Bersiyon
Mga hubad sa Bibliya gikan sa Hebreohanon, Aramaiko, ug Grego ngadto sa ubang mga pinulongan. Tungod sa buluhatong paghubad, ang Pulong sa Diyos mabatonan na sa linibo ka milyong tawo nga dili makasabot sa orihinal nga mga pinulongan sa Bibliya. Ang unang mga bersiyon sa Kasulatan maoy sinulat sa kamot ug busa kini maoy mga manuskrito. Apan, sukad sa pagtungha sa imprentahan, daghang dugang mga bersiyon o mga hubad ang mitungha, ug kini kasagarang gipatik nga tinagdaghan. Ang pipila ka bersiyon gihubad nga direkta gikan sa Hebreohanon ug Gregong mga teksto sa Bibliya, samtang ang uban gipasukad sa mas unang mga hubad.—TSART, Tomo 1, p. 321.
Ang Kasulatan napatik na, sa katibuk-an o sa bahin, sa kapin sa 3,000 ka pinulongan. Pinasukad sa gidaghanon sa pinulongan nga nakobrehan niini, kini nagkahulogan nga mga 90 porsiyento sa populasyon sa yuta ang mahimong makabaton sa labing menos pipila ka bahin sa Bibliya. Ang pagsusi sa mga bersiyon o mga hubad sa Kasulatan makaaghat sa usa ka tawo sa pagpasalamat kang Jehova nga Diyos tungod sa kahibulongang paagi nga iyang gipreserbar ang iyang Pulong alang sa kaayohan sa minilyon nga katawhan.
Karaang mga Bersiyon sa Hebreohanong Kasulatan. Naglungtad pa gihapon karon ang lagmit 6,000 ka karaang mga manuskrito sa tibuok o sa mga bahin sa Hebreohanong Kasulatan, nga gisulat diha sa Hebreohanon (gawas sa pipila ka bahin nga Aramaiko). Ang nahibaloan nga naglungtad pa gihapon mao usab ang daghang manuskrito sa karaang mga bersiyon o mga hubad sa Hebreohanong Kasulatan sa nagkadaiyang mga pinulongan. Ang pipila ka bersiyon maoy mga hubad sa mas naunang mga hubad gikan sa Hebreohanon. Pananglitan, ang bahin sa Hebreohanong Kasulatan sa Karaang Latin nga bersiyon gihubad gikan sa Septuagint, usa ka Gregong hubad sa Hebreohanong Kasulatan. Sa laing bahin, ang ubang karaang mga bersiyon sa Hebreohanong Kasulatan (ang Gregong Septuagint, Aramaikong mga Targum, ang Syriac nga Peshitta, ug ang Latin nga Vulgate) direktang gihubad gikan sa Hebreohanon ug dili pinaagi sa usa ka bersiyon sa Grego o sa ubang pinulongan.
Samarianhong “Pentateuch.” Human ang Asirya maghingilin sa kadaghanan sa mga molupyo sa Samaria ug sa napulo-ka-tribong gingharian sa Israel niadtong 740 W.K.P., ang mga pagano gikan sa ubang mga teritoryo sa Asiryanhong Imperyo gipapuyo sa Asirya didto sa Samaria. (2Ha 17:22-33) Sa ulahi ang mga kaliwat niadtong nahibilin sa Samaria ug niadtong gidala sa Asirya ngadto sa Samaria gitawag nga mga Samarianhon. Ilang gidawat ang unang lima ka basahon sa Hebreohanong Kasulatan, ug sa mga ikaupat nga siglo W.K.P. ilang napatungha ang Samarianhong Pentateuch, nga dili gayod usa ka hubad sa orihinal nga Hebreohanong Pentateuko, kondili gihatagan ug katumbas nga espeling ang mga karakter niini ginamit ang Samarianhong mga karakter, nga gisagolan ug Samarianhong mga idiom. Ang pipila sa naglungtad pa nga mga manuskrito sa Samarianhong Pentateuch maoy una pa sa ika-13 nga siglo K.P. Sa mga 6,000 ka kalainan tali sa Samarianhon ug sa Hebreohanong mga teksto, ang kadaghanan dili ra dakong butang. Ang usa ka kalainan nga makaiikag makita sa Exodo 12:40, diin ang Samarianhong Pentateuch maoy pareho sa Septuagint.
Mga Targum. Ang mga “Targum” maoy usa ka dili-estriktong mga hubad o laing paagi sa pagbatbat sa mga pulong sa Hebreohanong Kasulatan ngadto sa Aramaiko. Bisan tuod ang mga tipik sa unang mga Targum sa pipila ka basahon nakaplagan lakip sa mga Linukot nga Basahon sa Patayng Dagat, ang Hudiyohanong mga Targum sa katibuk-an lagmit ayha pa nakabaton sa ilang presenteng porma niadtong mga ikalimang siglo K.P. Usa sa pangunang mga Targum, ang “Targum ni Onkelos” diha sa Pentateuko, maoy literal kaayo. Ang lain pa, ang gitawag nga Targum ni Jonathan alang sa Mga Manalagna, dili kaayo literal. Ang naglungtad pa karong adlawa mao ang mga Targum sa kadaghanang mga basahon sa Hebreohanong Kasulatan gawas sa Esdras, Nehemias, ug Daniel.
Ang Gregong “Septuagint.” Ang Gregong Septuagint (sagad gipaila nga LXX) gigamit sa nagsultig-Grego nga mga Hudiyo ug sa mga Kristohanon sa Ehipto ug sa ubang dapit. Giingon nga ang pagsulat niini gisugdan didto sa Ehipto sa mga adlaw ni Ptolemy Philadelphus (285-246 W.K.P.), sa dihang, sumala sa tradisyon, ang Pentateuko gihubad ngadto sa Grego sa 72 ka Hudiyong mga eskolar. Sa ulahi, ang gidaghanon nga 70 gigamit, ug ang bersiyon sa Pentateuko gitawag ingong ang Septuagint, nga nagkahulogang “Kapitoan.” Ang ubang mga basahon sa Hebreohanong Kasulatan (sa lainlaing mga maghuhubad kansang estilo magkalahi gikan sa literal ngadto sa medyo dili kaayo estrikto nga paghubad) inanayng gidugang hangtod nga ang hubad sa tibuok Hebreohanong Kasulatan nakompleto sa ikaduhang siglo W.K.P. ug tingali sa 150 W.K.P. Human niadto ang tibuok basahon nailhan ingong ang Septuagint. Kini nga bersiyon sagad gikutlo sa mga magsusulat sa Kristohanon Gregong Kasulatan. Ang apokripal nga mga sinulat dayag nga gisal-ot nganha sa Gregong Septuagint human nga kini unang nakompleto.—Tan-awa ang APOKRIPA.
Usa sa labing karaang naglungtad nga mga manuskrito sa Gregong Septuagint mao ang Papyrus 957, ang Rylands Papyrus iii. 458, nga gipreserbar diha sa John Rylands Library, Manchester, Inglaterra. Kini maoy panahon pa sa ikaduhang siglo W.K.P. ug naundan sa mga tipik nga mga bahin sa Deuteronomio (23:24–24:3; 25:1-3; 26:12, 17-19; 28:31-33). Ang laing manuskrito, sa unang siglo W.K.P., mao ang Papyrus Fouad 266 (nga gipanag-iya sa Société Egyptienne de Papyrologie, Cairo), nga naundan sa mga bahin sa ikaduhang katunga sa Deuteronomio nga pinasukad sa Gregong Septuagint. Sa lainlaing mga teksto diha niana, ang Tetragrammaton (YHWH sa Cebuano) sa ngalan sa Diyos makaplagan ingong kuwadradong mga karakter nga Hebreohanon diha mismo sa Gregong teksto.—Tan-awa ang HULAGWAY, Tomo 1, p. 326; JEHOVA.
Ang Gregong Septuagint sa ingon napreserbar diha sa ubay-ubayng mga manuskrito, daghan ang mga tipik na lang, ang uban halos kompleto pa. Makaiikag, ang mga teksto sa Septuagint napreserbar sa tulo ka iladong uncial (usa ka karaang estilo sa pagsulat) nga mga manuskrito nga gisulat diha sa vellum (panit sa hayop)—ang Vatican Manuscript Num. 1209 ug ang Sinaitic Manuscript, nga parehong sa ikaupat nga siglo K.P., ug ang Alexandrine Manuscript sa ikalimang siglo K.P. Ang Septuagint sumala sa makita sa Vatican Manuscript Num. 1209 maoy halos kompleto; ang bahin sa Hebreohanong Kasulatan nga kanhi gilakip diha sa Sinaitic Manuscript nahanaw na; ang sa Alexandrine Manuscript halos kompleto pa, bisan tuod may mga bahin nga kulang diha sa Genesis, Unang Samuel, ug sa Mga Salmo.
Ulahing Gregong mga bersiyon. Sa ikaduhang siglo, si Aquila, usa ka Hudiyong kinabig sa Ponto, naghimog bag-o ug literal kaayo nga Gregong hubad sa Hebreohanong Kasulatan. Kini nahanaw na gawas sa mga tipik ug mga kinutlo niana sa unang mga magsusulat. Ang laing Gregong hubad sa samang siglo gihimo ni Theodotion. Ang iyang hubad mopatim-aw nga maoy usa ka rebisyon sa Septuagint o sa ubang Gregong bersiyon sa Hebreohanong Kasulatan, bisan tuod iyang gikonsiderar ang Hebreohanong teksto mismo. Wala nay naglungtad pa nga kompletong kopya sa bersiyon ni Theodotion. Ang lain pang Gregong bersiyon sa Hebreohanong Kasulatan nga wala nay kompletong kopya nga naglungtad mao ang bersiyon ni Symmachus. Ang iyang hubad, nga lagmit gihubad sa mga 200 K.P., naningkamot sa paghatag sa eksaktong diwa inay nga literal.
Niadtong mga 245 K.P., si Origen, ang iladong eskolar sa Alejandria, Ehipto, nakahuman ug usa ka dako kaayong edisyon sa daghag bersiyon nga Hebreohanong Kasulatan nga gitawag ug Hexapla (nga nagkahulogang “unom ka pilo”). Bisan tuod ang mga tipik niini naglungtad pa, walay kompletong kopya sa manuskrito ang napreserbar. Gihan-ay ni Origen ang teksto diha sa unom ka nagtapad nga mga lindog nga naundan (1) sa mga konsonanteng Hebreohanong teksto, (2) sa katumbas nga Gregong mga espeling sa Hebreohanong teksto, (3) sa Gregong bersiyon ni Aquila, (4) sa Gregong bersiyon ni Symmachus, (5) sa Septuagint, nga girebisar ni Origen aron mahimong mas katumbas sa Hebreohanong teksto, ug (6) sa Gregong bersiyon ni Theodotion. Diha sa Mga Salmo, gigamit ni Origen ang wala mailhing mga bersiyon nga iyang gitawag
ug Quinta, Sexta, ug Septima. Ang Quinta ug Sexta gigamit usab sa ubang mga basahon.Kristohanon Gregong Kasulatan. Ang mga hubad sa Kristohanon Gregong Kasulatan ngadto sa Syriac (usa ka Aramaikong diyalekto) gihimo sukad niadtong ikaduhang siglo. Ang usa ka Syriac nga bersiyon nga angayng hatagag pagtagad mao ang Diatessaron ni Tatian, usa ka hinan-ay nga Ebanghelyo sa ikaduhang siglo K.P. Lagmit nga kini orihinal nga gisulat didto sa Roma diha sa Gregong pinulongan ug sa ulahi gihubad ngadto sa Syriac didto sa Sirya ni Tatian mismo, apan dili kana tino. Ang Diatessaron naglungtad pa gihapon karong adlawa diha sa usa ka Arabikong hubad ug diha sa usa ka gamay nga ikatulong-siglong tipik sa vellum sa pinulongang Grego. Dugang pa, duha ka edisyon sa ikaupat-siglong komentaryo ni Ephraem, ang usa diha sa orihinal nga Syriac ug ang lain usa ka Armenianhong hubad, naundan ug tag-as nga mga kinutlo gikan sa teksto niini.
Ang dili-kompletong mga manuskrito sa Karaang Syriac nga bersiyon sa mga Ebanghelyo (usa ka hubad nga lahi sa Diatessaron) mao na lamang ang naglungtad, ang Curetonian ug ang Sinaitikong Syriac nga mga Ebanghelyo. Bisan tuod kini nga mga manuskrito lagmit gikopya niadtong ikalimang siglo, kini lagmit gayod nagrepresentar sa usa ka karaang Syriac nga teksto. Ang orihinal nga bersiyon lagmit gisulat gikan sa Grego niadtong mga 200 K.P. Lagmit gayod, ang Karaang Syriac nga mga hubad sa ubang mga basahon sa Kristohanon Gregong Kasulatan naglungtad kanhi, apan wala nay naglungtad nga mga manuskrito niini. Ang tanang basahon sa Kristohanon Gregong Kasulatan gawas sa Ikaduhang Pedro, Ikaduha ug Ikatulong Juan, Judas, ug Pinadayag gilakip diha sa Syriac nga Peshitta sa ikalimang siglo. Sa mga 508 K.P. si Philoxenus, ang obispo sa Hierapolis, nagsugo kang Polycarp sa paghimog usa ka rebisyon sa Peshitta nga bersiyon sa Kristohanong Kasulatan, ug kini mao ang unang higayon nga ang Ikaduhang Pedro, Ikaduha ug Ikatulong Juan, Judas, ug Pinadayag gidugang ngadto sa usa ka Syriac nga bersiyon.
Ang Kristohanon Gregong Kasulatan nahubad na ngadto sa Latin sa pagkatapos sa ikaduhang siglo K.P. Kini mabatonan usab sa Ehiptohanong pinulongan sa mga tungatunga sa ikatulong siglo.
Karaang mga Bersiyon sa Tibuok Bibliya. Ang Peshitta sa nagsultig-Syriac nga katawhan nga nag-angkong mga Kristohanon gigamit sa kadaghanan sukad sa ikalimang siglo K.P. Ang pulong nga “Peshitta” nagkahulogang “yano.” Ang seksiyon sa Hebreohanong Kasulatan sa panguna maoy usa ka hubad gikan sa Hebreohanon, lagmit gihubad sulod sa ikaduha o ikatulong siglo K.P., bisan tuod nga ang usa ka ulahing rebisyon niini gitandi sa Septuagint. Daghang Peshitta nga mga manuskrito ang naglungtad pa, nga ang labing bililhon niini mao ang ikaunom- o ikapitong-siglo nga codex nga gipreserbar diha sa Ambrosian Library sa Milan, Italya. Ang usa ka Peshitta nga manuskrito sa Pentateuko (nga walay Levitico) dunay pinirmahang petsa nga motumbas sa mga 464 K.P., ug ang usa ka palimpsest (manuskrito diin gipapas ang unang sinulat ug gisulatag bag-o) nga nag-apil sa Isaias may pinirmahang petsa nga 459-460 K.P., ug busa kini nga mga manuskrito ang labing karaan nga pinetsahang manuskrito sa Bibliya diha sa bisan unsang pinulongan.
Karaang Latin. Kini ang tawag sa koleksiyon (Vetus Latina) sa Latin nga mga hubad sa wala pa ang Vulgate ni Jerome. Kini lagmit makita sukad sa ulahing bahin sa ikaduhang siglo K.P., pero ang kinasayohang ebidensiya sa Latin nga Bibliya maoy gikan sa Cartago, Amihanang Aprika, lagmit sa mga 250 K.P. Ang Hebreohanong Kasulatan gihubad ngadto sa Latin gikan sa Gregong Septuagint (nga wala pa marebisar ni Origen), apan ang Kristohanong Kasulatan gihubad gikan sa orihinal nga Grego. Ang mga eskolar kasagarang nagtawag sa duha ka pangunang matang sa Karaang Latin nga teksto: ang Aprikanhon ug ang Uropanhon. Ang kinasayohang naglungtad nga mga manuskrito sa Bibliya maoy gikan sa ikaupat ug ikalima nga siglo K.P.
Latin nga “Vulgate.” Ang Latin nga Vulgate (Vulgata Latina) maoy usa ka bersiyon sa tibuok Bibliya sa usa ka bantogang eskolar sa Bibliya nianang panahona, si Eusebius Hieronymus, nga mas nailhan ingong Jerome. Siya unang mihimo ug usa ka rebisyon sa Karaang Latin nga bersiyon sa Kristohanong Kasulatan ingong pagtandi sa Gregong teksto; siya nagsugod sa mga Ebanghelyo, nga gipatik niadtong 383 o 384 K.P. Dili matino kon kanus-a gayod natapos ang iyang rebisyon sa Karaang Latin nga Kristohanong Kasulatan. Tali sa mga 384 ug 390 K.P., siya naghimog duha ka rebisyon sa Karaang Latin nga Mga Salmo, nga gibase sa Gregong Septuagint. Ang una dili na makaplagan karon pero ang gitawag nga Romanhong Salmo lagmit nagrepresentar sa Karaang Latin nga teksto nga iyang gitul-id. Ang ikaduha gitawag nga Gallican nga Salmo, tungod kay kini unang gidawat sa Gaul. Gihubad usab ni Jerome ang Mga Salmo nga direkta gikan sa Hebreohanon, ug kini nga sinulat gitawag nga Hebreohanong Salmo. Siya nagsugod sa pagrebisar sa ubang basahon sa Hebreohanong Kasulatan gikan sa Grego apan mopatim-aw nga wala gayod niya matapos ang maong rebisyon, nga nagpalabi sa paghubad nga direkta gikan sa Hebreohanon (bisan tuod mikonsulta usab sa Gregong mga bersiyon). Si Jerome nagbudlay sa paghubad sa iyang Latin nga hubad gikan sa Hebreohanon sukad sa mga 390 hangtod sa 405 K.P.
Ang bersiyon ni Jerome sa sinugdan wala dawata sa kadaghanan, apan sa ngadtongadto kini kaylap nga gidawat. Kay gidawat sa ulahi sa kadaghanan sa kasadpang Uropa, kini gitawag nga Vulgate, nga nagtumong sa usa ka komon nga dinawat nga bersiyon (ang Latin nga vulgatus nagkahulogang “komon, ilado”). Ang orihinal nga hubad ni Jerome miagi ug mga rebisyon, ug ang rebisyon niadtong 1592 mao ang gihimong sumbanan nga edisyon sa Romano Katolikong Simbahan. Linibo sa mga manuskrito sa Vulgate ang naglungtad pa gihapon karong adlawa.
Ang ubang karaang mga hubad. Sa dihang mikaylap ang Kristiyanidad, ang ubang mga bersiyon gikinahanglan. Malagmit niadtong ikatulong siglo K.P., ang unang hubad sa Kristohanon Gregong Kasulatan gihimo alang sa mga lumad nga Coptic sa Ehipto. Ang nagkadaiyang mga diyalekto sa Coptic gigamit sa Ehipto, ug sa paglabay sa panahon may nagkadaiyang mga bersiyon nga Coptic ang napatungha. Ang labing ilado mao ang Thebaic o Sahidic nga Bersiyon sa Ibabawng Ehipto (dapit sa H) ug ang Bersiyong Bohairic sa Ubos nga Ehipto (dapit sa A). Kini nga mga bersiyon, nga adunay Hebreohanon ug Kristohanon Gregong Kasulatan, lagmit napatungha sa ikatulo ug ikaupat nga siglo K.P.
Ang Gothic nga bersiyon gihimo alang sa mga Goth panahon sa ikaupat nga siglo K.P. samtang sila nagpuyo sa Moesia (Serbia ug Bulgaria). Wala ilakip niini nga bersiyon ang mga basahon ni Samuel ug sa Mga Hari, nga giingong gipapas tungod kay si Obispo Ulfilas, nga maoy naghubad niini, naghunahuna nga peligrosong ilakip kay basin gamiton sa mga Goth kini nga mga basahon nga naghisgot bahin sa pagpakiggubat ug nga kini naundan ug mga impormasyon batok sa idolatriya.
Ang Armenianhong bersiyon sa Bibliya maoy sukad pa niadtong ikalimang siglo K.P. ug lagmit gisulat gikan sa Grego ug Syriac nga mga teksto. Ang Georgian nga bersiyon, nga gihimo alang sa mga Georgian sa Caucasus, nahuman sa hinapos sa ikaunom nga siglo K.P. ug, bisan tuod makita niini ang Gregong impluwensiya, kini nagsumikad sa Armenianhon ug Syriac. Ang Etiopianhong bersiyon, nga gigamit sa mga Abyssinian, lagmit gipatungha niadtong mga ikaupat o ikalimang siglo K.P. Adunay ubay-ubayng karaang Arabiko nga mga bersiyon sa Kasulatan. Ang mga hubad sa mga bahin sa Bibliya ngadto sa Arabiko lagmit maoy sukad pa sa ikapitong siglo K.P., apan ang labing unang rekord mao ang sa usa ka bersiyon nga gihimo didto sa Espanya niadtong 724 K.P. Ang Slavonic nga bersiyon gihimo niadtong ikasiyam nga siglo K.P. ug gipasidungog ngadto sa duha ka magsoon nga si Cyril ug Methodius.