Ang Bulawan nga Nagpabalhin ug mga Bukid

Tinampo sa magsusulat sa Pagmata! sa Espanya

“Usa ka katedral nga gama sa yuta nga daghag habog nga mga siwil-siwil nakulit gikan sa bukid. Ang bulawan ug ang Roma maoy nakaingon niini. Gipasaylo na sila sa panahon ug sa katahom.”​—Pedro García Trapiello.

DIHA sa amihanan-kasadpan sa Espanya adunay usa ka katingalahang porma sa bato nga gikulit gikan sa bulawang batong bantilis. Ang labong nga mga kahoyng kastanyas nga nagtabon sa bukid nakahatag ug dagway nga ang gibhangong mga pangpang ug ang nagbuntaog nga mga torre gikulit sa mga puwersa sa kinaiyahan. Ang lungag sa tunel nga panagsang makita mao lamang ang nagpadayag sa dugay na kaayong tinagoan. Dinhi, sa usa ka dapit nga gitawag karon nga Las Médulas, kas-a nagbarog ang kinadak-ang minahan sa bulawan sa Romanhong Imperyo.

Ang bulawan nakahatag gayod ug kaikag, nga maoy nakatukmod sa mga tawo sa paghimog bisan unsa aron lang makabaton niana. Ang basahon sa Job sa Bibliya naghubit kon sa unsang paagi sa daghan nang katuigan kanhi ang ‘mga tawo nagkubkob ug mga gahong sa mina, nagbugwal diha sa tiilan sa kabukiran, ug naglungag ug mga tunel diha sa mga bato’ nga nangitag bulawan, plata, ug mahalong mga bato.​—Job 28:​1-​10, Today’s English Version.

Sa kasiglohan sa ulahi sa dihang nagmando ang Roma sa kalibotan, ang bulawan mahal gihapon kaayo. Si Emperador Augusto buot makabaton ug lig-ong ekonomiya, ug ang plata nga denario ug ang bulawan nga aureo mao ang kasaligang mga sensilyo nga iyang gikinahanglan aron mokusog ang dagan sa komersiyo sa Roma. Siyempre, aron makagamag igong mga sensilyo, siya nagkinahanglag bulawan ug plata. Tungod niini, human gilayon sa pagsulong sa kasundalohang Romano nangabot ang mga tigpangita ug yutang dunay bulawan.

Sa dihang sa kataposan gisakop sa mga sundalo ang amihanan-kasadpan sa Espanya, wala magdugay una pa magsugod ang Komong Panahon, nakadiskobre sila ug bag-ong mga depositong bulawan. Ugaling ang nakaapan, ang mahal nga metal nalubong diha sa bukirong mga deposito sa bulawan nga lisod kuhaon. Mikabat ug duhag tunga ka siglong paghago ug pagsingot ayha pa nakalot ang natagong bahandi.

Hinunoa, porsigido ang mga Romano. Barato ra ang suhol sa pagtrabaho, ug ang mga pamaagi sa pagmina niadtong panahona​—bisan pag hago kaayo​—nagpaposible sa proyekto. Ang ilang plano mao ang pagkuha sa bulawan pinaagi sa anam-anam nga pagpabanlas sa bukid. Aron mahimo nila kini, nagtukod sila ug kapin sa 50 ka kanal, naghimog daghang dagkong pondohanan sa tubig ibabaw sa mga bukid, ug nagkalot ug ginatos ka kilometrong mga tunel.

Human mahimo ang nagsumpay-sumpayng mga tunel ilalom sa usa ka bahin sa bukid, gipabahaan kini sa mga inhenyero ug tubig nga kusog kaayo ang presyur. Ang nagbuhagay nga tubig nakabungkag sa mga toneladang yuta. Ang mga balas ug mga bato nga dunay bulawan nabanlas gikan sa bukid, diin ang bulawan mahimong lainon gikan sa bato diha sa palanggana nga paagasan ug tubig ug sa pag-ayag. Dayon ang tibuok proseso sublion pinaagi sa paghimog laing mga tunel.

Nabaslan ba ang kahago? Ang mga Romano sa mapailobon  nakakuha ug duolan sa 800 ka toneladang bulawan gikan sa Las Médulas. Aron makuha ang tanang bulawan, literal nga gibalhin sa libolibong trabahante ang mga bukid​—kapin sa otso bilyones ka kubikong piye nga yuta. Ug sa matag napulo ka toneladang yuta nga ilang nakalot, sila nakakuha ug 30 gramos nga bulawan.

Karong panahona, ang nahibilin na lang mao ang mga tunel ug ang gibhangong batoong titip nga kilid sa nabungkag nga bukid, nga napatag tungod sa pagkankan sa yuta ug naputos sa kalasangan sa mga kahoyng kastanyas. Sa baliskad, kining tam-is nga mga kastanyas nga gidala sa mga Romano ngadto sa Espanya mas malungtaron kay sa bulawan.

[Hulagway sa panid 22]

Sensilyong bulawan (aureo) nga dunay ulo ni Emperador Augusto

[Hulagway sa panid 23]

Las Médulas, ang dapit sa kinadak-ang minahan sa bulawan sa Romanhong Imperyo

[Hulagway sa panid 23]

Bahin sa karaang sistema sa tunel

[Picture Credit Line sa panid 23]

Tanang sensilyo: Musée de Normandie, Caen, France