Ang mga Piramide sa Mexico

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA MEXICO

KADAGHANANG tawo karon nahibalo bahin sa mga piramide sa Ehipto. Sa Amerika usab, ang mga arkeologo nakakaplag ug daghang samag-piramideng mga estruktura, ilabina sa Mexico. Sama sa mga kapareho niini sa Ehipto, ang mga piramide sa Mexico naglungtad na sa daghang siglo ug giliminan sa misteryo.

Ang piramide sa Ehipto maoy usa ka lubnganan nga gisulod sa usa ka dakong simetrikong bundo sa mga bato. Ang mga agianan sa sulod mosangko ngadto sa lubnganan, ang labing hinungdanong bahin sa piramide. Apan, ang piramide sa Mexico maoy usa ka dakong tapok sa yuta nga may templo sa kinatumyan niini ug usa ka hagdanan sa gawas aron makasaka ngadto sa tayuktok. Gawas sa pipila, ang mga piramide nga makaplagan sa Amerika dili mga lubnganan.

Teotihuacán​—“Ang Siyudad sa mga Diyos”

Ang usa sa labing talagsaong mga dapit diin makaplagan ang piramide sa Mexico mao ang Teotihuacán. Nga nahimutang sa mga 50 kilometros amihanang-sidlakan sa Mexico City, ang Teotihuacán maoy misteryo pa gihapon alang sa mga antropologo ug arkeologo. Kining karaang kaulohang siyudad gibiyaan sa mga magtutukod niini kapin sa 500 ka tuig una pa motungha ang kulturang Aztec. Ang ngalang Teotihuacán, nga gikan sa Nahuatl nga pinulongan, nagkahulogang “Ang Siyudad sa mga Diyos” o “Diin ang mga Lalaki Nahimong mga Diyos.” Gituohan nga ang mga Aztec naghatag sa maong ngalan sa siyudad sa pag-adto nila niini.

Usa sa mga editor sa magasing National Geographic, si George Stuart, misaysay nga “ang Teotihuacan mao ang unang tinuod nga sentrong siyudad sa Kasadpang Hemispera . . . Kini mitungha sa pagsugod sa Kristohanong panahon, milungtad ug mga pito ka siglo, dayon nahanaw sa panglantaw sa kasaysayan, nga nahimo na lang nga handomanan sa kultura. Sa kinatayuktokan sa kauswagan niini, sa mga A.D. 500, gibanabana nga kini may populasyon nga mga 125,000 ngadto sa 200,000 ka tawo.”

Halos diha sa kinapusoran sa siyudad nagbarog ang dakong Piramide sa Adlaw. Kini misukod ug mga 220 por 225 metros diha sa pundasyon, ug mituybo ang lima ka andana niini ngadto sa presenteng gitas-on niini nga mga 63 metros. Aron makaabot sa tumoy sa piramide, ang usa kinahanglang mosaka sa kapin sa 240 ka ang-ang. Sa amihanan sa karaang siyudad nahimutang ang Piramide sa Bulan, nga ang tumoy niini maoy 40 metros ang gihabogon. Kaniadto dihay mga templo sa ibabaw niining duha ka pangunang mga piramide.

Sa dili pa dugayng mga dekada daghan ang nahibaloan bahin niining maong mga piramide. Apan, sumala sa giingon ni Stuart, “halos wala gihapon kitay nahibaloan bahin sa mga kagikan sa mga Teotihuacano, kon unsang pinulongan ang ilang gisulti, kon sa unsang paagi ang ilang katilingban naorganisar, ug kon unsay hinungdan sa ilang pagkahanaw.”

Ubang mga Dapit Diin Makaplagan ang mga Piramide

Sa kinapusoran sa Mexico City, ang usa makaadto sa Pangunang Templo sa mga Aztec. Bisan kon walay makitang piramide, ang mga gun-ob sa usa ka piramide nga maoy pundasyon sa Pangunang Templo makita pa gihapon. Ang mga arkeologo nakakalot ug duha ka altar diin gihimo ang paghalad ug mga tawo.

Ang Chichén Itzá maoy usa sa kanunayng ginaduaw nga mga dapit diin makaplagan ang mga piramide sa Mexico. Adunay daghang karaang mga gun-ob sa Maya nga rehiyon, apan kini ang labing daling adtoon tungod kay kini duol ra sa siyudad sa Mérida sa Yucatán. Bisag gitukod diha sa Maya nga teritoryo, ang mga estruktura nagpakita nga kanhi ang mga Toltec maoy impluwensiyado niini nga mga rehiyon. Ang pipila ka tinukod dunay timailhan sa komplikadong matematikal ug astronomikal nga kahibalo sa mga magtutukod.

 Sa Palenque, ang mga bisita makakaplag sa talagsaong pundok sa mga tinukod sa Maya nga gilibotan sa lasang sa Chiapas. Lakip sa daghang piramide ug mga tinukod mao ang Palasyo ug ang Templo sa mga Inskripsiyon. Ang Templo sa mga Inskripsiyon “maoy usa sa labing iladong mga templo sa tibuok Mesoamerica tungod kay kana dili lamang maoy pundasyon sa templo sama sa tanang uban pa, kondili usa ka lubnganan nga monyumento,” nagsaysay ang librong The Mayas​—3000 Years of Civilization. “Sa sulod adunay hagdan nga giaptan ug pormag arko nga mosangko sa ubos ngadto sa kinanindotang lubnganan nga nakaplagan sukad sa dapit sa Maya.” Ang lubnganan gitukod alang sa usa ka gobernador nga nabuhi sa ikapitong siglo​—si Pacal, o Uoxoc Ahau.

Kini maoy pipila lamang sa mga piramide sa Mexico. Ang ubang mga gun-ob ug mga piramide makaplagan diha sa daghang dapit sa tibuok nasod. Adunay dagkong mga piramide usab sa Guatemala ug Honduras. Kining tanang karaang mga estruktura nagpakita nga ang mga molupyo sa Mesoamerica nagtinguhag mas habog nga dapit nga tukoran sa ilang mga dapit sa pagsimba. Si Walter Krickeberg, awtor sa librong Las Antiguas Culturas Mexicanas, misulat: “Ang kostumbre sa pagtukod ug mga templo diha sa hinagdang pundasyon masubay ngadto sa karaang pagsimba sa tag-as nga mga dapit.” Siya midugang: “Bisan tuod atong giisip ang langit nga samag usa ka ‘arko,’ alang sa ubang mga tawo kini naghawas sa usa ka bukid nga pinaagi niana ang adlaw mosaka sa mabuntag ug molugsong sa magabii; busa, ang mga bakilid niini maoy hinagdan sama nianang sa usa ka dako kaayong tinukod. Mao nga ang ‘artipisyal nga bukid’ . . . gihimong usa ka hinagdanang piramide ug, sumala sa nasabtan gikan sa mga kasugiran ug mga kostumbre, gihimong usa ka simbolo sa langit taliwala sa daghang tawo sa Mesoamerica.”

Kining ideyaha tingali magpahinumdom sa mga estudyante sa Bibliya bahin sa asoy sa Bibliya mahitungod sa Torre sa Babel, nga nahimutang sa siyudad nga nailhan sa ulahi ingong Babilonya. Ang Genesis 11:​4 nag-ingon bahin sa mga magtutukod niini nga torre: “Karon sila miingon: ‘Dali! Magtukod kita ug usa ka siyudad ug usa usab ka torre nga ang tumoy niini abot sa mga langit, ug maghimo kita ug bantogang ngalan alang sa atong kaugalingon.’” Dili kaayo layo sa mga gun-ob sa Babilonya, ang mga arkeologo nakakaplag ug mga estruktura sa piramide nga nailhan ingong mga ziggurat.

Ang dagway sa pagsimba nga nagsugod sa Babilonya mikaylap sa daghang bahin sa kalibotan, nga lagmit nakaabot sa rehiyon nga nailhan sa ulahi ingong Mexico. Dili ikatingala kon ang mga ziggurat sa Babilonya maingon man ang relihiyon nga gituman didto maoy mga sumbanan sa misteryoso ug talagsaong mga piramide sa Mexico.

[Hulagway sa panid 16]

Teotihuacán

[Credit Line]

CNCA.-INAH.-MEX Reproducción Autorizada por el Instituto Nacional de Antropología e Historia

[Hulagway sa panid 17]

Palenque