Usa ka Hayop nga Mag-untol-untol nga Maglakaw

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA AUSTRALIA

“KADA adlaw inig-abot nako sa balay gikan sa eskuylahan, si Joey, akong binuhi nga kangaroo, maglingkod didto nga maghulat nako diha sa ganghaan,” nahinumdom si John. “Inig-abli dayon nako sa ganghaan, siya molukso ug mohalog nako pinaagi sa iyang pangunahang mga tiil, ug akong halogon siya. Magsultihanay kami pinaagi sa linihokan sa lawas nga nag-ingong, ‘Nalipay kong nakakita nimo!’ Dayon si Joey moluksolukso paabante sa agianan nga pipila ka metros nga samag iro nga nalipay, moluksolukso pabalik, ug magpadayon sa pagluksolukso hangtod makasulod na kami sa balay.”

Ang mga tawo nga nagpuyo sa kasulopan sa Australia gitugotan sa gobyerno sa pagbuhi ug mga kangaroo, sama sa pamilya ni John. Kasagaran, ilo kini nga mga kangaroo, nga giluwas sa masuso pa sa dihang namatay ang ilang mga inahan, tingali dihang mitabok sa dalan. Bisan tuod mao kini ang ngalan nga gihatag ni John sa iyang binuhi, ang “joey,” sa pagkatinuod, maoy naandang ngalan sa masuso nga kangaroo.

Natural, ang pamilya nga nagsagop sa joey gusto nga siya maanad dihadiha. Busa usa sa unang mga butang nga ilang gihimo mao ang paghatag niini ug usa ka puyo. Mipili sila ug lugar nga hilwas​—ug layolayo sa fireplace​—ug didto ilang gilansang ang dako, lig-ong bag nga panapton nga may bulsabulsa aron  moamgid sa puyo sa inahang kangaroo. Dayon ilang gibutang ang joey diha niini nga dunay botelya sa mainit-init, linain nga pagkatimplang gatas. Niining paagiha daghang joey ang natabangan sa pagkabuhi. Dili magdugay makapaangay na sila sa ilang bag-ong puyo, moambak diha niini nga nag-una ang ulo, nga morag sa ila kining inahan.

Unsaon Nimo Paghubit ang Kangaroo?

Ang mga hayop nga magpatubo sa ilang mga nati diha sa usa ka puyo, o marsupium, gitawag ug mga marsupial. Gilangkoban ug duolan sa 260 ka espisye, ang mga hayop nga dunay puyo naglakip sa kangaroo, koala, wombat, bandicoot, ug opossum, ang bugtong espisye nga lumad sa Amerika del Norte. Masabtan, ang unang mga eksplorador nakakita nga kining talagsaong mga hayop, ilabina ang kangaroo, lisod hubiton ngadto sa mga tawo sa iyang nasod. Ang unang nagbutang sa pulong “kangaroo” diha sa sinulat nga Iningles mao ang Britanikong eksplorador nga si Captain James Cook. Iyang gipakasama ang hayop sa ‘usa ka irong greyhound nga molukso samag koneho o osa.’ Sa dihang gipasundayag sa ulahi ang buhi nga kangaroo diha sa London, kini nakapukaw ug dakong kaikag.

Ang mga kangaroo dunay dagkong mga dalunggan nga moliso diha sa samag osa nga ulo. Ang ilang gamay apan kusgang pangunang mga tiil kaamgid sa mga kamot sa tawo, ilabina sa panahong motindog ang kangaroo. Ang kangaroo duna usay dako, unoron nga bat-ang; usa ka taas, baga, hiwi nga ikog; ug, siyempre, dagkong mga tiil​—usa ka kinaiyahan nga nakahatag kanila ug ngalang “Macropodidae,” nga nagkahulogan ug “tag-as ug mga tiil.”

Duolan sa 55 ka espisye sa Macropodidae lainlain ug gidak-on gikan sa gidak-on nga sama sa tawo hangtod sa gidak-on sa ilaga. Ang tanang Macropodidae mugbog pangunahang mga tiil ug tag-as ang pangulahiang mga tiil alang sa paglukso. Ang pula nga mga kangaroo, abohog-kolor nga mga kangaroo, ug mga wallaroo, o euro, mao ang kinadak-an. Ang usa ka laki nga pulang kangaroo mosukod ug kapin sa 200 sentimetros gikan sa iyang ilong ngadto sa tumoy sa iyang ikog ug motimbang ug 77 kilos. Ang mas gagmayng mga espisye sa kangaroo gitawag ug mga wallaby.

Kamo ba nakakita ug nakadungog na sukad bahin sa usa ka kangaroo nga nagpuyo sa mga kahoy? Aw, motuo ka ug dili, ang mga kangaroo dunay “unggoy” nga pamilya​—ang kangaroo sa kahoy. Makita diha sa tropikanhong lasang sa New Guinea ug sa amihanan-sidlakan sa Australia, kining mugbog-tiil, liksing mga hayop, nga anad kaayo diha sa mga kahoy, makalukso ug mga nuybe metros gikan sa usa ka sanga o kahoy ngadto sa lain. Magabii mokanaog sila sa salog sa lasang, diin maningaon sila ug mga sagbotsagbot ug mga batod.

Kusog, Hanoyng Modagan, Episyente

Kon maglihok nga hinay, ang mga kangaroo daw salikwaot ug bakikaw. Ang ilang ikog ug mubong pangunahang mga tiil mahimong lungtoranan nga mosangga sa ilang gibug-aton samtang ilang itikang ang mga pangulahiang mga tiil paabante. Apan sila hanoyng modagan. Sa dihang magluksolukso sa gikusgong 50 kilometros sa usa ka oras, ilang gamiton ang ilang dakong ikog sa pagbalanse sa ilang kaugalingon. Sumala pa sa The World Book Encyclopedia, sila “makaabot sa kinatas-ang gikusgon nga kapin sa 60 kilometros [38 milyas] sa usa ka oras.” Kon bahin sa dakong kangaroo, ang usa ka paglukso sa kusog nga pagdagan moabot ug 9 ngadto sa 13.5 metros​—usa ka paglukso nga morag naglupad na!

 Ang mga kangaroo dili lamang tulin modagan kondili daginotan sa ilang paggamit sa kusog. Si Propesor Uwe Proske, sa Monash University sa Melbourne, Australia, nag-ingon nga menos ang enerhiya nga magamit sa kangaroo sa tulin nga gikusgon kay sa hinay nga gikusgon. Nakalkulo usab ni Proske nga “sa 20 kilometros [12 milyas] matag oras o mas kusog pa, ang enerhiya nga magamit sa pagluksolukso sa kangaroo menos kay sa upat-ug-tiil nga hayop nga dunay inunlan [usa ka hayop nga gipanganak nga bug-os nang naporma, sama sa iro o osa] sa samang gibug-aton, nga nagdagan sa samang gikusgon.” Tungod sa madaginoton-ug-enerhiya nga lihok sa kangaroo, kini makadagan ug lagyong mga distansiya nga dili kapoyon. Apan giunsa sa kangaroo sa pagdaginot ug enerhiya sa dihang modagan?

Ang sekreto anaa sa iyang taas nga mga ugat sa batiis. “Morag ang mga kangaroo naglukso diha sa duha ka naglukot nga espring,” nag-ingon si Proske. Sama nianang ugat sa kaunoran sa batiis sa tawo, ang taas nga mga ugat sa batiis sa kangaroo moinat inigtugpa ug mokulo iniglukso. Ang mga kangaroo molukso sa samang gidaghanon sa mga paglukso matag segundo (mga duha sa pulang kangaroo) sa lainlaing sukod sa gikusgon. Aron makadagan ug mas kusog, ila lamang pataason ug abot ang matag layat. Ingon niini molayat ang kangaroo gawas lang kon makurat. Dayon kini molukso sa pipila ka mugbo, paspas nga mga paglukso aron mapakusog ang dagan.

Ang mga kangaroo maayo usab nga mga maglalangoy. Dili lamang nila gamiton ang ilang kusgang mga batiis kondili makakuha usab sila ug dugang pagduso pinaagi sa paglabyog sa ilang ikog sa masigkakilid. Kon gukdon sa mga iro, ang mga kangaroo ilado sa paggamit sa ilang kahanas sa paglangoy pinaagi sa paglukso diha sa linaw o sa suba. Ang iro nga may igong kaisog sa paggukod sa kangaroo maduso ilalom sa tubig pinaagi sa unorong pangunahang mga tiil ug limay-tudlo nga mga kuyamas sa kangaroo, ang matag usa dunay hait nga mga kuyamoy. Si John nga gihisgotan sa sinugdan, dunay duha ka iro nga hapit malumos tungod sa laki nga kangaroo sa dihang nakig-away kini kanila diha sa gamayng pondohanag tubig diha sa propiedad sa iyang pamilya.

Ang Katingalahang Pagpanganak sa Hayop nga Dunay Puyo

Bisan pag ang mga hamtong lig-on ug tigson, ang mga kangaroo dili pa  gayod kompleto ug maluya inighimugso. Mora lamag pulapula nga ulod nga mosukod ug usa ka pulgadang gitas-on ug motimbang ug usa ka bahin sa onsa, sila mahimugso nga walay buhok, buta, ug bungol. Apan, tungod sa nag-una nga pagtubo sa pangunahang mga tiil nga dunay mga kuyamoy ug sa sensitibo nga igsisimhot niini, ang giming nga “ulod” kinaiyanhong mokamang sa balhibo sa inahan ug mopaingon ngadto sa iyang puyo. Sa dihang makasulod na sa puyo, kini motapot sa usa sa upat ka suso niini. Ang tumoy sa suso dihadiha nga moburot sulod sa baba sa masuso, nga lig-ong motapot sa daghang semana. Kon palandongon ang paagi sa paglakawlakaw sa inahan, ang lig-ong pangtapot dako gayod ug bentaha! Sa pagkatinuod, lig-on gayod kini nga pangtapot nga ang unang mga nakakita nagtuo nga ang nati nagdako gikan sa suso!

Siyempre, sa ngadtongadto, ang joey modako hangtod sa ang-ang diin kini mobiya na sa puyo, apan temporaryo una. Ugaling, human sa pito ngadto sa napulo ka bulan, sa dihang bug-os na kining malutas, mobiya kini sa puyo sa dayon. Apan mobalik kita sa panahon sa dihang unang mitapot ang joey sa suso ug motan-aw sa laing katingalahang paagi sa pagsanay sa kangaroo.

Pipila ka adlaw human motapot ang bag-ong natawo diha sa suso sa inahan, siya magpasanay na usab. Ang motubo sa iyang tiyan ingong resulta sa iyang pagpasanay mougmad sa mga usa ka semana, apan dayon kini maglagumlom​—sa ato pa, mourong sa pagtubo​—samtang ang gulanggulang nga nati magtubo diha sa puyo. Sa dihang ang gulanggulang apan wala pa malutas nga nati mobiya sa puyo, ang nagtubo diha sa tiyan magsugod sa pagdako. Human sa 30-ka-adlaw nga pagsabak, kini motapot usab sa usa ka suso, apan dili sa gisusohan sa gulanggulang nga nati.

Diha niana ang laing katingalahan sa biolohiya sa kangaroo. Hatagan sa inahan ang iyang kinamanghorang joey ug usa ka matang sa gatas ug ang gulanggulang hatagan sa laing matang sa gatas. Mikomento bahin niini, ang Scientific American nag-ingon: “Ang duha ka gatas nga ipagawas sa lainlaing mga glandula sa suso lahi kaayo sa gidaghanon ug sambog sa gatas. Kon sa unsang paagi mahimo kini ilalom sa mao ra gihapong mga kahimtang sa hormone maoy usa ka makapaikag kaayo nga pangutana.”

Kon Asa Makita ang mga Kangaroo

Kon gusto kang motan-aw ug kangaroo sa ilang natural nga puy-anan, kinahanglang andam kang mobiya sa mga siyudad ug moadto sa kasulopan, o sa banika sa Australia. Manibsib ug sagbot ug gagmayng mga tanom, ang mga kangaroo makita nga tinagsa o diha sa gagmayng mga pundok o sa dagkong mga pundok nga gitawag ug mobs o mga panon, nga pangunahan sa dagkong laki nga mga kangaroo nga gitawag ug mga boomer. Sanglit gabii maningaon ang mga kangaroo ug magpahulay sa landong (diin sila dili gayod mailhan) panahon nga init kaayo ang adlaw, ang maayong panahon sa pagtan-aw kanila maoy sa sayong kabuntagon o sa kilumkilom. Apan sa mas bugnaw nga panahon, sila aktibo sa tibuok adlaw. Bisan unsa may kahimtang, paneguroa nga makadala ka ug kamera nga dunay mga lente nga makakuhag layo ug mga teleskopyo​—ang ihalas nga mga kangaroo maoy maulawon kaayong mga hayop.

Siyempre, makakita ka usab ug mga kangaroo diha sa kadaghanang zoo, sa mga dangpanan sa ihalas nga mga hayop, ug nasodnong mga parke sa tibuok Australia ug sa ubang mga nasod usab. Ang kanunay nga pagkakita ug mga tawo nakapaanad sa mga kangaroo, ug busa makakita ka nila sa duol, tingali makakita ka bisan sa inahan nga dunay joey nga nanambo sa iyang puyo. Ang dagkong mga joey makapahiyom sa mga tawo sa dihang molukso sila sa puyo sa ilang inahan nga mag-una ang ilang ulo, apan ang tiil magsiwil nga bakikawng tan-awon, nga naghimo sa inahang kangaroo nga morag bag nga punog sulod. (Ang nati nga mga kangaroo morag pulos lamang mga tiil!) Basin pakitaan ka pa sa laki nga kangaroo ug tul-id, maambong nga posisyon. Kinsay nasayod? Basin makakita ka pa ug dagko laking mga boomer nga nagtindog kutob sa maabot sa ilang tag-as, lig-ong mga tiil ug nagsangka​—tinuod nga nagsinumbagay nga mga kangaroo!

Apan alang sa kadaghanan, ang nindot kaayong tan-awon mao ang dakong pula o abohog-kolor nga laking kangaroo nga kusog kaayong nagluksolukso. Tinuod, ang ubang mga hayop tingali makadagan ug mas kusog o makalukso nga mas kusog, apan walay laing linalang nga imong makita nga dunay talagsaong kombinasyon sa pagkahanoyng modagan, pagkakusgan, ug pag-untol-untol sa duha lamang ka kusgang mga tiil.

[Hulagway sa panid 17]

Ang sekreto sa iyang pag-untol-untol mao ang iyang taas nga mga ugat sa batiis