Kon Unsay Dili Makita sa Ordinaryong Mata

ANG gigming nga mga partikulo sa abog naglutawlutaw nga dili makita diha sa kahanginan. Apan dayon ang bugway sa kahayag sa adlaw misilak agi sa bentana, ug ang dili makita sa kalit makita. Ang makasulaw nga mga bidlisiw sa kahayag naghikyad sa mga partikulo sa tawhanong panan-aw.

Palandonga pag maayo ang bahin sa makita nga kahayag, nga morag puti o walay kolor sa ordinaryong mata. Unsay mahitabo kon ang silak sa kahayag sa adlaw modan-ag sa husto gayod nga anggulo diha sa mga tulo sa tubig? Ang tubig magsilbing usa ka prisma, ug makakita kita ug balangaw nga nindot ug mga kolor!

Sa pagkatinuod, ang mga butang sa atong palibot nagpabanaag ug lainlaing mga wavelength sa kahayag nga makita sa atong mga mata ingong kolor. Ang berdeng sagbot, pananglitan, dili mopatunghag berdeng kahayag, kondili, suphon niini ang tanang wavelength sa makitang kahayag gawas sa berde. Ipabanaag sa sagbot ang berdeng wavelength balik sa atong mga mata. Busa, ang sagbot makita sa atong mata ingong berde.

Gamitan ug Hinimog-Tawo nga mga Instrumento

Sa katuigang dili pa dugay daghang butang nga dili-makita sa atong ordinaryong mata ang makita pinaagi sa modernong mga imbensiyon. Kita makatan-aw pinaagi sa ordinaryong mikroskopyo sa daw walay-kinabuhi nga tulo sa tubig ug makakaplag nga kini puno sa tanang matang sa buhing mga linalang. Ug ang usa ka gubhay sa buhok, nga sa normal nga panan-aw makita nga hamis ug anis-is, makita nga sapnot ug gansangon. Ang gamhanan kaayong mga mikroskopyo makapadako sa mga butang nga usa ka milyong pilo, nga katumbas sa pagpadako sa usa ka selyo sa koreyo sa gidak-on sa usa ka gamayng nasod!

Karon, sa paggamit ug mas puwersadong mga mikroskopyo, makita sa mga tigdukiduki ang tabas sa mga dagway sa gawas sa gidak-on nga sama sa atomo. Kini nagpaarang kanila sa pagtan-aw nianang dili pa dugay dili makita sa tawhanong panan-aw.

Sa laing bahin, kita tingali mohangad sa kalangitan magabii ug makakitag mga bituon. Pila? Sa ordinaryong mata, labing daghan pipila lamang ka libo. Apan sa pagkaimbento sa teleskopyo halos 400 ka tuig kanhi, ang mga tawo nagsugod sa pagkakita ug mas daghan pa. Dayon, sa mga tuig 1920, nadayag sa usa ka gamhanan kaayong teleskopyo sa Mount Wilson Observatory nga dunay mga galaksiya saylo sa atong kaugalingong galaksiya ug nga kini usab nagdasok sa dili-maihap nga mga bituon. Karon, ginamit ang komplikado kaayong hinimog-tawo nga mga gamit sa pagsusi sa uniberso, ang mga siyentipiko nagbanabana nga dunay tinagpulo ka bilyong galaksiya ang naglungtad, ang kadaghanan niini dunay ginatos ka bilyong bituon!

Hilabihan gayod ka katingalahan nga ang mga teleskopyo nakapadayag ug binilyong bituon, nga daw Milky Way tan-awon tungod kay morag dug-ol kaayo, nga ang matag usa hilabihan diay ka lagyo ang mga distansiya nga dili matukib. Sa susama, ang gamhanang mga mikroskopyo nakatabang sa ordinaryong mata sa pagkakita nga ang mga butang nga morag solido, sa pagkatinuod, dunay mga atomo nga sa panguna gilangkoban ug hawan nga luna.

 Ang Hilabihan ka Giming

Ang kinagimingan nga tulbok nga makita ilalom sa ordinaryong mikroskopyo gilangkoban ug kapin sa napulo ka bilyong atomo! Bisan pa niana, sa 1897 nadiskobrehan nga ang atomo adunay gigming nga nagabiyong mga partikulo nga gitawag ug mga electron. Sa ngadtongadto, ang uyok sa atomo, nga ginabiyohan sa mga electron, nakaplagan nga gilangkoban ug mas dagkong mga partikulo​—mga neutron ug proton. Ang 88 ka nagkalainlaing matang sa mga atomo, o mga elemento, nga kinaiyanhong motungha dinhi sa yuta managsamag gidak-on, apan dili managsamag gibug-aton tungod kay ang matag usa nasudlan ug ubay-ubay niining tulo ka partikulo.

Ang mga electron​—sa kaso sa atomo nga idroheno, usa ka electron​—mobiyo sa hawan libot sa uyok sa atomo sa binilyon ka beses matag ikausa ka milyong bahin sa usa ka segundo, sa ingon naghatag ug porma sa atomo ug nagpahinabo niini sa paglihok nga morag solido kini. Mokabat ug mga 1,840 ka electron aron matumbasan ang masa sa usa ka proton o usa ka neutron. Ang proton ug ang neutron maoy duolan sa 100,000 ka pilo nga mas giming kay sa tibuok atomo mismo!

Aron makakuhag ideya kon unsa ka hawan ang usa ka atomo, sulayi paghanduraw ang uyok sa usa ka atomo sa idroheno may kalabotan sa nagabiyo nga electron sa atomo. Kon kana nga uyok, nga gilangkoban ug usa ka proton, samag gidak-on sa bola sa tenis, ang nagabiyo nga electron niini mokabat ug duolan sa unom ug tunga ka kilometros ang gilay-on!

Usa ka report bahin sa mga selebrasyon sa usa ka gatos ka tuig sa pagkadiskobre sa electron nagkomento: “Pipila ang nagpanuko sa pagpasibantog sa usa ka butang nga wala pay usa ang nakakita, nga walay makitang gidak-on apan dunay masukod nga timbang, usa ka karga sa koryente​—ug nagabiyo samag kasing. . . . Karon wala nay magduhaduha sa ideya nga naglungtad ang mga butang nga dili gayod nato makita.”

Bisan ang Mas Gigming nga mga Butang

Ang mga makina nga makabungkag sa atomo, nga makahimo sa pagpasupot sa mga partikulo sa materya diha sa usag usa, karon nagpaarang sa mga siyentipiko sa pagsil-ing sulod sa uyok sa atomo. Tungod niini, may ginasulat mahitungod sa daghang partikulo nga may mga ngalan nga katingalahang-pamation​—mga positron, photon, meson, quark, ug gluon, sa pagngalan ug pipila. Ang tanan dili makita, bisan sa labing gamhanang mga mikroskopyo. Apan pinaagi sa mga gamit sama sa mga cloud ug bubble chamber ug mga scintillation counter, ang mga agi sa ilang paglungtad maobserbahan.

Ang mga tigdukiduki karon makakita sa dili-makita kaniadto. Samtang nanukiduki sila, nagsugod na sila sa pagkasabot sa kahulogan sa ilang gituohan nga mao ang upat ka pasukaranang mga puwersa​—grabidad, elektromagnetikong puwersa, ug duha ka subnukleyar nga mga puwersa nga gipaila nga “huyang nga puwersa” ug ang “kusgang puwersa.” Ang ubang mga siyentipiko nagpadayon sa pagtuki nianang gitawag nga “teoriya sa tanang butang,” diin sila naglaom nga makatagana ug usa ka masabtang katin-awan bahin sa uniberso, gikan sa makita ngadto sa dili makita sa mata.

Unsang mga pagtulon-an ang atong makuha gikan sa pagkakita sa dili makita sa ordinaryong mata? Ug pinasukad sa ilang nakaplagan, unsang mga paghinapos ang nakab-ot sa daghan? Kini pagatubagon sa sunod nga mga artikulo.

[Mga hulagway sa panid 3]

Mga hulagway sa mga atomo sa nikel (ibabaw) ug sa mga atomo sa platinum

[Credit Line]

Courtesy IBM Corporation, Research Division, Almaden Research Center