Pagpaniid sa Kalibotan

Mga Kapeligrohan sa Sobrang Pagkatambok

Ang talagsaong pagdaghan sa diabetes, sakit sa kasingkasing, ug ubang mga sakit gipanagna ingong resulta sa “epidemya sa sobrang pagkatambok nga mikaylap sa Uropa,” nagtaho ang The Independent sa London. Sa pagpahayag sa usa ka tigom sa medikal nga mga eksperto gikan sa 26 ka nasod sa Milan, Italya, ang tsirman sa International Obesity Task Force miingon: “Kini maoy usa ka tibuok-yutang krisis ug gikinahanglan ang dinaliang paglihok karon aron masanta kining walay-dayag nga mga simtoma nga epidemya sa seryosong sakit ug nagtaas nga mga gastos sa panglawas. Ginaatubang nato ang usa ka katalagman bahin sa panglawas kon dili kita molihok.” Ang tanang nasod sa Uropa nalangkit, ug sa pipila ka dapit tali sa 40 ug 50 porsiyento sa populasyon ang apektado. Sukad sa 1980, ang gidaghanon sa mga tawong sobra ka tambok sa Inglaterra mitaas gikan sa 8 ngadto 20 porsiyento alang sa kababayen-an ug gikan sa 6 ngadto 17 porsiyento alang sa mga lalaki. Ang mga hinungdan nga gihatag naglakip sa pirmeng-naglingkod nga mga estilo sa kinabuhi ug sa daghag-tambok nga pagkaon​—nga kanang duha gilangkit sa nagauswag nga pagkabahandianon. Ang labing gikabalak-an mao ang gidaghanon sa sobrag-timbang nga mga bata. Sumala ni Propesor Jaap Seidell, presidente sa Uropanhong Asosasyon Alang sa Pagtuon sa Sobrang Pagkatambok, “adunay mga ilhanan nga mas daghan sa sunod nga kaliwatan ang mahimong sobra ka tambok ug sobrag-timbang sa linghod nga panuigon.”

Ang Kakulian sa Globalisasyon

Ang ekonomikanhong globalisasyon nagamugnag usa ka baligyaan sa kalibotan nga mohatag ug mas dagkong kahigayonan alang sa daghan, apan kini usab nagapadaghan sa mga risgo, nagtaho ang Britanikong mantalaang The Guardian. Ang pagsaliganay sa mga nasod diha sa nagagimaw nga tibuok-kalibotang ekonomiya nagpaposible sa usa ka dayag linain nga panghitabo​—sama sa pagkunhod sa bili sa Thai baht niadtong 1997​—nga nakapahaling sa kaylap nga pinansiyal nga kahadlok sa tibuok kalibotan. “Katloan ka tuig kanhi,” nag-ingon ang The Guardian, “ang gintang tali sa bahandi nga nabatonan sa kinadatoang ikalimang bahin sa katawhan sa kalibotan nianang sa kinapobrehan maoy sa proporsiyong 30 sa 1. Pagka-1990 kadto midako ngadto sa 60 sa 1 ug karong adlawa kini maoy 74 sa 1. . . . Nalakip sa labing dagkong mga benepisyaryo sa globalisasyon mao ang mga kriminal, kinsa karon makapanghimulos sa mga baligyaan sa tibuok kalibotan alang sa mga droga, armas ug mga daotang babaye.”

Makalikay Ka ba sa Sip-on?

Tingali dili ka makalikay sa bug-os sa sip-on, apan adunay mga panagana nga imong mahimo, matod sa The New York Times. Ang mosunod nalakip sa labing hinungdanon: Kutob sa mahimo, likayi ang dagkong mga pundok sa katawhan, ug paningkamoti nga dili makiglamano sa mga tawo nga dayag gisip-on. Dugang pa, likayi ang pagbagnos sa imong mga mata ug ilong, ug kanunaya ang paghugas sa imong mga kamot. Ang maong mga panagana makatabang tungod kay ang mga kamot sagad magdala sa mga kagaw sa sip-on ngadto sa delikadong mga membrane sa mata ug ilong. Ang mga kagaw sa sip-on diha sa ibabawng bahin o sa mga kamot makapabiling aktibo sa daghang oras, ug ang usa ka tawong may sip-on makatakod sa taastaas nga panahon una pa ug human madayag ang mga simtoma sa sakit. Ang ubang mga panagana naglakip sa pagkaon ug balanseng diyeta ug pagbantay ilabina kon kauban sa mga bata. Ngano? Kay sila makabaton ug tali sa lima ug walo ka impeksiyon sa sip-on sa usa ka tuig!

Kahimtang sa Pangisip sa Aprika

“Ang gibanabana nga 100 ka milyong tawo, gikan sa 600 ka milyong populasyon sa kanait-sa-Saharang Aprika, nakaagom ug kadaot sa pangisip,” nagtaho ang mantalaan sa Habagatang Aprika nga The Star. Sumala sa World Health Organization, ang gubat ug ang kakabos sa panguna maoy mapasanginlan sa maong dakong gidaghanon. Usa ka nalangkit nga hinungdan mao ang nagakamenos nga pagpaluyo sa pamilyang may mga paryenteng sakop. Sumala ni Propesor Michael Olatawura, sa Nigeria, kining “naandang Aprikanhong kahikayan” ginadaot sa mga prinsipyo sa Kasadpan, pag-abusar sa droga, ug kabangisan sa mga lungsoranon. Dugang pa, ang mga membro sa pamilya nagapangadto sa lagyong dapit sa pagpangitag trabaho. “Ang mga sulirang ekonomikanhon sa Aprikanhong mga gobyerno nagpakyas sa among katakos sa pagsuportar sa panglawas sumala sa angay namong himoon,” matod ni Propesor Olatawura.

Mga Alpombra Bahin sa Gubat

Ang mga kalisang sa gubat ginapahayag diha sa talagsaong matang sa arte sa Afghanistan, nagtaho ang The News sa Mexico City. Sulod sa miaging 20 ka tuig, ang Afghan nga mga artisano naghabol ug mga hulagway sa mga hinagiban sa gubat nganha sa ilang nabantog nga mga alpombra. Taliwala sa naandang mga hulagway sa mga langgam, mga moske, ug mga bulak hikaplagan ang mga hulagway sa mga masinggan, mga granada, ug mga tangke de guerra. Ang eksperto sa alpombra nga si Barry O’Connell nag-ingon nga bisan pag ang mga  hulagway dili kanunayng himatikdan dayon, daghang disenyo “tukma kaayo sa ilang paghulagway” nga sagad posible ang “pag-ila tali sa AK-47 ug AK-74 nga mga riple.” Giingon nga ang kinabag-an sa mga tighabol sa alpombra maoy kababayen-an nga mga biktima sa gubat. Alang kanila, ang paghabol sa maong talagsaong mga alpombra maoy usa ka malalangong paagi sa pagpahayag sa ilang mga pagbati.

Nahugawan nga Ulan

Ang daghang natunaw nga mga pamatay sa dangan naghimo sa pipila ka tubig sa ulan sa Uropa nga dili angayng imnon, nagtaho ang magasing New Scientist. Ang mga kemiko sa Switzerland nakadiskobre nga ang mga sampol sa ulan nga nakuha panahon sa unang mga minutos sa usa ka bagyo kadaghanan dunay daghang pamatay sa dangan kay niadtong giisip nga dalawaton sa Uropanhong Unyon kaha o sa Switzerland. Ang kemikal nga mga pamatay sa dangan sa tanom maoy mapasanginlan, ug ang labing daghang makahilong mga kemikal makita diha sa unang bunok human sa dugay nga yugto sa ting-init. Kasamtangan, ang Swekong mga tigdukiduki naglangkit sa kusog-nagdaghang kaso sa non-Hodgkin’s lymphoma, usa ka matang sa kanser, ngadto sa kaylap nga paggamit sa daghang kemikal nga mga pamatay sa dangan sa tanom. Ang mga kemikal nga mopugong sa pagtubo sa mga tanom diha sa mga materyales nga pang-atop susamang magahugaw sa tubig sa ulan nga moagay sa mga tinukod.

Mga Namatay sa Uma

Kapin sa usa ka tawo sa usa ka semana ang mamatay sa mga uma sa Britanya, nga naghimo sa pagpanguma nga usa sa labing peligrosong mga trabaho sa nasod, nagtaho ang The Times sa London. Sa 1998 ang kinabataang biktima, nga upat lang ka tuig, naligsan sa usa ka traktora, ug pito ka laing kamatayon gipahinabo sa mga traktora nga nabalintong diha sa mga bakilid. Ang mga mag-uuma ginapasidan-an sa paghunahunag maayo sa dili pa mohimog peligrosong mga trabaho ug pagsusi sa mga kahimtang sa dili pa mopadagan sa usa ka traktora sa bakilid. Si David Mattey, pangulong inspektor sa agrikultura alang sa Health and Safety Executive, miingon: “Kadaghanan niining mga trahedyaha malikayan unta kon ang tawo mihunong sa kadiyot, naghunahunang seryoso sa trabahong nalangkit ug nagtapos sa buluhaton sa lahig diyutay nga paagi.”

Talagsaong mga Tinubdan sa Enerhiya

◼ Ang isla sa Ouvéa, sa New Caledonia, walay gas, apan kini nagagamit ug lana sa lubi aron magpatunghag koryente, nagtaho ang Pranses nga magasing Sciences et avenir. Ang Pranses nga inhenyerong si Alain Liennard migugol ug 18 anyos sa paggamag usa ka makina nga makadagan nga ginamit ang lana sa lubi. Ang makina magapaandar sa usa ka generetor, nga sa baylo motaganag enerhiya sa plantang magkuha sa asin nga nagsuplay sa 235 ka pamilya sa isla sa tubig nga ilimnon. Si Liennard nag-ingon nga ang iyang 165-buhiyas nga sistema motumbas sa diesel nga mga makina diha sa enerhiyang mapatungha ug sa magamit nga sugnod.

◼ Kasamtangan, sa usa ka eksperimentong gihimo sa Kalali nga balangay sa Gujarat State, India, ang kusog sa mga toreyo gipahimuslan aron ipatungha ang koryente. Ang Down to Earth nga magasin, sa New Delhi, nagtaho nga ang usa ka siyentipiko ug iyang pag-umangkong babaye mao ang nakaideya sa pagpatunghag enerhiya. Upat ka toreyo ang magpaandar sa usa ka olisi nga konektado sa usa ka transmisyon nga magpaandar sa usa ka gamayng generetor. Ang generetor gikonektar sa mga baterya, nga maoy magpaandar sa usa ka bomba sa tubig ug galingan sa humay. Ang bili sa usa ka yunit sa maong enerhiya maoy mga napulo ka cents, kon itandi sa $1 matag yunit nga magagamit ug mga windmill o $24 matag yunit nga magagamit sa mga solar panel, matod sa Down to Earth. Bisan pa niana, sanglit ang mga tagabalangay nagkinahanglan sa mga toreyo sa pagdaro sa ilang mga uma sulod sa tulo ka bulan sa tuig, ang mga mag-uugmad nagapangitag epektibong paagi sa pagpondog enerhiya aron magamit panahong wala ang mga toreyo.

Maalamong Paagi sa Pagkaon

Sa aberids, ang mga batang babaye motubog 25 ka sentimetros ug makabatog 18 ngadto 22 ka kilo tali sa mga edad nga 10 ug 14, samtang ang mga batang lalaki motubog mga 30 ka sentimetros ug makabaton ug 22 ngadto 27 ka kilo tali sa 12 ug 16. Panahon niining yugto sa kusog nga pagtubo, kasagarang ang mga tin-edyer mobating mapikalon kaayo sa ilang timbang, ug daghan ang mabalaka bahin sa pagkontrolar sa ilang timbang. “Apan ang pagdiyeta ug paglimite sa pagkaon dili makapahimsog nga mga solusyon ug wala irekomendar,” misulat ang eksperto sa diyeta nga si Lynn Roblin diha sa The Toronto Star. Kining mga lakanga makahikaw sa lawas sa mga sustansiya, nag-ingon si Roblin. Gawas pa, ang pag-eksperimento sa mga diyeta “mahimong pasikaranan sa pagkaugmad sa dili-maayong mga batasan sa pagkaon ug mahimong mosangpot sa mas seryosong mga sakit labot sa pagkaon.” Ang mga tin-edyer, siya nag-ingon, kinahanglang magbaton ug mas realistikong hunahuna bahin sa ilang panagway ug magbaton ug maayong timbang pinaagi sa “maalamong paagi sa pagkaon, dili-sigeng-lingkod nga pagkinabuhi ug pagkatagbaw sa ilang kaugalingon.”