Ang makatalagmanong kalaglagan sa mga tawo ug mga hayop pinaagi sa dako kaayong baha sa mga adlaw ni Noe niadtong 2370 W.K.P. Kining kinadak-ang katalagman sa tibuok kasaysayan sa tawo gipahinabo ni Jehova tungod kay gipuno sa mga tawong daotan ang yuta sa kapintasan. Ang kaluwasan sa matarong nga si Noe ug sa iyang pamilya, nga ang tanan walo ka kalag, uban sa piniling mga hayop, maoy pinaagi sa usa ka dakong arka, o kahon.​—Gen 6:9–​9:19; 1Pe 3:20; tan-awa ang ARKA Num. 1; NOE.

Gidak-on sa Lunop. Dili kini ordinaryong pagbaha o pagbunok sa ulan. Sa pagkatinuod, ang Gregong pulong nga gigamit sa Bibliya sa paghisgot sa Lunop maoy ka·ta·kly·smosʹ, usa ka katalagman. (Luc 17:​27, ftn sa Rbi8) Ang ordinaryong mga baha modangat ug mawala sa pipila lamang ka adlaw; kini nga lunop milungtad ug kapin sa usa ka tuig, nga ang dakong bahin niini nga panahon gikinahanglan aron mohubas ang tubig. Pagkadili-makataronganon ang pagtuo nga si Noe migugol tingali ug 50 ka tuig sa pagtukod ug usa ka dako kaayong sakayan nga halos 40,000 ku m (1,400,000 ku p) aron maluwas ang iyang pamilya ug ang pipila ka hayop kon kadto ordinaryong baha lamang! Kon gamay lamang nga dapit ang naapektohan, nganong kinahanglang isulod sa arka ang mga espesimen sa “matag buhing linalang sa matag matang sa unod” aron sa “pagtipig ug liwat nga buhi diha sa nawong sa tibuok yuta”? (Gen 6:19; 7:3) Tino nga kini maoy usa ka tibuok-yutang lunop, nga walay susama nga nahitabo una pa niini o may nahitabo human niini. “Ang mga tubig misanap sa yuta sa hilabihan gayod nga niana ang tanang hatag-as nga mga bukid ilalom sa tibuok kalangitan natabonan. Hangtod sa napulog-lima ka maniko [mga 6.5 m; 22 p] nga ang mga tubig misanap kanila ug ang kabukiran natabonan.” (Gen 7:​19, 20) “Ang kataposan sa tanang unod miabot sa akong atubangan,” miingon si Jehova, busa “paphaon ko gikan sa nawong sa yuta ang tanang nagalungtad nga butang nga akong gibuhat.” Ug kini ang nahitabo. “Ang tanan nga niana ang gininhawa sa puwersa sa kinabuhi aktibo diha sa mga buho sa ilong niini, nga mao, ang tanan nga diha sa mamalang yuta, nangamatay . . . si Noe lamang ug silang uban kaniya sa arka ang nagpabiling buhi.”​—Gen 6:13; 7:​4, 22, 23.

Ang Panahon sa Lunop. Ang Lunop wala moabot nga kalit nga walay pasidaan. Katuigan ang gigugol sa pagtukod sa arka, katuigan usab ang gigamit ni Noe nga “magwawali sa pagkamatarong” sa pagpasidaan sa maong daotan nga kaliwatan. (2Pe 2:5) Sa kataposan ang gitagal nga panahon napupos na “sa ikaunom ka gatos ka tuig sa kinabuhi ni Noe, sa ikaduha nga bulan, sa ikanapulog-pito ka adlaw sa bulan.” Ang “laki ug baye sa matag matang sa unod” gipasulod sa arka uban sa pamilya ni Noe, ingon man ang igong suplay sa pagkaon alang sa tanan, ug “human niana gisirhan ni Jehova ang pultahan.” Dayon “ang mga ganghaan sa tubig sa kalangitan nangabuksan.” (Gen 7:​11, 16) Nahitabo ang walay hunong nga pagbundak sa ulan sulod sa “kap-atan ka adlaw ug kap-atan ka gabii”; “ang mga tubig nagpadayon sa paglunop sa yuta” sulod sa usa ka gatos ug kalim-an ka adlaw. (Gen 7:​4, 12, 24) Lima ka bulan sukad sa pagbundak sa ulan, ang arka “nahiluna diha sa kabukiran sa Ararat.” (Gen 8:4) Halos duha ug tunga ka bulan sa ulahi una pa “ang mga tumoy sa mga bukid mipatim-aw” (Gen 8:5), lain pang tulo ka bulan una pa kuhaa ni Noe ang tabon sa arka aron makita nga ang yuta nahubsan na (Gen 8:13), ug halos duha ka bulan sa ulahi sa dihang ang pultahan gibuksan  ug ang mga naluwas mitaak pag-usab sa mala nga yuta.​—Gen 8:14-18.

Si Noe ug ang iyang pamilya misulod sa arka sa ika-600 nga tuig sa kinabuhi ni Noe, sa ika-2 nga bulan (Oktubre-Nobyembre), sa ika-17 nga adlaw. (Gen 7:11) Usa ka tuig sa ulahi (usa ka tuig nga gilangkoban sa 360 ka adlaw) mao ang ika-17 nga adlaw, ika-2 nga bulan, sa ika-601 nga tuig. Napulo ka adlaw human niana mao ang ika-27 nga adlaw sa ika-2 nga bulan, sa dihang sila migula; mokabat ug 370 ka adlaw, o mga bahin sa 371 ka adlaw, ang nagugol diha sa arka. (Gen 8:​13, 14) Diha sa talaan nga gihuptan ni Noe, mopatim-aw nga migamit siya ug mga bulan nga 30 ka adlaw ang matag usa, nga 12 niini katumbas sa 360 ka adlaw. Niini nga paagi iyang nalikayan ang tanang komplikado nga mga pag-ihap kon siya estrikto pang migamit sa lunar nga mga bulan nga gilangkoban sa kapin ug diyutay sa 29¹⁄2 ka adlaw. Dayag nga ang maong pagkalkulo mao ang gigamit niana nga asoy sanglit ang lima-ka-bulan nga yugto gilangkoban sa 150 ka adlaw.​—Gen 7:​11, 24; 8:​3, 4.

Ang mga Tubig sa Lunop. Gikaingon nga kon ang tanang umog diha sa atmospera kalit nga ipaulan dili kini moabot bisan sa duha ka pulgada kon ilukop kini ibabaw sa nawong sa yuta. Busa diin gikan kining dakong lunop sa adlaw ni Noe? Sumala sa asoy sa Genesis, ang Diyos miingon kang Noe: “Ania, ako [si Jehova] magdala ug lunop [o, “dagat sa kalangitan”; Heb., mab·bulʹ] sa mga tubig diha sa yuta.” (Gen 6:​17, ftn sa Rbi8) Sa paghubit kon unsay nahitabo, ang sunod nga kapitulo nag-ingon: “Ang tanang tuboran sa dakong halawom nga katubigan nangabuswang ug ang mga ganghaan sa tubig sa kalangitan nangabuksan.” (Gen 7:11) Hilabihan gayod kadako ang Lunop tungod kay “ang tanang hatag-as nga mga bukid ilalom sa tibuok kalangitan natabonan.”​—Gen 7:19.

Diin gikan kining “dagat sa kalangitan”? Ang asoy sa Genesis bahin sa paglalang nagtug-an kon sa unsang paagi sa ikaduhang “adlaw” si Jehova mihimo ug hawan libot sa yuta, ug kini nga hawan (nga gitawag ug “Langit”) nagbahin tali sa mga tubig ilalom niini, nga mao, ang mga dagat, ug sa mga tubig ibabaw niini. (Gen 1:6-8) Ang mga tubig nga nagpondo ibabaw sa hawan dayag nga nagpabilin didto sukad pa sa ikaduhang “adlaw” sa paglalang hangtod sa Lunop. Mao kini ang gihisgotan ni apostol Pedro sa dihang iyang giasoy nga dihay “mga langit gikan sa kakaraanan ug usa ka yuta nga nagbarog nga lig-on gikan sa tubig ug sa taliwala sa tubig pinaagi sa pulong sa Diyos.” Ang maong “mga langit” ug mga tubig sa ibabaw ug sa ubos niini mao ang gigamit sa pulong sa Diyos, ug “pinaagi niini ang kalibotan niadtong panahona nakaagom sa kalaglagan sa dihang kini gilunopan sa tubig.” (2Pe 3:​5, 6) Gihatag ang nagkalainlaing pagpatin-aw kon sa unsang paagi ang tubig gipugngan didto sa ibabaw hangtod sa Lunop ug bahin sa mga pamaagi nga miresulta sa pagbundak niini. Apan kini maoy pangagpas lamang. Ang Bibliya yanong nag-ingon nga gihimo sa Diyos ang hawan nga may mga tubig sa ibabaw niini ug nga siya maoy nagpahinabo sa Lunop. Sayon ra kining himoon gamit ang iyang kinalabwang gahom.

Sanglit, ingon sa giasoy sa Genesis, “ang tanang hatag-as nga mga bukid” natabonan man sa tubig, hain na kanang mga tubiga karon? Dayag nga ania ra kini sa yuta. Gituohan nga dihay panahon nga ang kalawran mas gagmay ug ang mga kontinente mas dagko kay sa pagkakaron, ingon sa gipamatud-an sa mga agianan sa suba nga miabot hangtod sa ilalom sa kalawran. Angayng matikdan usab nga ang mga siyentipiko nag-ingon nga ang mga bukid kanhi mas mugbo kay sa pagkakaron, ug ang pipila ka bukid mituybo gani gikan sa ilalom sa kadagatan. Maylabot sa presenteng kahimtang, gikaingon nga “adunay napulo ka pilo nga gidaghanon sa tubig diha sa lawod kay sa yuta ibabaw sa lebel sa dagat. Kon patag nga itambak kining tanang yuta diha sa dagat, ang tubig motabon sa tibuok yuta sa giladmon nga usa ug tunga ka milya.” (National Geographic, Enero 1945, p. 105) Busa, human mobundak ang mga tubig sa lunop, apan sa wala pa motuybo ang mga bukid ug mous-os ang mga salog sa dagat ug sa wala pa mobaga ang mga yelo nga mitabon sa polar nga mga rehiyon, dihay daghan na kaayong tubig nga arang makatabon sa “tanang hatag-as nga mga bukid,” ingon sa gipamulong sa inspiradong rekord.​—Gen 7:19.

Epekto Nganha sa Yuta. Tungod sa Lunop dagkong mga kausaban ang nahitabo, pananglitan, ang gitas-on sa kinabuhi sa tawo kalit kaayo nga mius-os. Gituohan sa pipila nga sa wala pa ang Lunop ang mga tubig ibabaw sa hawan nagsalipod sa pipila ka makadaot nga radyasyon ug nga, sa pagkawala sa mga tubig, midaghan ang kosmikong radyasyon nga sa henetikanhong paagi makadaot sa tawo. Apan, ang Bibliya walay gisulti labot niini. Lain pa, ang bisan unsang kausaban sa radyasyon mag-usab gayod sa gikusgon sa pagporma sa radioaktibong carbon-14 ngadto sa sukod nga mag-imbalido sa tanang mga petsa binase sa radiocarbon sa wala pa ang Lunop.

Tungod sa kalit nga pagbuswang sa ‘mga tuboran sa halawom nga katubigan’ ug sa “mga ganghaan sa tubig sa kalangitan,” ang dili-masukod nga binilyong tonelada sa tubig milunop sa yuta. (Gen 7:11) Lagmit kini nakapahinabo ug dagkong mga kausaban sa nawong sa yuta. Ang taklap sa yuta, nga medyo nipis ug nagkalainlain ang gibag-on,  nagtaklap ibabaw sa usa ka morag plastik nga inumol nga linibo ka kilometro ang diyametro. Busa, ubos sa dugang gibug-aton sa tubig, lagmit nga dihay dagkong mga kausaban sa taklap sa yuta. Paglabay sa panahon ang bag-ong mga bukid lagmit nga mituybo, ang daang mga bukid mitaas pa, ang mabaw nga mga dulang sa dagat milalom, ug ang bag-ong mga lapyahan mitungha, nga tungod niana, mga 70 porsiyento karon sa nawong sa yuta ang natabonan ug tubig. Kining kausaban sa taklap sa yuta lagmit mao ang hinungdan sa daghang geolohikanhong mga panghitabo, sama sa pagtaas sa daang mga baybayon. Gibanabana sa pipila nga ang mga presyur lamang sa tubig maoy katumbas sa “2 ka tonelada kada pulgada kuwadrado,” nga magpahinabo nga mahimong fossil gilayon ang mga hayop ug mga tanom.​—Tan-awa ang The Biblical Flood and the Ice Epoch, ni D. Patten, 1966, p. 62.

Unsay ebidensiya nga magpamatuod nga diha gayoy tibuok-yutang lunop?

Ubang posibleng ebidensiya sa kalit nga kausaban: Ang mga nahibilin sa mga mammoth (usa ka matang sa elepante) ug mga rhinoceros nakaplagan sa nagkalainlaing bahin sa yuta. Ang pipila niini nakaplagan sa mga pangpang sa Siberia; ang uban napreserbar diha sa mga yelo sa Siberia ug Alaska. (HULAGWAY, Tomo 1, p. 328) Sa pagkamatuod, ang pipila nakaplagan nga may pagkaon nga wala pa mahilis diha sa ilang mga tiyan o wala pa mausap diha sa ilang mga ngipon, nga nagpaila nga kini kalit nga nangamatay. Gibanabana, pinasukad sa patigayon sa mga tango nga garing, nga tinagpulo ka libo nga mga bukog sa maong mga mammoth ang nakaplagan. Ang nahibiling mga fossil sa daghang ubang mga hayop, sama sa mga leyon, tigre, oso, ug mga elk, nakaplagan diha sa samang lut-od sa yuta, nga lagmit magpaila nga kining tanan dungan nga nangamatay. Gipunting sa pipila ang maong mga kaplag ingong dayag nga pamatuod sa usa ka kalit nga kausaban sa klima ug sa kalit nga kalaglagan nga gipahinabo sa usa ka tibuok-yutang lunop. Hinunoa, ang uban mipabor sa mga pagpatin-aw nga wala maglangkit sa usa ka tibuok-yutang katalagman labot sa kamatayon niini nga mga hayop. Ang pamatuod nga nahitabo ang Lunop wala magdepende sa maong mga fossil ug sa mibagtok sa yelo nga mga nahibilin sa mga hayop.

Mga Leyenda Bahin sa Lunop. Ang maong katalagman nga Lunop, nga mibanlas sa tibuok kalibotan sa maong panahon, dili gayod malimtan sa mga nangaluwas. Ila kining isugilon sa ilang mga anak ug sa mga anak sa ilang mga anak. Sulod sa 500 ka tuig human sa Lunop, si Sem buhi pa aron sa pag-asoy sa nahitabo ngadto sa daghang kaliwatan. Namatay siya napulo lamang ka tuig una pa matawo si Jacob. Napreserbar ni Moises ang tinuod nga asoy sa Genesis. Pipila ka panahon human sa Lunop, sa dihang ang mabatokon-sa-Diyos nga mga tawo nagtukod sa Torre sa Babel, si Jehova naglahugay sa ilang mga pinulongan ug nagpatibulaag kanila “sa ibabaw sa tibuok nawong sa yuta.” (Gen 11:9) Natural lamang nga kining mga tawhana nagdala sa mga sugilanon bahin sa Lunop ug nagpasa niini gikan sa amahan ngadto sa anak. Ang kamatuoran nga dili lamang diyutay apan tingali ginatos ka lainlaing mga sugilanon mahitungod sa maong dakong Lunop, ug nga ang maong mga sugilanon makaplagan diha sa mga tradisyon sa daghang karaang mga rasa sa tibuok kalibotan, maoy usa ka lig-ong pamatuod nga kining mga tawhana adunay komon nga gigikanan ug nga ang ilang unang mga katigulangan parehong nakasinati sa Lunop.​—TSART, Tomo 1, p. 328.

Kining karaang mga asoy bahin sa Lunop nahiuyon sa pipila ka pangunang bahin sa asoy sa Bibliya: (1) usa ka dapit nga dalangpanan sa pipila nga naluwas, (2) usa ka tibuok-globong paglaglag sa kinabuhi pinaagig tubig, ug (3) usa ka binhi sa katawhan ang napreserbar. Ang mga Ehiptohanon, mga Grego, mga Insek, mga Druid sa Britanya, mga taga-Polynesia, ang mga Eskimo ug mga taga-Greenland, ang mga Aprikano, mga Hindu, ug ang mga Amerikanong Indian​—silang tanan adunay kaugalingong mga sugilanon bahin sa Lunop. Ang The International Standard Bible Encyclopedia (Tomo 2, p. 319) nag-ingon: “Ang mga sugilanon bahin sa lunop nadiskobrehan diha sa halos tanang mga nasod ug mga tribo. Bisan tuod komon kaayo diha sa kontinente sa Asia ug sa kapuloan sa habagatan niini ug diha sa kontinente sa Amihanang Amerika, kini anaa diha sa tanang kontinente. Ang katibuk-ang gidaghanon sa nahibaloang mga sugilanon miabot ug mga 270 . . . Ang pagkakaylap sa mga asoy bahin sa lunop sagad nga gigamit ingong pamatuod sa tibuok-kalibotang kalaglagan sa katawhan pinaagi sa usa ka lunop ug sa pagkaylap sa tawhanong rasa gikan sa usa ka dapit ug usab sa usa ra ka pamilya. Bisan tuod ang mga tradisyon tingali dili tanan nagtumong sa samang lunop, dayag nga ang kadaghanan nagtumong niini. Ang pangangkon nga daghan niining mga sugilanon bahin sa lunop naggikan sa mga pagpakighinabi sa mga misyonaryo dili mapamatud-an tungod kay kadaghanan niini maoy mga nahipos sa mga antropologo nga dili interesado sa pagbayaw sa Bibliya, ug kini napuno sa hinanduraw ug paganong mga elemento nga  dayag nga resulta sa pagpasa niini sulod sa hataas nga mga yugto sa panahon diha sa paganong katilingban. Dugang pa, ang pipila sa karaang mga asoy gisulat sa mga tawo nga supak kaayo sa Hebreohanon-Kristohanon nga tradisyon.”​—Giedit ni G. Bromiley, 1982.

Sa nangaging mga panahon, ang pipila ka karaang katawhan (sa Australia, Ehipto, Fiji, sa Society Islands, Peru, Mexico, ug sa ubang mga dapit) nagpreserbar sa lagmit nahibilin niini nga mga tradisyon bahin sa Lunop pinaagi sa pagsaulog sa ‘Pista sa mga Katigulangan’ o sa ‘Pista sa mga Patay’ sa Nobyembre. Mabanaag sa maong mga kostumbre ang paghandom sa kalaglagan nga gipahinabo sa Lunop. Sumala sa librong Life and Work at the Great Pyramid, ang pista didto sa Mexico gihimo sa ika-17 sa Nobyembre tungod kay sila “adunay tradisyon nga nianang panahona ang kalibotan gilaglag kanhi; ug sila nahadlok nga ang susamang katalagman, pagkatapos sa usa ka siklo, maghanaw sa tawhanong rasa.” (Sinulat ni Propesor C. Piazzi Smyth, Edinburgh, 1867, Tomo II, pp. 390, 391) Ang librong The Worship of the Dead nag-ingon: “Kini nga pista [sa mga patay] . . . gisaulog sa tanan duol sa o sa eksaktong adlaw nga nahitabo ang Lunop, nga sumala sa Moisesnong asoy, sa ikanapulog-pito nga adlaw sa ikaduha nga bulan​—ang bulan nga halos motumbas sa atong bulan nga Nobyembre.” (Sinulat ni J. Garnier, London, 1904, p. 4) Makaiikag, ang Bibliya nagtaho nga ang Lunop nagsugod “sa ikaduha nga bulan, sa ikanapulog-pito ka adlaw sa bulan.” (Gen 7:11) Kanang “ikaduha nga bulan” motumbas sa ulahing bahin sa Oktubre ug sa unang bahin sa Nobyembre sa atong kalendaryo.

Pamatuod sa Kasulatan. Ang mas kusganong ebidensiya sa pagkamakasaysayanhon sa Lunop kay sa paganong mga tradisyon sa mga tawo sa kakaraanan mao ang pagpaluyo nga gihatag sa ubang mga magsusulat sa Bibliya nga giniyahan sa balaang espiritu. Ang bugtong laing dapit diin makita ang samang Hebreohanong pulong (mab·bulʹ, lunop) gawas sa asoy sa Genesis maoy diha sa awit ni David diin iyang gihubit si Jehova nga naglingkod “sa ibabaw sa lunop.” (Sal 29:10) Apan, ang ubang mga magsusulat naghisgot ug nagpamatuod sa asoy sa Genesis, sama, pananglitan, ni Isaias. (Isa 54:9) Si Ezequiel usab nagpamatuod sa pagkamakasaysayanhon ni Noe. (Eze 14:​14, 18, 20) Gihatagan gayod ug dakong pagtagad ni Pedro ang asoy sa Lunop diha sa iyang mga sulat. (1Pe 3:20; 2Pe 2:5; 3:​5, 6) Gipamatud-an ni Pablo ang dakong pagtuo nga gipasundayag ni Noe sa pagtukod sa arka alang sa kaluwasan sa iyang panimalay. (Heb 11:7) Gilista ni Lucas si Noe diha sa talaan sa kaliwatan sa mga katigulangan sa Mesiyas.​—Luc 3:36.

Mas labaw pang hinungdanon mao ang gipamulong ni Jesus mahitungod sa mga adlaw sa Lunop, ingon sa girekord ni Lucas ug Mateo. Dili lang kay yanong miuyon sa katinuoran sa asoy bahin sa Lunop, ang mga pulong ni Jesus nagpakita sa malarawanon ug matagnaon nga kahulogan sa maong karaang mga panghitabo. Agig pagtubag sa pangutana sa mga tinun-an, “Unsa man unya ang ilhanan sa imong presensiya ug sa kataposan sa sistema sa mga butang?” si Jesus miingon, lakip sa ubang mga butang: “Kay maingon kaniadto sa mga adlaw ni Noe, mao man usab unya ang presensiya sa Anak sa tawo. Kay ingon nga sila niadtong mga adlawa sa wala pa ang baha, nangaon ug nanginom, ang mga lalaki nagminyo ug ang mga babaye gihatag sa kaminyoon, hangtod sa adlaw nga misulod si Noe sa arka; ug wala sila magtagad hangtod nga miabot ang baha ug gibanlas silang tanan, mao man usab unya ang presensiya sa Anak sa tawo.” (Mat 24:​3, 37-39; Luc 17:​26, 27) Busa, adunay dagayang ebidensiya gikan mismo sa inspirado nga Balaang Kasulatan nga mosuportar sa pagkatinuod ug pagkatiunay sa asoy bahin sa Lunop. Wala kini magdepende sa mga tradisyon lamang sa tawo, sa sugilambong sa mga tawo sa kakaraanan, o sa geolohikanhon ug arkeolohikanhon nga mga kaplag.