[Bato].

Ang pangunang dunggoanan sa Fenicia; gituohan nga mao karon ang Sur nga nahimutang mga 50 km (30 mi) sa A sa Bukid sa Carmelo ug 35 km (22 mi) sa HHK sa Sidon. (HULAGWAY, Tomo 2, p. 531) Ang Tiro maoy usa ka karaang siyudad (Isa 23:​1, 7), apan wala mahibaloi kon kanus-a gayod kini natukod ingong usa ka kolonya sa mga taga-Sidon. Kini unang gihisgotan human masakop ang Yutang Saad niadtong mga 1467 W.K.P., ug niadtong panahona kini maoy usa ka kinutaang siyudad. Kining paghisgot sa Tiro maoy maylabot sa mga utlanan sa tribonhong teritoryo sa Aser. Sukad sa sinugdan, ug latas sa tibuok kasaysayan niini, mopatim-aw nga ang Tiro nagpabilin nga gawas sa mga utlanan sa Israel ingong usa ka independente ug silingan nga nasod.​—Jos 19:​24, 29; 2Sa 24:7.

 Managhigala ang Tiro ug Israel ilabina panahon sa paghari ni David ug Solomon. Ang batid nga mga panday nga taga-Tiro miapil sa pagtukod sa harianong palasyo ni David ginamit ang mga kahoyng sedro nga gipadala ni Hiram nga hari sa Tiro. (2Sa 5:11; 1Cr 14:1) Ang mga taga-Tiro nagsuplay usab kang David ug mga sedro nga gigamit sa ulahi sa pagtukod sa templo.​—1Cr 22:1-4.

Human sa kamatayon ni David, si Haring Hiram naghatag kang Solomon ug mga materyales ug tabang alang sa pagtukod sa templo ug sa ubang mga bilding sa kagamhanan. (1Ha 5:1-10; 7:1-8; 2Cr 2:3-14) Ang usa ka mestisong Israelinhon nga anak nga lalaki sa usa ka taga-Tiro nga mamumuhat sa tumbaga, kinsa usa usab ka batid nga artesano, gipatrabaho sa pagtukod sa templo. (1Ha 7:​13, 14; 2Cr 2:​13, 14) Tungod sa ilang pagtabang, ang mga taga-Tiro gibayran ug trigo, sebada, lana, ug bino. (1Ha 5:​11, 12; 2Cr 2:15) Dugang pa, gihatagan ni Solomon ang hari sa Tiro ug 20 ka siyudad, bisan tuod ang monarko sa Tiro wala kaayo mahimuot sa maong gasa.​—1Ha 9:10-13.

Sa ngadtongadto ang Tiro nahimong usa sa mga banggiitan diha sa dagat sa karaang kalibotan, ug ang iyang mga marinero ug mga panon sa komersiyal nga mga barkong “Tarsis” nabantog tungod sa mga paglawig niini ngadto sa halayong mga dapit. Si Solomon ug ang hari sa Tiro magkasosyo sa negosyo sa barko nga nag-importar ug bililhong mga butang lakip ang mga bulawan gikan sa Opir.​—1Ha 9:26-28; 10:​11, 22; 2Cr 9:21.

Sa tanan nga pagpakiglabot sa mga taga-Tiro sa Israel, walay timailhan nga ingong katawhan sila interesado sa pagsimba kang Jehova; ang ilang pagpakig-uban maoy tungod lamang sa patigayon. Ang ilang rasa maoy Canaanhon, ug bahin sa ilang relihiyon, sila nagsimba kang Baal, ug ang ilang pangunang mga bathala mao si Melkart ug Astarte (Astoret). Sa dihang si Etbaal mao ang hari sa mga taga-Sidon (lakip sa Tiro), ang iyang anak nga babaye nga si Jezebel naminyo kang Ahab, ang hari sa amihanang gingharian sa Israel. Si Jezebel nabantog sa iyang hugot nga tinguha sa paghanaw sa pagsimba kang Jehova.​—1Ha 16:​29, 31; 18:​4, 13, 19.

Gihukman sa Diyos. Ang Tiro nakaagom ug paghukom sa Diyos dili tungod sa pagkadaotan ni Jezebel ug sa iyang anak nga babayeng si Atalia. Ang Tiro nahimong bantog kaayo apan nakahatag ug kadaot sa ubang katawhan, lakip ang Israel. Kini nga nasod tiggama ug mga butang nga metal, bildo, ug mga tina nga morado ug maoy sentro sa patigayon alang sa nagapanawng mga panon maingon man usa ka dakong pondohanan sa baligya nga ieksportar ug iimportar. Duyog niining industriyal ug komersiyal nga paglambo mao ang pagkabahandianon, sobrang pagtamod sa kaugalingon, ug garbo. Ang iyang mga magpapatigayon ug mga komersiyante nanghambog sa ilang pagkaprinsipe ug pagkadungganon sa yuta. (Isa 23:8) Sa kadugayan, naugmad sa Tiro ang pagkamabatokon kang Jehova ug nakigkunsabo sa silingang mga nasod batok sa katawhan sa Diyos. (Sal 83:2-8) Busa maoy tungod sa iyang mapangahasong pagsukol kang Jehova nga sa kataposan nakaagom ang siyudad sa grabeng paghukom, pagkapukan, ug pagkalaglag.

Sa ulahing bahin sa ikasiyam nga siglo W.K.P., nakita ni Jehova ang pagkamapasigarbohon niini nga siyudad. Busa siya nagpasidaan niini nga kini baslan sa susamang paagi tungod kay gisakmitan niini ang iyang katawhan sa bulawan, plata, ug daghang uban pang tilinguhaong mga butang nga gigamit niini aron sa pagpatahom sa mga templo niini. Ang Tiro husayon usab kay gibaligya niini ang katawhan sa Diyos ngadto sa pagkaulipon.​—Joe 3:4-8; Am 1:​9, 10.

Sa ulahi girekord sa manalagna nga si Isaias ang dugang pahayag batok sa Tiro, nga nagpakita nga kini kalimtan sulod sa “kapitoan ka tuig.” (Isa 23:1-18) Mga katuigan human niadto gilakip ni manalagnang Jeremias ang Tiro sa mga nasod nga gipili aron paimnon sa bino sa kapungot ni Jehova. (Jer 25:8-17, 22, 27; 27:2-7; 47:2-4) Sanglit ang mga nasod nga gihisgotan sa tagna ni Jeremias “magaalagad sa hari sa Babilonya sa kapitoan ka tuig” (Jer 25:8-11), kini nagpasabot nga ang tagna ni Isaias ug Jeremias nagtumong sa pagpakiggubat ni Nabucodonosor batok sa Tiro.

Dugang pa, pinaagi kang Ezequiel nga usa ka katalirongan ni Jeremias, gipahayag ni Jehova ang katalagman nga modangat sa Tiro sa mga kamot ni Nabucodonosor. (Eze 26:1–​28:19) Bisan tuod nga ang Tiro gitandi ngadto sa usa ka matahom nga barko nga may mga layag ug mga tolda nga may nagkadaiyang bulok ug may usa ka dulong nga hinal-opan ug garing, kini malunod diha sa kadagatan. (Eze 27:3-36) Ang ‘hari’ sa Tiro (lagmit kaliwat sa mga magmamando nga taga-Tiro) mapangandakong nanghambog: “Ako usa ka diyos. Sa lingkoranan sa diyos ako milingkod.” Apan siya  tangtangon sa trono ingong mahugaw ug laglagon pinaagi sa kalayo.​—Eze 28:2-19.

Pagkalaglag sa Siyudad. Sa panahon sa dugay nga paglikos ni Nabucodonosor batok sa Tiro, ang mga ulo sa iyang kasundalohan “naupaw” kay napaknit sa mga helmet, ug ang ilang mga abaga “napanit” tungod sa pagpas-an ug mga materyales nga gigamit sa pagtukod ug mga panglikos. Sanglit si Nabucodonosor walay nadawat nga “suhol” sa pag-alagad ingong Iyang instrumento sa pagpahamtang ug paghukom batok sa Tiro, si Jehova misaad nga bayran siya pinaagi sa bahandi sa Ehipto. (Eze 29:17-20) Matod sa Hudiyong historyador nga si Josephus, ang paglikos mikabat ug 13 ka tuig (Against Apion, I, 156 [21]), ug dako kaayo ang nagasto sa mga Babilonyanhon. Wala irekord sa sekular nga kasaysayan kon unsa ka bug-os ug kon unsa ka malamposon ang mga paningkamot ni Nabucodonosor. Apan lagmit daghan gayod ang napildi nga mga kinabuhi ug propiedad sa mga taga-Tiro.​—Eze 26:7-12.

Apan sa dihang ang mga Israelinhon namalik gikan sa pagkadestiyero sa Babilonya, ang mga taga-Tiro mitabang sa pagsuplay ug mga kahoyng sedro gikan sa Lebanon alang sa ikaduhang templo, ug ilang gipadayon ang ilang patigayon uban sa natukod pag-usab nga siyudad sa Jerusalem.​—Esd 3:7; Neh 13:16.

Ang Tiro wala sa bug-os malaglag bisan tuod kini nakiggubat sa hilabihan gayod batok kang Nabucodonosor. Ang ulahing matagnaong pahayag nagpakita nga bisan pag ang Tiro magtukod ug usa ka kuta ug magtapok ug plata ug bulawan, si Jehova bug-os nga maglaglag kaniya.​—Zac 9:​3, 4.

Duolan sa 200 ka tuig human ihatag ni Zacarias ang tagna, kini natuman. Niadtong 332 W.K.P. gipamartsa ni Alejandrong Bantogan ang iyang kasundalohan latas sa Asia Minor ug, sa iyang pagpangharos pahabagatan, siya migugol ug taastaas nga panahon aron hatagag pagtagad ang Tiro. Sa dihang ang siyudad midumili sa pagbukas sa mga ganghaan niini, si Alejandro, tungod sa iyang kapungot, nagsugo sa iyang kasundalohan nga hakoton ang mga ginun-ob sa karaang siyudad sa Tiro ug itambog kini sa dagat, sa ingon naghimo ug gipalapaw-sa-tubig nga agianan padulong sa pulo nga siyudad, ug kining tanan maoy katumanan sa tagna. (Eze 26:​4, 12; DAYAGRAM, Tomo 2, p. 531) Kay nabuntog sa iyang kasundalohan sa dagat ang mga barko sa Tiro nga natanggong sa ilang dunggoanan, gisugdan ni Alejandro ang pagtukod sa kinatas-ang mga torre nga panglikos nga gigamit sa mga gubat sa karaang panahon. Sa kataposan, human sa pito ka bulan ang 46-m-kataas (150 p) nga mga paril nagawangan. Dugang pa sa 8,000 ka sundalo nga nangamatay sa pagpakiggubat, 2,000 ka prominenteng mga pangulo ang gipatay ingong panimalos, ug 30,000 ka molupyo ang gibaligya ngadto sa pagkaulipon.

Gihisgotan Diha sa Gregong Kasulatan. Bisag bug-os nga gilaglag ni Alejandro ang siyudad, kini gitukod pag-usab sa yugto sa mga Seleucid, ug sa unang siglo K.P. nahimo kining usa ka prominenteng dunggoanan sa Mediteranyo. Panahon sa bantog nga ministeryo ni Jesus sa Galilea, daghang katawhan gikan sa palibot sa Tiro ug Sidon ang miadto aron sa pagpamati sa iyang mensahe ug aron mamaayo sa ilang mga balatian. (Mar 3:8-10; Luc 6:17-19) Mga pipila ka bulan sa ulahi, giduaw mismo ni Jesus kini nga rehiyon palibot sa Tiro, nga sa maong okasyon iyang giayo ang gigamhan-sa-demonyong anak sa usa ka babayeng lungsoranon sa Sirofenicia. (Mat 15:21-29; Mar 7:24-31) Si Jesus miingon nga kon iya pang gihimo sa Tiro ug Sidon ang gamhanang mga buhat nga iyang gihimo didto sa Corasin ug Betsaida, ang mga pagano sa Tiro ug Sidon lagmit mas mosanong pa kay sa maong mga Hudiyo.​—Mat 11:20-22; Luc 10:​13, 14.