Ang Sugilanon sa Duha ka Suba

I-PLAY

Ang Sugilanon sa Duha ka Suba

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA INDIA

Duha ka suba nga hinungdanon kaayong gabayan sa kinabuhi sa sub-kontinente sa India nagsustento sa ginatos ka milyong tawo. Nagsukad nga dili kaayo layo sa usag usa diha sa mga bukid sa yelo sa kinahabogang mga kutay sa kabukiran sa kalibotan, ang matag usa nindot tan-awong nag-agos kapin sa 2,400 kilometros, nga dakong bahin niana ang moagi sa duha ka nasod. Kini nag-agos ngadto sa duha ka nagkalainlaing mga dagat. Ang matag suba maoy gigikanan sa usa ka karaang sibilisasyon. Ang matag usa maoy dapit nga gitukoran sa usa ka dakong relihiyon. Ang matag usa gipabilhan sa tawo gumikan sa mga gasa niini, ug ang usa gisimba, bisan karon. Ang mga ngalan niini? Ang Indus ug ang Ganges, ang ulahi nailhan dinhi sa India ingong Ganga.

TUNGOD kay ang tawo nagkinahanglag tubig aron mabuhi ug mouswag, ang unang mga sibilisasyon natukod palibot sa mga suba. Sanglit ang mga suba giisip usahay nga naghawas sa mga diyos ug mga diyosa, ang unang mga rekord mahimong giliminan sa mitolohiya. Tinuod gayod kini sa kasaysayan sa Indus ug sa Ganga, nga nailhan usab sa India ingong Ganga Ma (Mama Ganga).

Alang sa mga Hindu ug mga Budhista, ang 6,714-metros nga Mount Kailash ug ang duol nga Lake Manasarovar maoy pinuy-anan sa mga diyos. Sa dugay nang panahon, gituohan nga upat ka dagkong mga suba ang nag-agos gikan sa lanaw agi sa mga baba sa mga mananap. Ang leyon nga suba mao ang Indus, ug ang paboreal nga suba mao ang Ganga.

Ang mga taga-Tibet wala magpasulod ug langyawng mga manunuhid. Apan, niadtong 1811, ang Ingles nga beterinaryong siruhano nga gisuholan sa East India Company mibiyahe latas sa kamad-an nga nagtakoban ug nagkalainlaing dagway. Siya nagtaho nga walay mga subang nag-agos gikan sa Manasarovar, bisan tuod dihay pipila ka sapa nga nag-agos paingon niana. Sa unang bahin lamang sa ika-20ng siglo nga nakit-an ang mga tuboran sa Indus ug Ganga. Ang Indus naggikan sa Tibet, amihanan sa Himalayas, ug ang Ganga nagsukad sa langob sa yelo sa kabakildan sa Himalayas sa amihanang India.

Kon Diin Magsugod ang Karaang mga Sibilisasyon

Gituohan nga ang unang mga molupyo sa Indian nga sub-kontinente mipanaw pasidlakan ngadto sa Indus Valley. Ang mga arkeologo nakakaplag dinhi ug kagun-oban sa ugmad kaayong sibilisasyon diha sa mga lugar sama sa Harappa ug Mohenjo-Daro. Sa unang mga dekada sa ika-20ng siglo, kining maong mga kaplag nagbag-o sa panglantaw nga ang unang namuyo sa India maoy lumad nga mga tribong tigbalhig-puyo. Kapin sa 4,000 ka tuig kanhi, ang Sibilisasyon sa Indus susama, kon dili man molabaw, nianang sa Mesopotamia. Ang ebidensiya sa kutay sa hapsay nga kadalanan, anda-andanang kabalayan ug mga bloke sa mga apartment, ekselenteng imburnal ug agosanan sa hugaw, dagkong mga kamalig, mga templo, ug mga kaligoanan alang sa rituwal nga pagpanghinlo ngatanan nagpunting sa usa ka ugmad nga sibilisasyon sa siyudad. May mga timailhan usab nga dihay pakignegosyo sa Mesopotamia ug sa Tungang Sidlakan, sanglit ang Indus nagtaganag ruta paingon sa Dagat Arabiano gikan sa ginatos ka kilometro sa ilaya.

Latas sa kasiglohan ang kinaiyanhong mga katalagman—tingali mga linog o dagkong mga baha tungod sa pag-awas sa suba—morag maoy nakapahuyang sa sibilisasyon sa siyudad sa Indus Valley. Halos dili na kini makasukol sa pagsulong sa nagpanon nga mga tribong tigbalhig-puyo gikan sa Sentral Asia, nga kasagarang gitawag ug mga Aryan. Ilang giabog ang kadaghanang mga molupyo sa siyudad gikan sa suba, mao nga ang karaang kultura nga natukod palibot sa Indus nabalhin niadtong tungora sa habagatang India, diin ang Dravidianong rasa karon usa gihapon sa dagkong etnikong mga grupo sa India.

Mipanaw pasidlakan latas sa India, ang ubang mga tribong Aryan nagpahiluna sa kapatagan sa Ganga. Busa ang Aryan nga dibisyon sa sub-kontinente nagtukod sa talagsaong kultura niini sa amihanang India, nga sa panguna nalangkit sa Suba sa Ganga, diin dakong bahin niini nagpabilin pa karon.

Duha ka Suba ug Duha ka Relihiyon

Ang arkeolohikanhong mga kaplag nagpakitag mga kasamahan tali sa relihiyon nga gituman sa Indus Valley ug nianang sa Mesopotamia. Ang pipila ka relikya sa Hinduismo, nga dugay nang gituohang mao ang relihiyon sa mga Aryan, nakaplagan diha sa kagun-oban sa mga siyudad sa Indus. Sa dihang gisagol ang mga diyos ug relihiyosong mga pagtulon-an sa wala pa ang mga Aryan ug sa diha na ang mga Aryan, ang Hindu nga relihiyon mitungha. Sa sinugdan giisip sa mga Aryan nga sagrado ang Indus, apan sa dihang mipanaw sila pasidlakan ug mipuyo ubay sa Ganga, ilang gibalhin ang ilang pagsimba nganha sa maong suba. Sa paglabay sa mga siglo, ang mga siyudad sama sa Haridwar, Allahabad, ug Varanasi natukod diha sa Ganga. Kini nasentro diha sa Hindu nga relihiyon. Karon milyonmilyong peregrino ang maghugop sa maong mga sentro sa peregrino aron motuslob sa mga tubig sa Ganga, nga giisip nga makaayo ug makaputli.

Samtang ang Hinduismo nagsugod palibot sa Indus, ang Budhismo nagsukad duol sa Ganga. Didto sa Sarnath, duol sa Varanasi, nga si Siddhārtha Gautama, nga gitawag ug Budha, nagwali sa iyang unang sermon. Gikaingon nga milangoy siya latas sa lapad nga katubigan sa Ganga sa nag-edad siyag 79 anyos.

Unsa nay Kahimtang sa mga Suba Karon?

Ang tubig sa suba mas hinungdanon karon kay niadtong 4,000 ka tuig kanhi, sa dihang ang mga tawo nadani ngadto sa mga tampi sa Indus ug sa Ganga alang sa panginabuhi. Aron masuportahan ang dagkong mga populasyon sa India, Pakistan, ug Bangladesh, ang mga suba kinahanglang maayong pagkakontrolar. (Tan-awa ang mapa sa mga panid 16-17.) Gikinahanglan ang internasyonal nga mga kasabotan, kay ang mga suba mitadlas sa kapin sa usa ka nasod. Lakip sa uban pang gitukod sa Pakistan mao ang tres kilometros ang gitas-on, 143 metros ang gihabogon nga Tarbela Dam alang sa irigasyon. Usa sa kinadak-an sa kalibotan, kini gitambakan ug 148,500,000 ka metro-kubikong yuta. Ang Farakka Barrage, sa Ganga, nagtaganag igo ug kanunay nga suplay sa tubig ngadto sa suba alang sa nagdakong negosyo sa dagat duol sa Pantalan sa Calcutta.

Sama sa daghang suba, ang polusyon maoy usa ka dakong problema sa Ganga. Busa, sa 1984 ang matinguhaong Ganga Action Plan gipatuman sa kagamhanan sa India. Gihatagag pagtagad ang paghimog abono o sugnod nga gas gikan sa mga biya, pagpatipas sa mga kanal nga nag-agos paingon sa suba, ug pagtukod ug mga planta nga moproseso sa kemikal nga mga biya.

Hinunoa, ang problema sa pagpasig-uli sa mga suba sa yuta ngadto sa lunsay nga katahom ug kahinlo niini napamatud-ang dili mahimo sa tawhanong mga ahensiya. Apan sa dili madugay tul-iron sa Diyos ang maong kahimtang. Ilalom sa pagmando sa iyang Gingharian, ‘ang mga suba mopalakpak’ sa dihang ang tibuok yuta mahimong usa ka paraiso.—Salmo 98:8.

[Kahon/Mapa sa panid 16, 17]

Ang Dakong Indus

Tungod kay naporma ang Indus gumikan sa daghan kaayong sapa nga nag-abot, gilantugian ang bahin sa lugar nga maoy aktuwal nga tinubdan sa suba. Apan segurado nga kining dakong suba nagsukad didto sa itaas sa Himalayas. Nag-agos paamihanan-kasadpan ug miipon sa ubang mga sapa nga giagian niini, ang suba nag-agos nga 320 kilometros agi sa habog patag nga bukid sa Tibet, “ang kinahabogang dapit sa kalibotan.” Sa dihang ang suba nagkaduol na sa mga utlanan sa India sa rehiyon sa Ladakh, kini moagi sa kabukiran, nga nagkankan sa tiilan sa mga pangpang nga nakahimog kanal tali sa mga kutay sa kabukiran sa Himalayas ug Karakoram. Inig-abot niini sa teritoryo sa India, kini nag-agos paubos sa duolag 3,700 metros sulod sa 560 kilometros. Nag-agos kini paamihanan ug dayon mokalit pagliko libot sa kasadpang daplin sa Himalayas, diin nag-abot kini ug ang Gilgit, usa ka dakong suba nga nagbul-og gikan sa Hindu Kush. Dayon ang katubigan nag-agos pahabagatan agi sa Pakistan. Puwersado kaayong nagbul-og agi sa kabukiran, nga kusog kaayong nag-ekis-ekis ug naglikoliko, ang Indus sa kataposan nakaabot sa kapatagan nga padayong nag-agos ngadto sa Punjab. Kining ngalana nagkahulogang “Lima ka Suba,” tungod kay lima ka dagkong mga suba—ang Beas, Sutlej, Ravi, Jhelum, ug ang Chenab—ang nag-agos samag gibukhad nga mga tudlo sa higanteng kamot aron motapo sa Indus ug moduyog sa agos niini hangtod sa kataposan sa talagsaong panaw niini nga kapin sa 2,900 kilometros.

Ang Gisimba nga Ganga

Mga 100 kilometros habagatan sa tinubdan sa Indus sa Himalayas, ang Ganga nagsugod sa panaw niini nga kapin sa 2,500 kilometros ngadto sa Luok sa Bengal. Sa gihabogon nga kapin sa 3,870 metros, ang tuboran sa tubig nagbul-og gikan sa nagtuybo nga bukid sa yelo nga kaamgid sa baba sa baka, nga gitawag ug Gaumukh sa Hindi, nga nahimong sapa nga ginganlag Bhagirathi. Mga 214 kilometros gikan sa tinubdan, motapo niini ang laing sapa, ang Alaknanda, sa Devaprayag. Kining duha ka sapa uban sa Mandakini, Dhauliganga, ug Pindar mao ang nahimong Ganga.

Nag-agos pahabagatan-sidlakan agi sa subkontinente, motapo sa Ganga ang laing dagkong mga suba sama sa Yamuna sa Allahabad sa India ug dayon sa dakong Brahmaputra sa Bangladesh. Nagbukhad samag paypay, ang Ganga ug ang mga tinubdan niini maoy nag-suplay ug tubig sa un-kuwarto sa katibuk-ang yuta sa India, ang tabunok nga kapatagan sa Ganga. Ang sistema sa suba moawas ngadto sa luna nga 1,035,000 kilometro kuwadrado ug nagsustento sa halos un-tersiya sa populasyon sa India, nga karon kapin na sa usa ka bilyon, diha sa usa sa labing daghag namuyo nga dapit sa kalibotan. Sa Bangladesh kini nahimong lapad kaayo, nga nahisamag luok, diin anaa ang tanang matang sa patigayon sa suba. Dayon ang Ganga nabahin ngadto sa ubay-ubayng dagkong mga suba ug daghang sapa nga maoy nakaporma sa kinadak-ang sabang sa kalibotan.

[Mapa]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Tibet

PAKISTAN

Indus

Jhelum

Chenab

Sutlej

Harappa

Mohenjo-Daro

INDIA

Ganga

Yamuna

Brahmaputra

Allahabad

Varanasi

Patna

Calcutta

BANGLADESH

NEPAL

BHUTAN

[Credit Line]

[Mga hulagway]

Mga Hindu nangaligo sa Ganga

[Credit Line]

PAGMATA!