ARTHUR, ésa wom a mbe a nye’e Zambe a too ndôman, a mbe a kômbô’ô bo nkate foé ya ñyebe Beméthodist. Ve minsôñane mié mi nga tyendé éyoñ a nga lañe bekalate beyé’é Bible, ane a nga taté na a tabe bisulane biap. A nga nyoñe mbatizô mbu 1914, a bili mimbu 17. Mbu ôte, Beta Bita bi ôsu bi mbe ngul, nde ngovina a nga loone nye na, a ke nyine bezimba. Mbôle a nji be a kômbô’ô bo bita, be nga fete nye mimbôk e Kingston, tison ya Canada. Nné ane be nga suu nye, ane a nga nyoñ ésaé colporteur (nkpwa’a mefan).

Mbu 1926, Arthur Guest a nga lu’u Hazel Wilkinson. Nyia Hazel Wilkinson a nga yé’é benya mejôô mbu 1908. Me nga bialé mbu 1931, Ngone Nyini é too melu 24. Me ne mone baa ya bone benyin bap. Nda bôte jangan é mbe é tele ésaé Yéhôva ôsu. Mbôle tate a mbe a semé’é Kalate Zambe abui, bia fe bi nga nye’e Mejô me Zambe abui. Bi mbe bi bo’o nkañete ya menda menda éyoñ ése.​—Mam. 20:20.

Beta Bita bi baa bi nga taté mbu 1939, mbu ô nga tya’a valé, ngovina a nga telé ésaé Bengaa be Yéhôva e Canada. Besikôlô ya ngovina be nga taté na ba tindi bôte na, be nye’e ayoñ a lôte nné, be nga tindi bongô be sikôlô na, be ba’a nlinga, be yia jia ya ayoñ. Éyoñ aba sikôlô dangan e mbe e yia jia ya ayoñ, bia kale jam bi mbe bi kuik nseñ. Me nga kam abui amu môs éziñ, ñye’ele sikôlô wom a nga kômbô wo’o ma ôsone nyul, ane a nga jô na, me wô’ô kui nseñ amu me ne ñwôwoñ. E memane me môs, bongô be sikôlô béziñ be nga zu kubu ma nyul a wua ma si. Ve jam ete é nga wônô  ntyi’ane me nga nyoñe na, “a Zambe a bôt, [ma yiane] dañe wô’ô Zambe.”​—Mam. 5:29.

Me nga duban Ngone zangbwale ya mbu 1942, me too mimbu 11, e fôndô mendim ya afube dangan. E mewo’on mese, me mbe me nyoñ ésaé nkpwa’a mefan ya mewo’on (nkpwa’a mefan ya étun éyoñ). Mbu éziñ, bia bepkwa’a mefan bela bi nga ke kañete betya nja’a ya nlam éziñ ya nord e Ontario, abôta nkañete ete e nji be asu akônda éziñ.

Me nga nyoñ ésaé nkpwa’a mefan y’éyoñ ése mbu 1949, ngone tane é too alu da. Éyoñe wofise ya Béthel ô nga taté na wo bo ésaé melôñ, be nga lôme ma me ke volô, a saé Béthel ya Canada, Ngon awôm a baa é too alu da. Me nga saé vôme ba kuli bekalate, ane be nga ye’ele ma avale ba belane beminsini. Bia be bobejañ béziñ bi nga saé alu tañ abime besondô éziñ, bi kuli’i tract éziñ a kobô’ô ajô étibila’a Bengaa ya Canada ba tôbane je.

Mvuse ya valé be nga lôme ma e wofise wo wulu ésaé nkañete. Môs éziñ, me mbe me sili’i bekpwa’a mefan béziñ be nga zu jome Béthel avale ésaé ja wulu e Québec, nne étibila’a é mbe é dañe ngule wé. Sita wua ya été a mbe jôé na Marie Zazula, a so’o Edmonton, Alberta. Bebiaé bap be nga too beta Beorthodox, be nga titane ba ndôme jé, amu be nga bene jô’é ayé’é ya Kalate Zambe. Bese bebaane be nga duban e Ngone samane ya mbu 1951, be nga taté ésaé nkpwa’a mefan mvuse ngon ésaman. Nté bi mbe bi la’an, mbunane Marie ô nga nambe ma abui. Me nga jô nleme wom été na, ‘Ma buni na mé lu’u mona minga nyina, nga ve mbia jam éziñ a kui zañe va.’ Bi nga lu’an mvuse ngon ébu. Mbu 1954, Ngon ôsu é too melu 30. Éyoñe sondô jia é lôteya, be nga bañete bia sikôlô bejome mekônda. Mimbu mibaé mi nga tôé valé, be nga lôme bia ane bejôme mekônda ya Ontario ya Nord.

Mbôl ésaé nkañete é mbe é nene, bi nga wô’ô na bemissionaire ba jemban. Nde bi nga fase na, nge bi nga jibi avep a binyônyoñe ya Canada, bi ne ngule ya nyiñe vôm ase be ne lôme bia. Bi nga kui Sikôlô ya Guiléad, aba sikôlô 27 Ngone zangbwale ya mbu 1956, ane be nga lôme bia Brésil, Ngon awôm a jia.

Béthel ya Brésil, a nga lôme bia akônda ya nkobô Portugais. Éyoñe bi maneya yé’é avale ba batane bôt nkobô ôte, a avale ba ve bekalate mefoé tañ nnutene wua, bi nga taté na bia kañete. Nge mie nda a nye’e mame bia kate nye, éyoñe te bia lañe nye éfuse ya Kalate Zambe ja kat aval ényiñe ja ye bo Éjôé Zambe si. Môs ôsu bi nga ke  kañete, minga éziñ a nga kôme vô’ôlô bia, ane me nga lañe nye Nlitan 21:3, 4. Nné ane me nga mane, me ve ku, me jañelé fek! E zu koone na nyule jam é ngenan teke yembane ayôñ, nge avep. Atata’a ya minju’u miam nde le.

Be nga lôme bia e Campos, tison éte é mbili mekônda 15 den. Ve éyoñe bi nga kui wé, bi nga koone ve angôse bekañete da, besita benyin be too nda bemissionnaire: Esther Tracy, Ramona Bauer, Luiza Schwarz, a Lorraine Brookes (éyoñe ji a nto jôé na Wallen). Ma me mbe me sôbe biyé, me tyaé fe nja’a. Éyoñe bi maneya bo ayé’é ya Nkume mmombô a bete mame ngô’é ya môse mondé, ane bi nga bi étua nneñ. Minga wom a nga ke wo’an nté bi mbe bi fase ajô bisaé ya môs. Éyoñ a nga vee ôyo, a nga yene nyo é too ébônga si, a nga koo jam ete mbia woñ!

Éyoñe me maneya yé’é portugais tañe ngumba mbu, me mbe nkômesane ya bo njome mekônda. Bi nga nyiñe nlame mvus​—teke courant, bi bômbô ôkala yôp, bi dañe bikabela, a bone bemetua bikabela bia limiti. Éyoñ bi mbe bi kele nkañete bevôme mekônda me nji bo, bi mbe bi dañe minsina minkoñ, bi mbe bi nyiñe minkôle yôp, e bone bitune menda bi mbe bi ya’an ngon ése. Tin Ékôan é nga lôme bia bekalate 800 asu nkañete a zene ya post.

Mbu 1962, Sikôlô Bekañete mbamba foé a nga boban e Brésil asu bobejañ, a besita be ne bemissionaire. Me nga ke bevôm abui, tañe ngon ésaman, bia Marie bi nji be nsamba. Me mbe ñye’ele e Manaus, Belém, Fortaleza, Recife, a Salvador. Me nga kômesan Assemblée de district (Beta étôkan ya melu mela), nda ba yia bia e Manaus. Beta mveñ a nga noñ, ane a nga mane ndamane mendim bi mbe bi yiane nyu beta étôkan ate. Teke fe vôme ya nyoñe bidi ya zañe môs. (Melu mete, be mbe be yame bidi zañe môs éyoñe beta bitôkan.) Ane me nga ke sili bezimba mvolan, nde mone bezimba éziñ, a mbe fo’o mbamba nlem, a nga volô bia, a nga ve bia mendime ya nyu nté ôse beta étôkan ate a nga tabe, a nga lôme fe bezimba be zu lôñe bia beta menda bindelé, vôme bia yame bidi, a vôme bôte ba ye di.

Nté me mbe mulu, Marie a nga li’i a kañete beta makit méziñ e Portugal bôte ya makit mete be mbe be be jeñe ve na be fu’u akum. Teke môt a nga vô’ôlô nye, nde a nga jô bobejañe ya Béthel na, “Me ne wô’ô mvaé na be lôme ma mesi mese, ve sa ke Portugal.” Ve Portugal ate nnye be nga lôme bia, mvuse mon éyoñ. Biyoñe bite, ngovina a nga tyili ésaé nkañete e Portugal, ve bi nga kañese, akusa bo jame Marie a nga kate bobejañe ya Béthel.

Bi nga suane Lisbon, tisone ya Portugal, Ngone muamô ya mbu 1964. Bezimba (PIDE) be mbe be tibili’i bojañe ya si éte nya abui. Éyoñe bi kele wé, bi mbe bi yeme na môt éziñ a vo’o zu nyoñe bia, a na, bi aye ke yene bobejañ. Bi nga taté tabe mone nda éziñ, nté bi mbe bi yange’e na ngovina a ve bia ngule ya nyiñe Portugal. Nné ane bi nga bi bevisa, nde bi nga kuse nda. Ngon ôsu ya mbu 1965, bi nga kui na bia laan a bobejañe ya wofise ya Béthel. Bi nga wô’ô abui mevak éyoñe bi nga tabe ésulan ôsu a bobejañ ya mbunan!

Be nga kate bia na, bezimba ba vune menda me bobejañe bese. Bi nga bo bisulan menda me bobejañ, amu Meba m’Éjôé me mbe mimfetan. Bezimba be mbe be bi’i mintete Bengaa, a kee be. Bezimba be mbe be tyibili’i Bengaa be Yéhôva, be kômbô’ô tindi be na be kate biyôlé bi bobejañe ba wulu bisulan. Ane bobejañe be nga taté na, ba ve bebiene bone biyôlé ane José, nge ke Paulo asu ya na, be bo teke yeme benya biyôlé biap. Bia fe bi nga nyoñe bone biyôlé.

Jame bi nga telé ôsu ényiñe jangan e ne na bi ve bobejañe bidi ya nsisim. Marie a mbe a tili’i Nkume mmombô a bete asu ayé’é, a bekalate befe, a belane jôm é mbe é bo’o na jam a tili afebe da, é kui abui mefep.

Ngone 6 ya mbu 1966, beta ékôan a nga boban aba mejô ya Lisbon. Be nga somane bekañete 49 ya akônda ya Feijó, na be nga bo ngovina melo, amu be nga bo ésulan nda mojañ éziñ. Ane me nga kômesane jôme ma ye jô asu ya na me kamane be. Bi mbe bi kôme yeme na bia vo’o ke kabe ajô ete, ve bi mbe bi yeme na beta nkañete a ye veban. Éyoñ ajô e maneya tyi’iban, môt a mbe a kama’ane bia a nga belane bifiaé bi Gamaliel ya ntete mimbu ôsu. (Mam. 5:33-39) Bekalate mefoé ya tison be nga kobô ajô ete, aba mejô e nga tyi’i na be wua bobejañ a besita 49 bete mimbôk. Ba be nji tabe nda mimbôk ayap be nga bo melu 45, ba ke be nga dañe tabe ayap be nga bo ngon étan a étun. Bia wô’ô mevak amu ayo’o dangan e nga volô môt a mbe a kama’ane bia na, a kañese ayé’é ya Bible, a na a bo mban bisulan akekui môs a nga wu.

Ngon awôm a baa ya mbu 1966, Tin Ékôan é nga ve ma mbe’e ya tebele wofise ya Béthel, ane me nga taté na ma kaman ékôane Yéhôva mise me ngovina. Ngovina a nga kañese na, Bengaa ba yiane bo fili ya kañe Zambe wop. (Beph. 1:7)  Mbu 1974, Ngon awôm a baa é too melu 18, ngovina a nga su’ulane yôtane na, bi ntoo fili. Nathan Knorr a Frederick Franz, bobejañe ya Béthel ya Amelka be nga zu jome Portugal, a vak a bia e beta bitôkan bi nga bo e Oporto, a Lisbonne. Bôte 46 870 be nga tabe bitôkane bite.

Yéhôva a nga bo na mbamba foé a kui bikôte bi mañe bise ya nkobô Portugais, e Açores, Cap-Vert, Madère, a Sao Tomé-et-Principe. Nalé a nga bo na bi yene mfi ya lôñe Béthel mbu 1988. Ngone nyini é too melu 23, mojañ Milton Henschel, a nga bo nkañete éyoñe be nga liti bôte 45 522 mfefé Béthel wongan. Bi nga wô’ô abui mevak amu bobejañ a besista 20, be nga be bemissionaire e Portugal be nga zu tabe beta étôkan ate.

Ane mimbu mia lôt, bi nga wô’ô meva’a ya tabe bisulan a bobejañ ba kabetane Yéhôva. Béthel bi nga ke jôm a mbe a tôba’an abui minjuk, a bobejañe ya Béthel ate be mbe be va’a ngul jap ése asu na be kôm minju’u mite. Mojañ Jaracz a nga bôé be minleme si éyoñ a nga jô be na: “Awolo ya jô’é mbamba nsisim di, a volô bia.” Bi nga ke jome wofise ya Brooklyn mvuse mimbu mewôm, ane bia Marie, minga wom bi nga lôte ngum alu, bi la’an a mojañ Franz, a bobejañe befe. Éyoñe ngô’é é mbe é nga zu man, bi nga jô mojañ Franz na a kate bia mam a nga yé’é mimbu mise a nga bo Yéhôva ésaé mi, ane a nga jô na: “Melep me ne ve mia me ne na: kabeta’ané ékôane bôte Yéhôva, éyoñe ya minjuk, ja’a éyoñe ya mvo’é. Yésus a nga li’i bebo bisé bé ve ésaé jia, e kañete mbamba foé y’Éjôé Zambe!”

Bia minga wom bi nga yene mfi ya tôñe melebe mete. Bia vo’o ke vuane biyoñe bise bi nga ke jome Bebéthel. Minjomane mite mi nga ve bia fane ya liti na, bia nye’e ésaé bisoé a benya bôtô ba bo asu Yéhôva, a fane ya ve be ngule nyul asu ya na, be ke ôsu a nyane ésaé ba bo Yéhôva.

Mimbu mi lôteya étua avôl, bia minga wom bi mbili mimbu bebé 80. Marie a ntoo ntutuñ. (2 Bec. 12:9) Minju’u bi nga tôbane mie mi nga wônô bia nsisim, a yemete nkômbane bi bili na bi ba’ale élate jangan a Yéhôva. Éyoñe bia fase ényiñe jangan, bia jô tyi’ibi na, Yéhôva a nga mvamane bia abui meval. *