Mas Ngil-ad ba ang Moral Karon?

KON mangutana ka sa mga historyano, “Ang moral ba sa mga tawo karon mas maayo o mas ngil-ad kay sa nangagi?” ang uban motubag tingali nga lisod itandi ang moral sa lainlaing mga yugto sa panahon. Mobati tingali sila nga ang matag yugto sa panahon kinahanglang hukman sumala sa palibot niini.

Tagda, pananglitan, ang pagkaugmad sa mapintas nga krimen sa Uropa sukad sa ika-16 nga siglo. Ang mga pagbuno dili ingon ka talagsaon 400 ka tuig kanhi. Sagad nga kumkomon sa mga tawo ang balaod, ug komon ang pag-unay sa mga kadugo.

Bisan pa niana, ang mga historyanong si Arne Jarrick ug Johan Söderberg misulat diha sa librong Människovärdet och makten (Tawhanong Dignidad ug Gahom) nga ang yugto tali sa 1600 ug 1850 “gitiman-an sa tinuod nga pagsibilisar sa katilingbanong kinabuhi” diha sa pipila ka dapit. Ang mga tawo nahimong mas mahunahunaon sa mga panginahanglan sa uban​—nahimo silang mas mabination. Pananglitan, matod sa ubang mga historyano, ang pagpangawat ug ang mga krimen batok sa propiedad dili kaayo komon sa ika-16 nga siglo kay karon. Talagsa ra ang organisadong mga gang sa mga tulisan, ilabina taliwala sa mga banikanhon.

Siyempre, ang institusyon sa pagpangulipon naglungtad na, ug kini miresulta sa pipila sa kinagrabehang mga krimen sa kasaysayan​—ang pagpangidnap ug mga tawo sa Aprika pinaagi sa mga magpapatigayon sa Uropa ug pagmaltratar niining minilyong ulipon diha sa mga nasod diin sila gipangdala.

Busa, kon hinumdoman nato ang nangaging mga siglo, lagmit makaplagan nato nga kon lantawon sumala sa kasaysayan, ang ubang mga kahimtang maarang-arang, samtang ang uban mas grabe. Bisan pa niana, usa ka lahi ug grabe kaayo nga hitabo​—sa pagkatinuod, wala hitupngi​—ang nahitabo sulod sa ika-20ng siglo ug nagakahitabo gihapon.

Ang Ika-20ng Siglo—Usa ka Hinungdanong Yugto

Ang mga historyanong Jarrick ug Söderberg nag-ingon: “Sa katuigang 1930 ang pagbuno ug homisayd sa makausa pa miusbaw, ug, ikasubo, sukad niadto nagpadayon ang pag-uswag sulod na sa kapin sa tunga sa siglo.”

Sumala sa daghang komentarista, dihay grabeng pagkadaot sa moral sulod sa ika-20ng siglo. Usa ka sinulat bahin sa moral nga pilosopiya nag-ingon: “Ang usa tin-awng makasabot nga ang panglantaw sa katilingban sa sekso ug sa kon unsay dalawaton sa moral nausab kaayo  sa miaging 30 ngadto sa 40 ka tuig​—gikan sa pagpatin-aw kon unsay husto sa moral, pinaagi sa estriktong mga balaod, ngadto sa mas gawasnon ug maiya-iyahong panglantaw.”

Nagpasabot kini nga ang seksuwal nga panggawi ug ubang mga bahin sa moralidad maoy mga butang nga gibati sa kadaghanang tawo karon nga sila maoy magbuot. Sa pag-ilustrar niini, ang sinulat naghisgot ug mga estadistika nga nagpakita nga sa 1960, 5.3 porsiyento lamang sa tanang bata sa Tinipong Bansa ang mga anak sa gawas. Sa 1990 ang gidaghanon maoy 28 porsiyento.

Sa usa ka lektyur sa University of Notre Dame, si Senador Joe Lieberman sa T.B. naghubit sa moral sa atong panahon ingong “walay prinsipyo, . . . diin ang tradisyonal nga mga ideya sa husto ug sayop hinayhinay nga nadaot.” Matod ni Lieberman, kining talagsaong hitabo “naugmad sa dakong bahin sulod sa duha ka kaliwatan.”

Sekularisasyon

Unsay giingon sa mga historyano ug ubang mga analista nga hinungdan niining talagsaong kaugmaran sulod sa ika-20ng siglo? “Usa sa labing hinungdanong mga kausaban sa katilingban sulod sa miaging duha ka siglo mao ang sekularisasyon,” nag-ingon ang librong Människovärdet och makten. Ang sekularisasyon nagpasabot nga “ang mga tawo hatagan sa kahigayonan nga mobarog nga kinaugalingon sa lainlaing mga panglantaw. Kining ideyaha . . . nagsugod sa ika-18ng siglo nga mga pilosopo sa Enlightenment, kinsa mao ang una nga . . . nagsalikway sa Bibliya ingong bugtong tuboran sa kamatuoran.” Busa, ang mga relihiyon, ilabina kadtong sa Kakristiyanohan, dili mao ang gisaligan sa moral nga giya sama kaniadto.

Apan ngano man nga ang pilosopiya nga namugna sa ika-18ng siglo gidangtag 200 ka tuig una mahimong popular? “Kining mga ideyaha dili daling gipakaylap sa publiko,” matod sa gihisgotan-sa-ibabaw nga libro. “Hinay ang kausaban ngadto sa sekularisasyon.”

Bisan pag ang kiling sa pagbiya sa naandang moral nga mga sukdanan ug Kristohanong mga prinsipyo inanay nga nagpadayon sulod sa dakong bahin sa miaging 200 ka tuig, kini kalit nga miusbaw sa ika-20ng siglo. Mao kini ang kahimtang ilabina gayod sa miaging mga dekada. Ngano man?

Kahakog ug Kadalo

Ang nakaamot pag-ayo mao ang kusog nga kaugmaran sa teknolohiya ug ekonomiya diha sa katilingban sulod sa ika-20ng siglo. Usa ka artikulo sa Aleman nga mantalaang Die Zeit nag-ingon nga nagkinabuhi kita sa usa ka “dinamikong panahon ug dili, sama sa miaging mga siglo, sa kalibotan nga gihubit ingong walay kausaban.” Ang artikulo nagpatin-aw nga mitultol kini sa usa ka sistema sa ekonomiya sa libreng pagnegosyo, nga gipasukad sa indigay ug gitukmod sa kahakog.

“Kini nga kahakog,” nagpadayon ang artikulo, “dili mapugngan. Ingong sangpotanan miuswag ang kaluog nga nagtimaan sa atong  adlaw-adlaw nga kinabuhi, maingon man ang korapsiyon, nga sa daghang nasod nag-apil bisan sa gobyerno. Ang mga tawo naghunahuna sa ilang kaugalingon ug sa kinadak-ang katagbawan sa ilang mga tinguha.”

Ang sosyologo nga si Robert Wuthnow, sa Princeton University, nakakaplag pinaagi sa bug-os nga pagsurbi nga ang hunahuna sa mga Amerikano karon mas nasentro sa salapi kay sa kanhing henerasyon. Sumala sa pagtuon, “daghang Amerikano nahadlok nga ang pagpangandoy ug salapi milabaw sa ubang mga prinsipyo sama sa pagtahod sa mga tawo sa uban, pagkamatinud-anon sa trabaho ug pagpakigbahin diha sa ilang mga katilingban.”

Ang kadalo sa katilingban miuswag pa tungod kay daghang ehekutibo sa negosyo ang naghatag sa ilang kaugalingon ug dagkong mga usbaw sa suweldo ug daghang benepisyo sa pagretiro samtang giawhag ang ilang mga empleyado nga magmakasaranganon sa ilang gipangayong suweldo. “Ang suliran sa pagpangitag ganansiya sa mga lider sa negosyo mao nga ang ilang mga tinamdan makatakod ug nga ilang gipaubos ang moral nga sukdanan sa mga tawo sa katibuk-an,” nag-ingon si Kjell Ove Nilsson, kaubang propesor sa etika ug teolohikal nga direktor sa Christian Council sa Sweden. “Siyempre, nakapahugno kini sa moral​—sa katilingban maingon man sa personal nga hut-ong.”

Ang Kultura sa “Media”

Ang laing dakong hinungdan sa kusog nga pag-us-os sa moral sa ulahing katunga sa ika-20ng siglo mao ang kultura sa media. “Ang bag-ong mga tigpasa sa prinsipyo mao ang mga prodyuser sa telebisyon, ang mga dagkong tawo sa pelikula, ang mga tig-anunsiyo sa uso, ang mga gangsta rapper, ug daghang ubang mga tawong may impluwensiya sulod sa elektronikong palaumagian-sa-balita-kultural nga pundok,” matod ni Senador Lieberman. “Kining maong mga tigpauso dunay gamhanan kaayong impluwensiya sa atong kultura ug ilabina sa atong kabataan, ug sila sagad nga diyutay ra o walay paghunahuna sa responsibilidad tungod sa makadaot nga mga prinsipyo nga ilang gipakaylap.”

Ingong pananglitan, si Lieberman naghisgot sa usa ka rekording nga gihimo sa heavy-metal nga banda nga gitawag ug Cannibal Corpse. Ang mga mag-aawit detalyadong naghubit sa paglugos sa usa ka babaye nga gidut-an ug  kutsilyo. Siya ug ang iyang kauban mihangyo sa kompaniya sa rekording nga tangtangon ang maong rekording. Apan sumala sa giasoy ni Lieberman, sila wala molampos.

Busa ang responsableng mga ginikanan karon nakigbisog pag-ayo sa kultura sa media bahin sa kon kinsa ang moimpluwensiya ug magmatuto sa ilang mga anak. Apan komosta ang mga pamilya diin ang mga ginikanan dili matanlagon? “Nianang mga kasoha,” matod ni Lieberman, “ang kultura wala kuwestiyona ingong tigpauso, ug ang katakos sa bata sa pag-ila sa husto ug sayop ug ang iyang mga prioridad sa kinabuhi giumol sa panguna sa iyang nakat-onan gikan sa telebisyon, sa pelikula ug sa CD player.” Ug di pa dugay, ang Internet mahimong idugang sa listahan.

Pagbalik Ngadto sa “Moral sa Kakaraanan”

Sa unsang paagi nadayag ang mga epekto niining negatibong mga impluwensiya diha sa mga batan-on? Sa usa ka butang, niining di pa dugayng katuigan mas daghang bata ug mga tin-edyer ang naghimog linuog nga mga buhat sa kapintasan batok sa ubang mga bata maingon man sa mga hamtong.

Usa ka makapakurat nga kaso ang nahitabo sa Sweden sa 1998. Duha ka batang lalaki, singko ug siyete anyos, nagtuok sa usa ka kuwatro-anyos nga kadula hangtod namatay! Daghan ang nangutana: Ang mga bata ba walay kinaiyanhong pagpugong nga mopahunong kanila sa dihang naghinobra na sila? Ang usa ka sikyatrista sa mga bata misulti niining balidong komento: “Ang pagpugong sa pagpatuyang maoy usa ka buhat nga kinahanglang kat-onan,” matod niya. “Mahimong may kalabotan kini sa . . . kon unsang mga tawhana ang ginasundog sa mga bata ug kon unsay ilang nakat-onan gikan sa mga hamtong sa ilang palibot.”

Ang usa ka susamang talagsaong hitabo maobserbahan diha sa mapintas nga mga kriminal. Sumala kang Sten Levander, usa ka propesor sa sikyatri sa Sweden, mga 15 ngadto sa 20 porsiyento sa tanang binilanggo karon ang may diperensiya sa pangutok​—mga tawo nga hilabihan ka mahunahunaon sa kaugalingon, walay empatiya, ug dili makahimo o dili gustong mosabot sa ideya kon unsay husto ug sayop. Bisan taliwala sa mga bata ug mga batan-on nga morag normal tan-awon, ang mga maniniid nakamatikod ug pagkahabol sa moral nga mga pagbati. “Mibalik kita ngadto sa moral sa kakaraanan,” matod ni Christina Hoff Sommers, usa ka propesor sa pilosopiya. Matod niya sa dihang ang iyang batan-ong mga estudyante nag-atubang sa isyu kon unsay husto ug sayop, kadaghanan kanila misanong pinaagi sa pagkahimong walay kompiyansa. Dayon mitubag sila nga walay gitawag nga husto ug sayop. Nagtuo sila nga ang matag tawo kinahanglang maghunahuna kon unsay labing makaayo kaniya.

Ning bag-o pa, daghan sa iyang mga estudyante ang misupak sa prinsipyo sa talagsaong dignidad ug bili sa tawhanong kinabuhi. Pananglitan, sa dihang gipangutana kon unsay ilang buhaton kon papilion tali sa pagluwas sa kinabuhi sa ilang ginalam nga hayop o sa kinabuhi sa isigkatawo nga dili nila kaila, daghan ang nag-ingon nga palabihon nila ang hayop.

“Ang suliran dili kay ang mga batan-on walay-kabangkaagan, dili-masaligon, mabangis, o maluibon,” matod ni Propesor Sommers. “Sa laktod nga pagkasulti, sila walay ideya bahin sa kon unsay husto ug sayop.” Siya nag-ingon nga daghang batan-on karon sa pagkatinuod nagduhaduha kon duna bay husto o sayop, ug siya naghunahuna nga kining maong tinamdan maoy usa sa dagkong mga hulga sa katilingban.

Busa ang pagkadaot sa moral sa atong panahon tinuod gayod. Daghan ang nahadlok nga mahimong mosangpot ang makalilisang nga mga kahimtang. Ang artikulo sa Die Zeit nga gihisgotan sayosayo pa nag-ingon nga ang ekonomiya sa libreng pagnegosyo karon mahimong sa hinayhinay “madaot ug basin usa ka adlaw niana mahugno sama sa nahitabo di pa dugay sa katilingbanong sistema.”

Unsa gayoy gipasabot niining tanan? Ug unsang matanga sa umaabot ang angay natong laoman?

[Mga hulagway sa panid 6, 7]

“Ang bag-ong mga tigpasa sa prinsipyo mao ang mga prodyuser sa telebisyon, ang mga dagkong tawo sa pelikula, ang mga tig-anunsiyo sa uso, ug ang mga gangsta rapper . . .”