[lagmit, Taga- (Iya sa) Samaria].

Ang termino nga “mga Samarianhon” unang makita sa Kasulatan human masakop ang napulo-ka-tribo nga gingharian sa Samaria niadtong 740 W.K.P.; kini gigamit alang niadtong nagpuyo sa amihanang gingharian una pa sa maong pagsakop aron mapalahi gikan sa mga langyaw nga sa ulahi gidala didto gikan sa ubang mga bahin sa Imperyo sa Asirya. (2Ha 17:29) Mopatim-aw nga ang mga Asiryanhon wala magbalhin sa tanang molupyo nga Israelinhon, sanglit ang asoy sa 2 Cronicas 34:6-9 (itandi ang 2Ha 23:​19, 20) nagpakita nga sa panahon sa paghari ni Haring Josias diha pay mga Israelinhon sa maong yuta. Sa ulahi, ang “mga Samarianhon” nagtumong sa mga kaliwat niadtong nahibilin sa Samaria ug sa mga  tawong gidala sa mga Asiryanhon ngadto sa Samaria. Busa ang pipila niini sa walay duhaduha maoy mga anak sa mga pagminyoay sa mga dili parehog kagikan. Sa mas ulahi pa nga yugto, ang ngalan nakabaton ug relihiyosong kahulogan, inay nga may kalabotan sa rasa o politika. Ang “Samarianhon” nagtumong ngadto sa usa ka tawo nga sakop sa usa ka relihiyosong sekta nga milambo diha sa palibot sa karaang Sekem ug Samaria ug nangupot sa pipila ka pagtulon-an nga lahi kaayo sa Judaismo.​—Ju 4:9.

Ang Relihiyon nga Samarianhon. Ang paglambo sa relihiyon nga Samarianhon maoy tungod sa daghang hinungdan, ug dakong bahin niini mao ang paningkamot ni Jeroboam nga ibulag ang napulo ka tribo gikan sa pagsimba kang Jehova nga nasentro sa Jerusalem. Sulod sa mga 250 ka tuig human ang nasod mabahin sa duha ka gingharian, ang ordinado sa Diyos nga Levihanong mga saserdote gipulihan sa tinudlo sa tawo nga mga saserdote, kinsa nanguna sa gingharian sa Israel sa pagbuhat sa idolatriya nga makadaot sa moral. (1Ha 12:28-33; 2Ha 17:7-17; 2Cr 11:13-15; 13:​8, 9) Dayon napukan ang amihanang gingharian. Ang paganong mga lalin nga gidala didto gikan sa Babilonya, Cuta, Ava, Hamat, ug Separvaim maoy mga magsisimba sa daghang bathala​—kang Sucot-benot, Nergal, Asima, Nibhaz, Tartak, Adramelek, ug Anamelek. Bisan tuod may nakat-onan sila mahitungod kang Jehova pinaagi sa pagtudlo kanila sa usa ka saserdote gikan sa mga saserdote nga giorganisar ni Jeroboam, apan, ingon sa gihimo sa Samaria sa mga nating baka nga bulawan, sila nagpadayon sa pagsimba sa ilang bakak nga mga diyos sulod sa sunodsunod nga mga kaliwatan. (2Ha 17:24-41) Ang epekto sa dakong mga paningkamot ni Josias nga hinloan kining amihanang mga komunidad gikan sa ilang pagsimba sa idolo, halos usa ka gatos ka tuig human mapukan ang Samaria, dili dumalayon sama sa mga reporma nga gihimo niya didto sa habagatang gingharian sa Juda.​—2Ha 23:4-20; 2Cr 34:​6, 7.

Niadtong 537 W.K.P. ang nahibilin sa 12 ka tribo nga mibalik gikan sa pagkadestiyero sa Babilonya nangandam sa pagtukod pag-usab sa templo ni Jehova sa Jerusalem. (Esd 1:3; 2:​1, 70) Sa maong higayon ang “mga Samarianhon,” nga didto na sa maong yuta sa dihang ang mga Israelinhon miabot ug kinsa gihubit ingong “mga kaaway sa Juda ug Benjamin,” miduol kang Zorobabel ug sa mga ansiyano, nga nag-ingon, “Patabanga kami sa pagtukod uban kaninyo; kay, sama gayod kaninyo, kami nangita sa inyong Diyos ug kami naghalad kaniya sukad sa mga adlaw ni Esar-hadon nga hari sa Asirya, nga maoy nagdala kanamo dinhi.” (Esd 4:​1, 2) Apan, kini nga pangangkon sa debosyon kang Jehova maoy sa ngabil lamang, kay sa dihang wala dawata ni Zorobabel ang ilang tanyag, gihimo sa mga Samarianhon ang kutob sa ilang maarangan aron mababagan ang pagtukod sa templo. Human mapakyas ang tanan nilang hiniusang mga paningkamot sa pagpanghasi ug pagpanghadlok, sila nagsulat ug bakak nga mga sumbong ngadto sa emperador sa Persia ug sila milampos sa pagkombinsir sa gobyerno nga magpakanaog ug mando nga pahunongon ang pagtukod sa templo sulod sa daghang tuig.​—Esd 4:3-24.

Sa tungatunga sa ikalimang siglo W.K.P., sa dihang si Nehemias misugod sa pag-ayo sa mga paril sa Jerusalem, si Sanbalat (gobernador sa Samaria, sumala sa usa sa Elephantine Papyri) mihimog daghang masiboton nga mga paningkamot sa pagpahunong sa proyekto apan kini wala molampos. (Neh 2:​19, 20; 4:1-12; 6:1-15) Sa ulahi, sa pagbalik ni Nehemias sa Jerusalem, human sa taudtaod nga panahon nga wala siya didto, iyang nakaplagan nga ang apong lalaki sa Hataas nga Saserdoteng si Eliasib nagminyo sa anak nga babaye ni Sanbalat. Dihadiha, si Nehemias ‘nag-abog kaniya.’​—Neh 13:​6, 7, 28.

Giisip sa pipila nga ang pagtukod sa Samarianhong templo didto sa Bukid sa Gerizim, tingali sa ikaupat nga siglo W.K.P., ingong kaindig sa templo sa Jerusalem maoy timaan nga bug-os nang nasip-ak ang mga Hudiyo ug ang mga Samarianhon, bisan tuod gihunahuna sa pipila nga ang pagkaputol sa ilang relasyon nahitabo kapin sa usa ka siglo sa ulahi. Sa dihang gisugdan ni Jesus ang iyang ministeryo, ang kasungian tali sa duha ka pundok wala pa mahusay, bisan pag ang templo sa Gerizim nalaglag na mga usa ug tunga na ka siglo ang milabay. (Ju 4:9) Ang mga Samarianhon nagsimba pa gihapon didto sa Bukid sa Gerizim (Ju 4:20-23), ug ang mga Hudiyo ubos ug pagtamod kanila. (Ju 8:48) Tungod niining matamayong tinamdan, naaghat si Jesus nga ipasiugda ang usa ka kusganong punto diha sa iyang sambingay bahin sa matinabangong Samarianhon.​—Luc 10:29-37.

Ang Samarianhong Pentateuch. Sukad sa unang mga panahon, ang Kasulatan sa mga Samarianhon naglangkob lamang sa unang lima ka basahon sa Bibliya, ug kaugalingon lamang nila kini nga rebisyon, gisulat sa ilang kaugalingong mga karakter o letra ug nailhan ingong Samarianhong Pentateuch. Gisalikway nila ang ubang bahin sa Hebreohanong Kasulatan, gawas lamang tingali sa basahon ni Josue. Ang Samarianhong Pentateuch lahi sa Masoretikong teksto sa mga 6,000 ka higayon, ug kadaghanan niini ginagmay ra ang kalainan. Apan, ang pipila niini maoy dagko, sama pananglitan, sa mabasa sa Deuteronomio 27:​4, diin ang Gerizim giilis sa Ebal, ang dapit diin ang mga  balaod ni Moises igasulat diha sa pinaputi nga mga bato. (Deu 27:8) Ang tatawng hinungdan niining maong kausaban maoy aron mapaluyohan ang ilang pagtuo nga ang Gerizim mao ang balaang bukid sa Diyos.

Apan ang ilang pagdawat sa Pentateuko, sa katibuk-an, nakahatag sa mga Samarianhon ug pasukaranan sa pagtuo nga ang usa ka manalagna nga mas dako pa kay kang Moises moabot. (Deu 18:​18, 19) Sa unang siglo ang mga Samarianhon naglaom sa pag-abot ni Kristo nga Mesiyas, ug ang pipila kanila miila kaniya; ang uban misalikway kaniya. (Luc 17:16-19; Ju 4:9-43; Luc 9:52-56) Sa ulahi, pinaagi sa pagwali sa unang mga Kristohanon, daghang Samarianhon ang malipayong misagop sa Kristiyanidad.​—Buh 8:1-17, 25; 9:31; 15:3.