Kapitulo 13

Ang Repormasyon​—Ang Pagpangita Nagbaton ug Bag-ong Direksiyon

1, 2. (a) Giunsa sa usa ka libro sa Repormasyon pagbatbat sa katung-an Simbahang Romano Katoliko? (b) Unsang mga pangutana ang gibangon mahitungod sa kahimtang sa Simbahan sa Roma?

 “ANG matuod nga trahedya sa katung-ang simbahan mao nga kini napakyas sa paglihok uban sa panahon. . . . Inay kay mahimong progresibo, inay kay maghatag sa espirituwal nga pagpanguna, kini nagkakunhod ug nagkadaot, nagkadunot sa tanang mga membro niini.” Mao kana ang giingon sa librong The Story of the Reformation mahitungod sa gamhanan Simbahang Romano Katoliko, nga nakadominar sa kadaghanan sa Europa gikan sa ika-5 ka siglo ngadto sa ika-15 ka siglo K.P.

² Sa unsang paagi ang Simbahan sa Roma nahulog sa tanan-gamhanang puwesto niini aron mahimong ‘daot ug dunot’? Sa unsang paagi ang papado, nga nag-angkon sa apostolikanhong pagsunod, napakyas bisan sa pagtagana sa “espirituwal nga pagpanguna”? Ug unsa ang sangpotanan niining kapakyasan? Sa pagkaplag sa mga tubag, kinahanglan atong susihon sa mubo kon unsang matang sa simbahan kini nahimo ug kon unsang papel ang gidula niini sa pagpangita sa katawhan sa matuod nga Diyos.

Ang Simbahan sa Kinahunasan

3. (a) Unsa ang materyal nga kahimtang sa Simbahang Romano sa kataposan sa ika-15 ka siglo? (b) Sa unsang paagi ang simbahan naningkamot sa paghupot sa kadako niini?

³ Sa kataposan sa ika-15 ka siglo, ang Simbahan sa Roma, uban  sa mga parokya, mga monasteryo, ug mga kumbento latas sa dominyo niini, nahimong kinadak-ang tag-iya sa yuta sa tanang Europa. Kini gitaho nga kini nanag-iya sa halos katunga sa yuta sa Pransiya ug Alemanya ug dos-singko o kapin sa Sweden ug Inglaterra. Ang resulta? Ang “himaya sa Roma mitubo sa tuman ka dako sulod sa ulahing mga 1400 ug sayong mga 1500, ug ang politikal nga importansiya niini temporaryo nga milambo,” matod sa librong A History of Civilization. Ang tanang kadako, bisan pa, may prisyo, ug sa paghupot niini, ang papado nagkinahanglan sa pagkaplag sa bag-ong mga tinubdan sa buhisan. Naghubit sa nagkalainlaing paagi nga gigamit, si historyador Will Durant misulat:

 “Ang tagsa ka ekklesiyastikal nga tinudlo kinahanglan magpadalag salapi sa papanhong Kuria​—ang mga buro administratibo sa papado​—sa katunga sa kita sa iyang buhatan sulod sa unang tuig (“annates”), ug human niana matag tuig sa ikapulo o diesmos. Ang bag-ong arsobispo kinahanglan magbayad sa papa sa dakodakong kantidad alang sa pallium​—usa ka banda sa puti nga lana nga nag-alagad sa pagkumpirmar ug insigniya sa iyang awtoridad. Sa kamatayon sa bisan kinsang kardinal, arsobispo, obispo, o abbot, ang iyang personal nga kabtangan moadto sa papado. . . . Ang tagsa ka hukom o pabor nga makuha  gikan sa Kuria gidahoman ug gasa isip pasalamat, ug ang hukom usahay gidiktahan sa gasa.”

4. Sa unsang paagi ang bahandi nga nagsulod sa simbahan nag-apektar sa papado?

⁴ Ang dagkong kantidad sa salapi nga nag-agos ngadto sa mga sudlanan sa papa tuig tapos tuig sa kaulahian mitultol ngadto sa dakong abuso ug kahiwian. Kini giingon nga ‘bisan ang papa dili makakamkam sa bulitik nga dili magkabulingit sa iyang mga tudlo,’ ug ang kasaysayan sa simbahan nakakita sa kon unsa ang gitawag sa usa ka historyador nga “banosbanos sa kalibotanon kaayong mga papa.” Kini naglakip kang Sixto IV (papa, 1471-84), kinsa nag-usik ug dakong kantidad sa pagtukod sa Kapilya Sistene, nga ginganlan alang kaniya, ug sa pagpadato sa daghan niyang mga pag-umangkong lalaki ug mga pag-umangkong babaye; ni Alejandro VI (papa, 1492-1503), ang daotag-dungog nga Rodrigo Borgia, kinsa hayag nga nag-ila ug nagtuboy sa iyang ilehitimong mga anak; ug ni Julio II (papa, 1503-13), pag-umangkong lalaki ni Sixto IV, kinsa labi na debotado sa mga gubat, politika, ug arte kay sa iyang ekklesiyastikanhong katungdanan. Kini uban sa bug-os nga katarongan nga misulat ang Olandes Katolikong eskolar si Erasmus niadtong 1518: “Ang kawalay-kaulaw sa Kuria Romano nakadangat sa kinapungkayan niini.”

5. Unsa ang gipakita sa kadungang rekord mahitungod sa moral nga paggawi sa klerigo?

⁵ Ang kahiwian ug imoralidad dili limitado sa papado. Usa ka kumong panultihon sa maong panahon mao: “Kon buot nimong madaot ang imong anak-lalaki, himoa siya nga pari.” Kini gipaluyohan sa mga rekord nianang panahon. Sumala kang Durant, sa Inglaterra, lakip sa “mga akusasyon sa [seksuwal nga] pagpatuyang nga gipasaka niadtong 1499, . . . ang mga nakasalang klerigo nag-ihap ug mga 23 porsiyento sa total, bisan pa ang klerigo lagmit menos pa sa 2 porsiyento sa populasyon. Ang ubang mga kumpisor naghangyo sa mga pabor seksuwal sa mga babaye nga penitente. Kaliboan sa mga pari may mga asawa-asawa; sa Alemanya halos tanan.” (Itandi ang 1 Corinto 6:​9-11; Efeso 5:5.) Ang  moral nga mga sala nakaabot sa ubang mga dapit. Usa ka Espanyol niadtong panahon giingon nga nagreklamo: “Akong nasabtan nga halos dili kita makakuha sa bisan unsang butang gikan sa mga ministro ni Kristo gawas kon may salapi; sa bunyag salapi . . . sa kasal salapi, sa kumpisal salapi​—wala, walay kataposang paghilog [kataposang rito] kon walay salapi! Dili sila mobagting sa mga kampana kon walay salapi, walay lubong sa simbahan kon walay salapi; sa pagkaagi nga kini daw ang Paraiso sirado kanila nga walay salapi.”​—Itandi ang 1 Timoteo 6:10.

6. Sa unsang paagi gihubit ni Machiavelli ang Simbahang Romano? (Roma 2:​21-24)

⁶ Agig sumada sa kahimtang sa Simbahang Romano sa sinugdan sa ika-16 ka siglo, among kutluon ang mga pulong ni Machiavelli, usa ka bantogan Italyanong pilosopo nianang panahon:

 “Kon ang relihiyon sa Kristiyanidad gitipigan pa sumala sa mga ordinansa sa Magtutukod, ang estado ug katawhan sa Kakristiyanohan mas pa unta nga nahiusa ug malipayon kay sa karon. Ni aduna pa ing mas dakong pruweba sa pagkadunot niini kay sa kamatuoran nga kon mas haduol ang katawhan sa Simbahang Romano, sa ulo sa ilang relihiyon, mas menos sila nga relihiyoso.”

Sayong mga Paningkamot sa Pagreporma

7. Unsang huyang paningkamot ang gihimo sa simbahan sa pag-atubang sa pipila sa mga abuso?

⁷ Ang krisis sa simbahan namatikdan dili lamang sa mga tawo sama nila Erasmus ug Machiavelli apan usab sa simbahan mismo. Ang mga konsilyo sa simbahan gitigom aron sa pag-atubang sa mga reklamo ug mga abuso, apan wala ing dayong mga resulta. Ang mga papa, nga nagpahimulos sa personal nga gahom ug himaya, wala magdasig sa bisan unsang matuod nga paningkamot sa pagreporma.

8. Unsa ang resulta sa padayong pagpasagad sa simbahan?

⁸ Kon ang simbahan seryoso pa unta sa paghinlo sa kaugalingong balay, posible nga wala unta ing Repormasyon. Apan, sama nga nahitabo kini, ang mga tiyabaw sa reporma misugod  nga nadunggan gikan sa sulod ug sa gawas sa simbahan. Sa Kapitulo 11 atong nahisgotan na ang mga Waldense ug mga Albigense. Bisan pa sila gikondenar isip mga erehe ug sa kawalay kaluoy gidugmok, nakapukaw sila sa katawhan sa kawalay kahimuot sa mga abuso sa Katolikong klerigo ug nakasugnib sa tinguha sa pagbalik sa Bibliya. Ang maong mga sentimiento nakakaplag sa ilang kapahayagan sa pipila ka sayong mga Repormador.

Protesta Gikan sa Sulod sa Simbahan

9. Kinsa si John Wycliffe, ug batok sa unsa siya nagwali?

⁹ Sagad gipunting nga “bituon sa kabuntagon sa Repormasyon,” si John Wycliffe (1330?-84) usa ka Katolikong pari ug propesor sa teolohiya sa Oxford, Inglaterra. Sinati kaayo sa mga abuso sa simbahan, siya misulat ug miwali batok sa maong mga butang sama sa kahiwian sa monastikong mga orden, pamuhis sa papado, doktrina sa transubstantiation (ang pangangkon nga ang tinapay ug bino nga gigamit sa Misa literal nga mausab ngadto sa lawas ug dugo ni Jesu-Kristo), pagkumpisal, ug kalangkitan sa simbahan sa kalibotanong kalihokan.

10. Sa unsang paagi gipakita ni Wycliffe ang iyang debosyon sa Bibliya?

¹⁰ Si Wycliffe labi na prangka kon mahitungod sa dipagpanumbaling sa simbahan sa pagtudlo sa Bibliya. Makausa siya nagpahayag: “Unta nga ang Diyos mopahigayon nga ang matag simbahan sa parokya niining yuta magbaton ug maayong Bibliya ug maayong pagpatin-aw sa ebanghelyo ug nga ang mga pari motuon ug maayo kanila, ug sa pagkamatuod motudlo sa ebanghelyo ug sa mga sugo sa Diyos sa katawhan!” Niining katuyoan, si Wycliffe, sa kataposang mga tuig sa iyang kinabuhi, nag-ako sa katungdanan sa paghubad sa Latin Vulgate nga Bibliya ngadto sa Ingles. Uban sa panabang sa iyang mga kabulig, labi na ni Nicholas sa Hereford, siya nagpatungha sa unang kompletong Bibliya sa Ingles nga pinulongan. Kini sa walay duda mao ang kinadak-ang amot ni Wycliffe sa pagpangita sa katawhan sa Diyos.

11. (a) Unsa ang arang nahimo sa mga sumusunod ni Wycliffe? (b) Unsa ang nahitabo sa mga Lollard?

 ¹¹ Ang mga sinulat ni Wycliffe ug mga bahin sa Bibliya gitagtag sa tibuok Inglaterra pinaagi sa usa ka lawas sa mga magwawali nga sagad tawgon “Pobreng mga Pari” sanglit sila nagbuhat uban sa yanong bisti, nagtiniil, ug walay materyal nga kabtangan. Sila mabugalbugalong gitawag nga mga Lollard, gikan sa Katung-an Olandes nga pulong Lollaerd, o “usa kinsa nagyamyam sa mga pag-ampo o mga awit.” (Brewer’s Dictionary of Phrase and Fable) “Sulod sa pipila ka tuig, ang ilang gidaghanon nagkadako,” matod sa librong The Lollards. “Gibanabana nga dili momenos ikaupat sa nasod sa pagkamatuod o sa ngalan inklinado niining mga sentimiento.” Tanan kini, hinoon, wala magpadayon nga wala mamatikdi sa simbahan. Tungod sa iyang pagkailado taliwala sa nagamando ug sa eskolar nga mga klase, si Wycliffe gitugtan nga mamatay sa kalinaw sa kataposang adlaw sa 1384. Ang iyang mga sumusunod mas alaot. Sulod sa paghari ni Henry IV sa Inglaterra, gimarkahan sila nga mga erehe, ug daghan kanila ang gipriso, gisakit, o gisunog hangtod sa kamatayon.

12. Kinsa si Jan Hus, ug batok sa unsa siya nagwali?

¹² Kusganong naimpluwensiyahan ni John Wycliffe mao ang Bohemio (Czech) si Jan Hus (1369?-1415), usab Katolikong pari ug rektor sa Unibersidad sa Prague. Sama kang Wycliffe, si Hus nagwali batok sa kahiwian sa Simbahang Romano ug nagpasiugda  sa importansiya sa pagbasa sa Bibliya. Kini sa gilayon nagdala sa kapungot sa herarkiya batok kaniya. Niadtong 1403 ang mga awtoridad nagmando kaniya nga hunongon ang pagwali sa batok-papa nga mga ideya ni Wycliffe, kansang mga libro sila usab misunog sa publiko. Si Hus, bisan pa, nagpadayon sa pagsulat sa pipila sa labing nagpaak nga mga pasangil batok sa mga buhat sa simbahan, lakip sa pagbaligya sa mga indulhensiya. a Gikondenar siya ug gipalagpot niadtong 1410.

13. (a) Unsa ang gitudlo ni Hus kon unsa ang matuod nga simbahan? (b) Unsa ang sangpotanan sa pagkadili matarog ni Hus?

¹³ Si Hus wala mokompromiso sa iyang pagpaluyo sa Bibliya. “Ang pagrebelde batok sa masalaypon nga papa mao ang pagsugot kang Kristo,” siya misulat. Mitudlo usab siya nga ang matuod nga simbahan, inay kay ang papa ug ang katukorang Romano, “mao ang gidaghanon sa tanang pinili ug sa mistikal nga lawas ni Kristo, kansang ulo mao si Kristo; ug ang pangasaw-onon ni Kristo, kinsa tungod sa iyang dakong gugma siya naglukat uban sa iyang kaugalingong dugo.” (Itandi ang Efeso 1:​22, 23; 5:​25-27.) Tungod niining tanan, siya gihusay sa Konsilyo sa Constance ug gihukman nga erehe. Nagpahayag nga “mas maarang-arang ang mamatay nga maayo kay sa magkinabuhi nga dimaayo,” midumili siya sa pagbakwi ug gisunog hangtod sa kamatayon sa estaka niadtong 1415. Ang samang konsilyo nagbaod usab nga ang mga bukog ni Wycliffe kaloton ug sunogon bisan pa kon siya namatay ug gilubong na kapin sa 30 ka tuig!

14. (a) Kinsa si Girolamo Savonarola? (b) Unsa ang gipaningkamotan pagbuhat ni Savonarola, ug unsa ang sangpotanan?

¹⁴ Laing sayong Repormador mao ang Dominikanong monghe si Girolamo Savonarola (1452-98) sa monasteryo sa San Marcos sa Florencia, Italya. Nabanlas uban sa espiritu sa Italyanong Renasimiento, si Savonarola misulti batok sa kahiwian sa Simbahan ug sa Estado. Nag-angkon nga nagbase sa Kasulatan, maingon man sa panan-awon ug bugna nga matod niya nadawat  niya, naningkamot siya sa pagtukod sa usa ka Kristohanong estado, o teokratikanhong kahikayan. Niadtong 1497 ang papa nagpalagpot kaniya. Sunod tuig, siya gidakop, gisakit, ug gibitay. Ang iyang kataposang mga pulong mao: “Ang akong Ginoo nagpakamatay alang sa akong mga sala; dili ba ako magmalipayon sa paghatag niining pobreng kinabuhi alang kaniya?” Ang iyang lawas gisunog ug ang mga abu gilabog ngadto sa suba Arno. Haom, si Savonarola nagtawag sa iyang kaugalingon nga “usa ka mag-uuna ug usa ka halad.” Pipila lamang ka tuig sa ulahi, ang Repormasyon miulbo sa bug-os nga puwersa sa tanang Europa.

Balay nga Nabahin

15. Sa unsang paagi ang Kakristiyanohan sa Kasadpang Europa nabahin sa kalihokan sa Repormasyon?

¹⁵ Sa dihang ang unos sa Repormasyon sa kaulahian mibuto, kini nagwasak sa relihiyosong balay sa Kakristiyanohan sa Kasadpang Europa. Kay kanhi ubos sa halos total nga pagdominar sa Simbahang Romano Katoliko, kini karon nahimong usa ka balay nga nabahin. Ang habagatang Europa​—Italya, Espanya, Austria, ug mga bahin sa Pransiya—​nagpabilin nga kadaghanan Katoliko. Ang nahabilin nahulog ngadto sa tulo ka pangunang pundok: Luterano sa Alemanya ug Eskandinabya; Calvinista (o Repormado) sa Swisa, Olanda, Eskosiya, ug mga bahin sa Pransiya; ug Anglikano sa Inglaterra. Lakip sa uban nga nakatag mao ang mas gagmay apan mas radikal nga mga grupo, una ang mga Anabaptista ug sa ulahi ang mga Mennonite, mga Hutterite, ug mga Puritano, kinsa sa dagan sa panahon nagdala sa ilang tinoohan ngadto sa Amihanang Amerika.

16. Sa kaulahian, unsa ang nahitabo sa balay sa Kakristiyanohan? (Marcos 3:25)

¹⁶ Latas sa katuigan, kining dagkong mga pundok sa dugang pa nagkatipiktipik ngadto sa gatosan ka denominasyon karon​—Presbiteryano, Episkopal, Metodista, Baptista, Kongregasyonal, sa paghingalan lamang sa pipila. Ang Kakristiyanohan sa pagkamatuod nahimong usa ka balay nga nabahin. Sa unsang paagi kining pagkabahin nahitabo?

 Si Lutero ug ang Iyang Tesis

17. Unsa ang ikahatag isip opisyal sinugdanang punto sa Protestante nga Repormasyon?

¹⁷ Kon ang usa ka mahukmanon sinugdanang punto sa Protestante nga Repormasyon ihatag, mao kini ang Oktubre 31, 1517, sa dihang ang Agustinianong monghe si Martin Lutero (1483-1546) naglansang sa iyang 95 ka tesis (saysay-sinulat) sa ganghaan sa simbahan sa kastilyo sa Wittenberg sa Aleman nga estado sa Sajonia. Bisan pa, unsa ang nag-aghat niining dramatikong hitabo? Kinsa si Martin Lutero? Ug batok sa unsa siya nagprotesta?

18. (a) Kinsa si Martin Lutero? (b) Unsa ang nagtukmod kang Lutero sa pagluwat sa iyang tesis?

¹⁸ Sama nila Wycliffe ug Hus una kaniya, si Martin Lutero usa ka monghe-eskolar. Usa usab siya ka doktor sa teolohiya ug propesor sa Biblikanhong mga pagtuon sa Unibersidad sa Wittenberg. Si Lutero nabantog alang sa iyang panabot sa Bibliya. Bisan pa siya dunay kusganong mga opinyon sa ulohan sa kaluwasan, o pagpakamatarong, pinaagi sa pagtuo inay kay sa mga buhat o pinaagi sa penitensiya, wala siya maghunahuna sa pagbulag uban sa Simbahan sa Roma. Sa pagkamatuod, ang pagluwat sa  iyang tesis mao ang iyang reaksiyon sa ispisipikong insidente ug wala planoha nga pag-alsa. Siya nagprotesta sa pagbaligya sa mga indulhensiya.

19. Sa panahon ni Lutero, sa unsang paagi ang mga indulhensiya gipahimudsan?

¹⁹ Sa panahon ni Lutero, ang mga indulhensiya sa papa gibaligya sa publiko dili lamang alang sa mga buhi apan usab alang sa mga patay. “Sa dihang ang kuwarta sa kaha magtagingting, ang kalag sa Purgaturyo mag-igking” usa ka kumong panultihon. Sa ordinaryong tawo, ang indulhensiya nahimong halos usa ka polisa sa seguro batok sa silot sa bisan unsang sala, ug ang paghinulsol nahulog sa daplin sa dalan. “Bisan diin,” misulat si Erasmus, “ang pagpasaylo sa pagsakit sa purgaturyo gibaligya; ni kini gibaligya lamang, apan gipugos niadtong kinsa midumili niini.”

20. (a) Nganong si John Tetzel miadto sa Jüterbog? (b) Unsa ang reaksiyon ni Lutero sa pagbaligya sa indulhensiya ni Tetzel?

²⁰ Niadtong 1517 si John Tetzel, usa ka Dominikanong prayle, miadto sa Jüterbog, haduol sa Wittenberg, sa pagbaligyag mga indulhensiya. Ang kuwarta nga matigom bahin nga gamiton sa pagtukod-usab sa Basilika San Pedro sa Roma. Kini usab aron sa pagtabang kang Alberto sa Brandenburg sa pagbayad balik sa salapi nga iyang gihulam sa pagbayad sa Kuria Romano alang sa puwesto sa arsobispo sa Mainz. Si Tetzel naggamit sa tanan niyang kabatid sa pagpamaligya, ug ang katawhan nagpanon kaniya. Nalagot si Lutero, ug gipahimudsan niya ang labing daling paagi nga mahimo sa pagpahayag sa publiko sa iyang opinyon sa tibuok samag-sirko nga kalihokan​—pinaagi sa paglansang sa 95 ka punto sa debate sa ganghaan sa simbahan.

21. Unsang mga argumento ang gigamit ni Lutero batok sa pagbaligya sa mga indulhensiya?

²¹ Gitawag ni Lutero ang iyang 95 ka tesis Disputation for Clarification of the Power of Indulgences (Argumento sa Pagpatin-aw sa Gahom sa mga Indulhensiya). Ang iyang katuyoan dili labi na ang paghagit sa awtoridad sa simbahan apan sa pagyagyag sa mga sobra ug mga abuso mahitungod sa pagbaligya sa mga indulhensiya sa papa. Makita kini sa mosunod nga tesis:

  “5. Ang papa wala sa kabubut-on ni sa gahom sa pagwagtang sa bisan unsang mga silot, gawas niadtong iyang giimposar pinaagi sa iyang kaugalingong awtoridad. . . .

 20. Busa ang papa, kon siya nagsulti sa bug-os nga pagwagtang sa tanang mga silot, wala sa pagkamatuod nagkahulogan sa tanan, apan niadto lamang giimposar niya pinaagi sa iyang kaugalingon. . . .

 36. Ang matag Kristohanon kinsa nagbati sa matuod nga paghinulsol duna sa katungod sa bug-os nga pagwagtang sa silot ug sala bisan walay mga sulat sa pagpasaylo.”

22. (a) Unsa ang naugmad samtang ang mensahe ni Lutero mikatap? (b) Unsa ang nahitabo niadtong 1520 nga naglangkit kang Lutero, ug unsa ang sangpotanan?

²² Inayudahan sa bag-o pa naimbento nga prensa sa pagpatik, kining nagsiak nga mga ideya wala magdugay sa pagdangat sa ubang mga bahin sa Alemanya​—ug sa Roma. Kon unsa ang gisugdan nga akademikong debate sa pagbaligya sa mga indulhensiya sa wala madugay nahimong usa ka kontrobersiya maylabot sa mga butang sa pagtuo ug awtoridad sa papa. Sa una, ang Simbahan sa Roma miatubang kang Lutero sa debate ug nagmando kaniya sa pagbakwi. Sa dihang midumili si Lutero, ang mga gahom ekklesiyastikal ug politikal giipon sa pagpiit kaniya. Niadtong 1520 ang papa miluwat sa usa ka bula, o balaod, nga nagdili kang Lutero sa pagwali ug nagmando nga ang iyang mga libro sunogon. Sa pagsukol gisunog ni Lutero ang bula sa papa sa publiko. Ang papa nagpalagpot kaniya niadtong 1521.

23. (a) Unsa ang Diet sa Worms? (b) Sa unsang paagi si Lutero nagpahayag sa iyang baroganan sa Worms, ug unsa ang resulta?

²³ Sa ulahi nianang tuig, si Lutero gitawag sa diet, o asambliya, sa Worms. Gihusay siya sa emperador sa Balaan Romanhong Imperyo, si Carlos V, usa ka siradong Katoliko, maingon man sa unom ka elektor sa mga estadong Aleman, ug ubang mga lider ug mga halangdon, relihiyoso ug sekular. Sa dihang giduot sa pagbakwi sa makausa pa, si Lutero militok sa iyang nabantog nga pamolong: “Gawas kon ako hukmang sad-an sa Kasulatan ug sa tataw nga katarongan . . . , ako dili sarang ug ako dili makahimo  sa pagbakwi sa bisan unsang butang, kay ang pagsupak sa konsiyensiya dili husto ni luwas. Tabangan ako sa Diyos. Amen.” Ingon nga sangpotanan, siya gideklarar sa emperador nga gukdonon sa balaod. Bisan pa, ang magmamando sa iyang kaugalingon Aleman nga estado, si Elektor Frederick sa Sajonia, mitabang kaniya ug mitanyag kaniya ug kapasilongan sa kastilyo sa Wartburg.

24. Unsa ang nahimo ni Lutero samtang didto sa kastilyo sa Wartburg?

²⁴ Kining mga balaodnon, bisan pa, napakyas sa pagsanta sa pagkatap sa mga ideya ni Lutero. Sulod sa napulo ka bulan, sa kasigurohan sa Wartburg, gihalad ni Lutero ang iyang kaugalingon sa pagsulat ug sa paghubad sa Bibliya. Iyang gihubad ang Gregong Kasulatan ngadto sa Aleman gikan sa Gregong teksto ni Erasmus. Misunod sa ulahi ang Hebreohanong Kasulatan. Ang Bibliya ni Lutero nahimong mao gayod ang gikinahanglan sa kumong katawhan. Gitaho nga “lima ka libo ka kopya ang nabaligya sulod sa duha ka bulan, duha ka gatos ka libo sa napulog-duha ka tuig.” Ang impluwensiya niini sa pinulongan ug kulturang Aleman sagad itandi nianang sa King James Version sa Ingles.

25. (a) Sa unsang paagi ang ngalan Protestante namugna? (b) Unsa ang Augsburg Kumpisyon?

²⁵ Sa mga tuig human sa Diet sa Worms, ang kalihokan sa Repormasyon nakaangkon ug dakong popular nga pagsuportar nga niadtong 1526 ang emperador naghatag sa matag Aleman nga estado sa katungod sa pagpili sa kaugalingong porma sa relihiyon niini, Luterano o Romano Katoliko. Bisan pa, niadtong 1529, sa dihang ang emperador mibali sa desisyon, pipila sa mga prinsipe nga Aleman miprotesta; busa ang ngalan nga Protestante namugna alang sa kalihokan sa Repormasyon. Sunod tuig, 1530, sa Diet sa Augsburg, ang paningkamot gihimo sa emperador sa pag-ayom sa mga diperensiya taliwala sa duha ka partido. Ang mga Luterano nagpresentar sa ilang tinoohan sa usa ka dokumento, ang Augsburg Kumpisyon, nga gihan-ay ni Philipp  Melanchthon apan gibase sa pagtulon-an ni Lutero. Bisan pa ang dokumento labihan ka malukmayon sa tono, ang Simbahang Romano misalikway niini, ug ang kang-a taliwala sa Protestantismo ug Katolisismo nahimong dili na mauli. Daghan estadong Aleman midapig kang Lutero, ug ang mga estadong Eskandinabyo wala dangtig dugay misunod.

Reporma o Rebelde?

26. Sumala kang Lutero, unsa ang pasukaranang mga punto nga nagbahin sa Protestantismo ug Katolisismo?

²⁶ Unsa ang pasukaranang mga punto nga nagbahin sa mga Protestante gikan sa mga Romano Katoliko? Sumala kang Lutero, dunay tulo. Una, si Lutero nagtuo nga ang kaluwasan resulta sa “pagpakamatarong pinaagi sa pagtuo lamang” (Latin, sola fide) b ug dili pinaagi sa pagbadbad sa pari o sa mga buhat sa penitensiya. Ikaduha, siya nagtudlo nga ang pagpasaylo gihatag tungod lamang sa grasya sa Diyos (sola gratia) ug dili pinaagi sa awtoridad sa mga pari o mga papa. Sa kataposan, si Lutero nangatarongan nga ang tanang butang sa doktrina kinahanglan lig-onon sa Kasulatan lamang (sola scriptura) ug dili pinaagi sa mga papa o mga konsilyo sa simbahan.

27. (a) Unsang dikasulatanhon Katolikong pagtulon-an ug buhat ang gihawiran sa mga Protestante? (b) Unsang kausaban ang gipangayo sa mga Protestante?

²⁷ Walay sapayan niini, si Lutero, matod sa The Catholic Encyclopedia, “mihawid sa daghan sa karaang tinoohan ug liturhiya nga mahimong haom sa iyang lahi nga panlantaw sa sala ug pagpakamatarong.” Ang Augsburg Kumpisyon nagpahayag mahitungod sa Luteranong pagtuo nga “walay butang sukwahi uban sa Kasulatan, o uban sa Simbahang Katoliko, o bisan uban sa Simbahang Romano, sumala sa nahibaloan sa mga magsusulat nianang  Simbahan.” Sa pagkamatuod, ang Luteranong pagtuo, sumala sa gilaraw sa Augsburg Kumpisyon, naglakip sa dili kasulatanhong doktrina sama sa Trinidad, imortal nga kalag, ug pagsakit sa walay kataposan, maingon man sa mga buhat sama sa pagbunyag sa masuso ug mga pista o mga pangilin sa simbahan. Sa laing bahin, ang mga Luterano nangayog pipila ka kausaban, sama sa pagtugot sa katawhan sa pagdawat sa bino ug tinapay sa Komunyon ug nga ang pagdili sa pagminyo, mga saad monastiko, ug pinugsanay nga pagkumpisal wagtangon na. c

28. Sa unsa ang Repormasyon nagmalamposon, ug sa unsa kini napakyas?

²⁸ Sa linangkob, ang Repormasyon, nga gilabanan ni Lutero ug sa iyang mga sumusunod, nagmalamposon sa pagbali sa yugo sa papa. Apan, sama sa gipahayag ni Jesus sa Juan 4:​24, “Ang Diyos Espiritu, ug kadtong nagsimba kaniya kinahanglan magsimba uban sa espiritu ug kamatuoran.” Ikaingon kini nga uban ni Martin Lutero, ang pagpangita sa katawhan sa matuod nga Diyos nagbaton ug bag-ong direksiyon; ang hiktin nga dalan sa kamatuoran halayo pa.​—Mateo 7:​13, 14; Juan 8:​31, 32.

Reporma ni Zwingli sa Swisa

29. (a) Kinsa si Ulrich Zwingli, ug batok sa unsa siya nagwali? (b) Sa unsang paagi ang reporma ni Zwingli lahi kang Lutero?

²⁹ Samtang si Lutero okupado nga nakigsangka sa mga tinugyanan sa papa ug sa mga awtoridad sibil sa Alemanya, ang paring Katoliko si Ulrich Zwingli (1484-1531) misugod sa iyang kalihokan sa reporma sa Zurich, Swisa. Kay kanang dapita nagsultig-Aleman, ang katawhan apektado na sa taob sa reporma gikan sa amihanan. Mga 1519, si Zwingli misugod sa pagwali batok sa mga indulhensiya, Mariolatriya, pagkadili minyo sa klerigo, ug ubang doktrina sa Simbahang Katoliko. Bisan pa si Zwingli nag-angkon nga independiyente kang Lutero, uyon siya kang Lutero  sa daghang dapit ug nagtagtag sa mga sinulat-dinahon ni Lutero sa tibuok yuta. Kasukwahi sa mas konserbatibo nga Lutero, bisan pa, si Zwingli naglaban sa pagtangtang sa tanang lakra sa Simbahang Romano​—mga imahen, mga krusipiho, bisti nga klerigo, bisan pa sa musika liturhiya.

30. Unsa ang yawing isyu nga nagbahin kang Zwingli ug Lutero?

³⁰ Ang mas seryosong kontrobersiya taliwala sa duha ka Repormador, bisan pa, mao ang isyu sa Yukaristiya, o Misa (Pagkalawat). Si Lutero, nga nag-insister sa literal nga interpretasyon sa mga pulong ni Jesus, ‘Kini ang akong lawas,’ nagtuo nga ang lawas ug dugo ni Kristo sa milagroso presente sa tinapay ug bino nga gidulot sa Pagkalawat. Si Zwingli, sa pikas bahin, miergo, sa iyang pamatbat sa On the Lord’s Supper (Mahitungod sa Panihapon sa Ginoo), nga ang pahayag ni Jesus “kinahanglan sabton nga malarawanon o mapasumbingayon; ‘Kini ang akong lawas,’ nagkahulogan, ‘Ang tinapay nagsimbolo sa akong lawas,’ o ‘larawan sa akong lawas.’” Tungod niining diperensiya, ang duha ka Repormador nagbulag.

31. Unsa ang sangpotanan sa bulohaton ni Zwingli sa Swisa?

³¹ Si Zwingli nagpadayon sa pagwali sa iyang mga doktrina sa reporma sa Zurich ug nagpahinabo sa daghang kausaban didto. Ang ubang mga siyudad sa wala madugay misunod sa iyang pagpanguna, apan kadaghanan sa katawhan sa mga dapit banikanhon, kay mas konserbatibo, mihawid sa Katolisismo. Ang kasungian taliwala sa duha ka pundok nahimong labihan ka dako nga ang gubat sibil mibuto taliwala sa mga Swisong Protestante ug Romano Katoliko. Si Zwingli, nag-alagad isip kapelyan sa kasundalohan, namatay sa kumbate sa Kappel, haduol sa Lanaw sa Zug, niadtong 1531. Sa dihang ang kalinaw sa kaulahian miabot, ang matag distrito gihatagan sa katungod sa paghukom sa kaugalingong porma sa relihiyon niini, Protestante o Katoliko.

Anabaptista, Mennonite, ug Hutterite

32. Kinsa ang mga Anabaptista, ug sa unsang paagi sila nakaangkon nianang ngalana?

³² Pipila ka Protestante, bisan pa, mibati nga ang mga Repormador  wala gayod maghimo sa maarangan sa pagsalikway sa mga kakulian sa papistang Simbahang Katoliko. Sila nagtuo nga ang simbahang Kristohanon kinahanglan maglakip lamang sa nagbuhat nga matinumanon kinsa nahimong bawtismado, inay kay sa tanang katawhan sa komunidad o sa nasod. Busa, sila misalikway sa pagbunyag sa batang masuso ug miinsister sa pagbulag sa Simbahan ug Estado. Sila sekretong nagbawtismo usab sa ilang isigkamagtotoo ug busa nakaangkon sa ngalang Anabaptista (ana nagkahulogan “usab” sa Grego). Sanglit sila nagdumili sa pagpas-an sa armas, sa pagpanumpa, o sa pagdawat sa katungdanang publiko, sila giisip nga hulga sa katilingban ug gilutos sa Katoliko ug Protestante.

33. (a) Unsa ang nakapukaw sa maharusong aksiyon batok sa mga Anabaptista? (b) Sa unsang paagi ang Anabaptistang impluwensiya mikatap?

³³ Sa una ang mga Anabaptista nagpuyo sa gagmay nga mga grupo nga nakatag sa tanang bahin sa Swisa, Alemanya, ug sa Olanda. Samtang sila nagwali sa ilang gitoohan sa tanang dapit sila miadto, mitulin pagtubo ang ilang gidaghanon. Ang usa ka panon sa mga Anabaptista, nga nabanlas sa ilang relihiyosong kainit, mibiya sa ilang pagkapasipista ug mibihag sa siyudad sa Münster niadtong 1534 ug misulay sa pagtukod niini nga usa ka komunal, poligamoso Bag-ong Jerusalem. Ang kalihokan dali ra nga napukgo uban sa dakong kapintas. Mihatag kini ug daotang ngalan sa mga Anabaptista, ug sila halos nahanaw. Sa kamatuoran, kadaghanan sa mga Anabaptista yano relihiyosong mga tawo nga naningkamot sa pagkinabuhi sa separado ug hilom nga kinabuhi. Lakip sa maarang-arang pagkaorganisar nga mga kaliwat sa mga Anabaptista mao ang mga Mennonite, mga sumusunod sa Olandes nga Repormador si Menno Simons, ug ang mga Hutterite, ubos sa Tyroleano Jacob Hutter. Sa pag-ikyas sa paglutos, ang uban kanila milalin sa Silangang Europa​—Polonia, Hungria, bisan Rusya​—uban sa Amihanang Amerika, diin sila sa kaulahian mitumaw isip mga komunidad nga Hutterite ug Amish.

 Pagguho sa Calvinismo

34. (a) Kinsa si John Calvin? (b) Unsang importante nga libro ang iyang gisulat?

³⁴ Ang bulohaton sa reporma sa Swisa nagpadayon ubos sa liderato sa Pranses nga ginganlan Jean Cauvin, o John Calvin (1509-64), kinsa nakahimamat sa pagtulon-ang Protestante sulod sa iyang mga adlaw isip estudyante sa Pransiya. Niadtong 1534 si Calvin mibiya sa Paris tungod sa relihiyosong paglutos ug mipahaluna sa Basel, Swisa. Sa pagdepensa sa mga Protestante, siya nagmantala sa Institutes of the Christian Religion, diin iyang gisumada ang mga ideya sa sayong mga amahan sa simbahan ug sa katung-ang mga teologo, maingon man niadtong ila ni Lutero ug Zwingli. Ang sinulat giisip nga patukoranan sa doktrina sa tanang Repormadong simbahan nga gitukod sa ulahi sa Europa ug Amerika.

35. (a) Unsa ang katin-awan ni Calvin alang sa iyang doktrina sa predestinasyon? (b) Sa unsang paagi ang kahigpit niining doktrina makita sa ubang mga aspeto sa pagtulon-an ni Calvin?

³⁵ Sa Institutes, iyang giplastar ang iyang teolohiya. Kang Calvin, ang Diyos mao ang absolutong soberano, kansang kabubut-on nagtino ug nagmando sa tanang butang. Sa kasukwahi, ang nahulog nga tawo makasasala ug sa bug-os dili takos. Ang kaluwasan, busa, wala mag-agad sa maayong mga buhat sa tawo apan sa Diyos​—busa, ang doktrina sa predestinasyon ni Calvin, diin siya misulat:

 “Kami milaban, nga pinaagi sa walay kataposan ug dili mausab nga laraw, ang Diyos sa makausa alang sa tanan nagtino, kon kinsa ang Iyang pasudlon sa kaluwasan, ug kon kinsa ang Iyang hukman sa kalaglagan. Kami mimatuod nga kining laraw, maylabot sa pinili, gipasukad sa Iyang gratis nga kaluoy, nga sa bug-os walay pagtagad sa tawhanong katakos; apan nga niadtong kinsa Iyang gihalad sa pagkahinukman, ang ganghaan sa kinabuhi gisirad-an sa usa ka makataronganon ug dili masaway, apan dili masabtan, nga paghukom.”

 Ang kahigpit sa maong pagtulon-an makita usab sa ubang mga dapit. Si Calvin miinsister nga ang mga Kristohanon kinahanglan  magkinabuhi sa balaan ug putli nga kinabuhi, nga maglikay dili lamang sa sala apan usab sa kalingawan ug kalipay. Dugang pa, siya miergo nga ang simbahan, nga gilangkoban sa pinili, kinahanglan libre sa tanang sibil nga pagkuto ug nga pinaagi lamang sa simbahan nga ang usa ka matuod diyosnong katilingban matukod.

36. (a) Unsa ang gipaningkamotan ni Calvin ug Farel nga buhaton sa Geneva? (b) Unsang estriktong mga lagda ang gimugna? (c) Unsa ang usa sa labing gibantog nga resulta sa naghinobrang lagda ni Calvin, ug sa unsang paagi siya nagpakamatarong sa iyang mga aksiyon?

³⁶ Wala dangtig dugay tapos mamantala ang Institutes, si Calvin gihaylo ni William Farel, laing Repormador gikan sa Pransiya, sa pagpuyo sa Geneva. Magkauban silang nagtrabaho sa pagpahaluna sa Calvinismo sa buhat. Ang ilang tumong mao ang paghimo sa Geneva nga usa ka siyudad sa Diyos, usa ka teokrasya sa pagmando-Diyos nga nagkombinar sa mga buhat sa Simbahan ug Estado. Ilang gimugna ang estriktong mga lagda, uban sa mga silot, nga nagkobre sa tanang butang gikan sa relihiyosong instruksiyon ug mga serbisyo sa simbahan ngadto sa publikong moral ug bisan sa mga butang sama sa sanitasyon ug pagsumpo sa sunog. Usa ka basahon sa kasaysayan nagtaho nga ang “usa ka manggagalam-buhok, pananglitan, alang sa pag-areglo sa buhok sa pangasaw-onon sa paagi nga giisip nga dili angay, gipriso sa duha ka adlaw; ug ang inahan, uban sa duha ka higalang babaye, kinsa mitabang, nag-antos sa samang silot. Ang pagsayaw ug pagdulag baraha gisilotan usab sa mahistrado.” Ang pig-ot nga pagtratar gipakanaog niadtong kinsa lahi kang Calvin sa teolohiya, ang labing gibantog nga kaso mao ang pagsunog sa Espanyol si Miguel Serveto, o Michael Servetus.​—Tan-awa ang kahon, panid 322.

37. Sa unsang paagi ang impluwensiya ni Calvin mikatap luyo sa mga utlanan sa Swisa?

³⁷ Si Calvin nagpadayon sa pagpadapat sa iyang patik sa reporma sa Geneva hangtod sa iyang kamatayon niadtong 1564, ug ang Repormadong simbahan nahimong lig-on na pagkatukod. Ang mga repormador nga Protestante, nga mikagiw sa paglutos  sa ubang kayutaan, nagpanon sa Geneva, nagbaton sa Calvinistang mga ideya, ug nahimong instrumento sa pagsugod sa mga kalihokan sa reporma sa ilang kaugalingon puloy-anang yuta. Ang Calvinismo sa wala madugay mikatap sa Pransiya, diin ang mga Huguenot (pagtawag sa Pranses Calvinistang mga Protestante) nag-antos sa mapait nga paglutos sa mga kamot sa mga Katoliko. Sa Olanda, ang mga Calvinista mitabang sa pagtukod sa Olandes Repormadong Simbahan. Sa Eskosiya, ubos sa mainitong liderato sa kanhi Katolikong pari si John Knox, ang Presbiteryanong Simbahan sa Eskosiya gitukod subay sa Calvinistang mga linya. Ang Calvinismo usab midulag papel sa Repormasyon sa Inglaterra, ug gikan didto kini mipadayon uban sa mga Puritano sa Amihanang Amerika. Niining sentido, bisan pa si Lutero nagsugod sa pagpalihok sa Protestante nga Repormasyon, si Calvin ang may mas dakong impluwensiya sa kaugmaran niini.

Repormasyon sa Inglaterra

38. Sa unsang paagi ang Protestante nga espiritu sa Inglaterra giugmad sa buhat ni John Wycliffe?

³⁸ Lahi sa mga kalihokan sa reporma sa Alemanya ug Swisa, ang Ingles nga Repormasyon nagsubay sa mga gamot niini balik sa mga adlaw ni John Wycliffe, kansang batok-klerigo nga pagwali ug pagpasiugda sa Bibliya nag-ugmad sa Protestante nga espiritu sa Inglaterra. Ang iyang paningkamot sa paghubad sa Bibliya sa Ingles gisundan sa uban. Si William Tyndale, kinsa kinahanglan mokagiw gikan sa Inglaterra, nagpatungha sa iyang Bag-ong Tugon niadtong 1526. Siya sa ulahi giluiban sa Antwerp ug giluok sa estaka, ug ang iyang lawas gisunog. Si Miles Coverdale nagtiwas sa bulohaton sa paghubad ni Tyndale, ug ang entirong Bibliya nagpadayag niadtong 1535. Ang publikasyon sa Bibliya sa pinulongan sa katawhan sa walay duda mao ang bugtong labing gamhanang hinongdan nga nakaamot sa Repormasyon sa Inglaterra.

39. Unsang papel ang gidula ni Henry VIII sa Repormasyon sa Inglaterra?

³⁹ Ang pormal nga pagkabugto sa Romano Katolisismo nahitabo  sa dihang si Henry VIII (1491-1547), nga ginganlan Tigpanalipod sa Pagtuo sa papa, nagdeklarar sa Akta sa Supremasiya niadtong 1534, nga naghimo sa iyang kaugalingon nga ulo sa Simbahan sa Inglaterra. Gisirhan usab ni Henry ang mga monasteryo ug gibahin ang ilang kabtangan sa hataas nga katilingban. Dugang pa, siya nagbaod nga ang usa ka kopya sa Bibliya sa Ingles ibutang sa matag simbahan. Bisan pa, ang aksiyon ni Henry mas politikal kay sa relihiyoso. Ang gusto niya mao ang independensiya sa awtoridad sa papa, labi na maylabot sa iyang mga kalihokan sa kaminyoon. d Sa relihiyoso siya nagpabiling Katoliko sa tagsa ka paagi gawas sa ngalan.

40. (a) Unsang kausaban ang nahitabo sa Simbahan sa Inglaterra sulod sa pagmando ni Elizabet I? (b) Unsang sukwahing mga grupo ang sa kaulahian naugmad sa Inglaterra, Olanda, ug sa Amihanang Amerika?

⁴⁰ Sulod sa hataas nga pagmando (1558-1603) ni Elizabet I nga ang Simbahan sa Inglaterra nahimong Protestante sa buhat bisan pa sa kinadak-an nagpabiling Katoliko sa katukoran. Kini nagpapha sa pagkamaunongon sa papa, pagdili sa pagminyo sa klerigo, pagkumpisal, ug uban Katolikong buhat, apan kini mihawid sa episkopal nga porma sa katukoran sa simbahan diha sa herarkiya niini sa mga arsobispo ug mga obispo maingon man sa mga orden sa mga monghe ug mga mongha. e Kining pagkakonserbatibo nagpahinabo sa dakodakong kahigawad, ug ang nagkalainlain sukwahing mga grupo nanungha. Ang mga Puritano nangayog mas bug-os nga reporma sa pagputli sa simbahan sa tanan Romano Katolikong buhat; ang mga Separatista ug mga Independiyente miinsister nga ang mga kalihokan sa simbahan kinahanglan padaganon sa lokal nga mga ansiyano (mga presbitero). Daghan sa mga masupilon mikagiw ngadto sa Olanda o sa Amihanang Amerika, diin sila dugang miugmad sa ilang Kongregasyonal  ug Baptista nga mga simbahan. Miulpot usab sa Inglaterra ang Kapunongan sa mga Higala (mga Kuakero) ubos ni George Fox (1624-91) ug ang mga Metodista ubos ni John Wesley (1703-91).​—Tan-awa ang tsart sa ubos.

Unsa ang mga Epekto?

41. (a) Sa opinyon sa pipila ka eskolar, unsa ang epekto sa Repormasyon sa tawhanong kasaysayan? (b) Unsang mga pangutana ang ugdang kabalak-an?

⁴¹ Kay nakapalandong sa tulo ka dagkong sapa sa Repormasyon​—Luterano, Calvinista, ug Anglikano​—kinahanglan mohunong kita sa pagbanabana kon unsa ang nahimo sa Repormasyon. Dili ikalimod, kini miusab sa dagan sa kasaysayan sa Kasadpang kalibotan. “Ang epekto sa Repormasyon mao ang pagtuboy sa katawhan ngadto sa kauhaw sa kagawasan ug sa mas hataas ug mas puro nga pagkalungsoranon. Bisan diin ang Protestante nga kawsa mikatap, kini naghimo sa mga masa nga mas mapangakohon sa kaugalingon,” misulat si John F. Hurst sa iyang librong Short History of the Reformation. Daghang mga eskolar nagtuo nga ang Kasadpang buhilaman sumala sa atong nahibaloan niini karon imposible unta kon wala ang Repormasyon.  Kon mao man kana, kinahanglan mangutana kita: Unsa ang nahimo sa Repormasyon sa relihiyoso? Unsa ang nahimo niini alang sa pagpangita sa katawhan sa matuod nga Diyos?

42. (a) Unsa sa walay duda ang kinatas-ang kaayohan nga nahimo sa Repormasyon? (b) Unsang pangutana mahitungod sa matuod nga nahimo sa Repormasyon ang kinahanglan isukot?

⁴² Ang kinatas-ang kaayohan nga nahimo sa Repormasyon, sa walay duda, mao nga kini naghimo sa Bibliya nga mabatonan sa kumon nga katawhan sa ilang kaugalingong pinulongan. Alang sa unang higayon, ang katawhan duna sa atubangan nila sa tibuok Pulong sa Diyos nga basahon, aron sila masustentohan sa espirituwal. Apan, hinoon, kapin pa ang kinahanglanon kay sa yanong pagbasa sa Bibliya. Ang Repormasyon nagdala ba sa katawhan sa kagawasan dili lamang sa awtoridad sa papa kondili usab sa sayop nga mga doktrina ug mga dogma nga miulipon kanila sa kasiglohan?​—Juan 8:32.

43. (a) Sa unsang mga kredo ang kadaghanan sa Protestante nga mga simbahan karon uyon, nga nag-angkon sa unsang pagtulon-an? (b) Unsa ang nahimo sa libre nga espiritu ug kalahian nga miresulta sa Repormasyon sa pagpangita sa katawhan sa matuod nga Diyos?

⁴³ Halos tanang Protestante nga simbahan miuyon sa samang mga kredo​—ang Nicene, Athanasian, ug sa kredo sa mga Apostol​—ug kini nag-angkon sa pipila sa mismong mga doktrina nga gitudlo sa Katolisismo sulod sa kasiglohan, sama sa Trinidad, imortal nga kalag, ug kalayo nga impiyerno. Ang maong dili kasulatanhong pagtulon-an naghatag sa katawhan sa usa ka hiwi nga hulagway sa Diyos ug sa iyang katuyoan. Inay kay sa pagtabang kanila sa ilang pagpangita sa matuod nga Diyos, ang daghang mga sekta ug mga denominasyon nga milungtad ingon nga resulta sa libre nga espiritu sa Protestante nga Repormasyon nakaagak lamang sa katawhan ngadto sa daghan nagkalahing direksiyon. Sa pagkamatuod, ang kalahian ug kalibog nagpahinabo sa daghan sa pagkwestiyon sa mismong paglungtad sa Diyos. Ang resulta? Sa ika-19 ka siglo miabot ang nagdakong taob sa ateyismo ug agnotisismo. Mao kana ang ulohan sa among sunod kapitulo.

[Mga footnote]

[Mga Pangutana sa Pagtuon]

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 322]

“Mga Sayop sa Trinidad”

Sa panuigon nga 20, si Michael Servetus (1511-53), usa ka Espanyol nga nabansay sa balaod ug medisina, nagmantala sa De Trinitatis erroribus (Mga Sayop sa Trinidad), diin siya nagpahayag nga siya “dili maggamit sa pulong Trinidad, nga dili makaplagan sa Kasulatan, ug daw nagpatunhay lamang sa pilosopikal nga sayop.” Iyang gihikyad ang Trinidad isip doktrina “nga dili masabtan, nga imposible sa kinaiya sa mga butang, ug nga mahimo nganing lantawon nga mapasipalahon!”

Alang sa iyang pagkaprangka, si Servetus gikondenar sa Simbahang Katoliko. Apan ang mga Calvinista mao ang midakop kaniya, mihusay, ug mipatay pinaagi sa anam-anam nga pagsunog. Si Calvin nagpakamatarong sa iyang mga aksiyon niining mga pulong: “Kon ang mga papa labihan ka bangis ug pintas sa pagdepensa sa ilang mga patootoo nga sila napungot nga madagmalon sa pag-ula sa inosente nga dugo, dili ba ang Kristohanong mga mahistrado maulaw sa pagpakita sa ilang kaugalingon nga mas menos ang kainit sa pagdepensa sa seguradong kamatuoran?” Ang relihiyosong panatisismo ug personal nga pagdumot ni Calvin nagbuta sa iyang paghukom ug nagtuok sa Kristohanong mga prinsipyo.​—Itandi ang Mateo 5:44.

[Mga hulagway]

Si John Calvin, wala, nagpasunog kang Michael Servetus, tuo, ngadto sa kamatayon isip erehe

[Chart sa panid 327]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Pinayanong Laraw sa Dagkong Relihiyon sa Kakristiyanohan

Pagsugod sa Apostasiya - Ika-2 ka Siglo

Simbahang Romano Katoliko

Ika-4 ka Siglo (Konstantino)

Ika-5 ka Siglo Koptiko

Jacobite

1054 C.E. Silangang Ortodokso

Ruso

Grego

Romanian ug uban pa

Ika-16 ka Siglo Repormasyon

Luterano

Aleman

Sweko

Amerikano ug uban pa

Anglikano

Episkopal

Metodista

Salvation Army

Baptista

Pentekostal

Kongregasyonal

Calvinismo

Presbiteryano

Simbahang Repormado

[Mga hulagway sa panid 307]

Kining ika-16 ka siglo kinulit-kahoy nagtandi sa pagsalikway ni Kristo sa mag-iilis-salapi ug sa pagbaligya sa mga indulhensiya sa papa

[Mga hulagway sa panid 311]

Si Jan Hus sa estaka

Ang Ingles nga Repormador ug maghuhubad sa Bibliya si John Wycliffe

[Mga hulagway sa panid 314]

Si Martin Lutero, tuo, miprotesta sa pagbaligya sa mga indulhensiya ni prayle John Tetzel