe avbe ugbogiorinmwi he rẹrẹ emwa ya ru?

²³ Zẹvbe Setan, avbe ugbogiorinmwi vbe hoo ne emwa gha ga iran. Ọ te khẹke ne iran gha hee ugamwẹ ne emwa rhie ne iran rhunmwuda iran rẹnrẹn wẹẹ, e Jehova ọkpa ẹre ọ khẹke na gha ga. Sokpan, iran keghi hoo ne emwa gha ga iran vbe odẹ ke odẹ, erriọ iran vbe ya ye ugamwẹ vberriọ vẹwae. E Setan kevbe avbe ugbogiorinmwi keghi rẹrẹ emwa, iran taa ohoghe, iran vbe ye ohan mu emwa ne iran mieke na gha ga iran. Vbene ẹmwata, emwa nibun ma rẹn wẹẹ, Setan kevbe avbe ugbogiorinmwi ẹre iran ga. Ọ gha ghi kpa emwa nibun odin vbe iran gha rẹn wẹẹ, e Setan kevbe avbe ugbogiorinmwi ẹre iran ga. Ọna ẹre ọ siẹ ne Baibol na ye obọ sekhae wẹẹ: ‘Ese ne emwa ni ma rẹn Osa zọọ, keghi re ne iran zọọ gie avbe ugbogiorinmwi, ẹi re Osanobua.’—1 Kọrinti 10:20.

24. De odẹ ọkpa ne Setan ya bibi emwa odẹ?

²⁴ Odẹ ọkpa ne Setan kevbe avbe ugbogiorinmwi ya bibi emwa odẹ ọre ohoghe ne iran ta vbekpae emwa ni wulo nẹ. Gima ghee emwi ne Baibol khare vbekpae ọna.