Makapatay nga mga Balod—Mga Kasugiran ug mga Kamatuoran

ANG adlaw misalop na sa miaging pipila ka minutos. Niining malinawong Biyernes, Hulyo 17, 1998, ang kalalakin-an, kababayen-an, ug kabataan sa ubay-ubay nga gagmayng mga balangay sa amihanang baybayon sa Papua New Guinea kalit nga giuyog sa linog nga may sukod nga 7.1. “Ang pangunang linog,” matod sa usa ka taho sa Scientific American, “miuyog sa 30 kilometros (halos 19 ka milya) nga baybayon . . . ug sa kalit nagdaot sa porma sa salog sa dagat duol sa baybay. Ang sagad lapad nga nawong sa dagat mituybo ingon nga reaksiyon, nga nagpatungha sa gikahadlokan nga tsunami.”

Usa ka maniniid miingon nga nadungog niya ang sama sa layong dalugdog, nga sa inanay nahanaw samtang ang dagat anam-anam nga mihulpa ubos sa normal nga lantong sa hunas. Pipila ka minutos sa ulahi, iyang nakit-an ang unang balod, mga tulo ka metros ang kahabogon. Naapsan siya niadto samtang naningkamot siya sa pagdalagan pahilayo niana. Ang ikaduha, mas dakong balod nagpayhag sa iyang balangay ug nag-anod kaniya duolag usa ka kilometro, ngadto sa duol nga kabakhawan. “Ang mga ginuba nga namitay gikan sa mga tumoy sa mga punoang palma nagpaila nga ang mga balod miabot sa mga kahabogon nga 14 metros [46 tiil],” taho sa Science News.

Niadtong gabhiona ang higanteng mga balod mipatayg labing menos 2,500 ka tawo. Nga kataw-anan, usa ka kompaniya sa troso sa ulahi midonar ug kahoy alang sa bag-ong mga eskuylahan, apan walay batang nahibilin aron moeskuyla. Halos ang tanan​—kapig 230​—gipatay sa tsunami.

Unsa ang mga Tsunami?

Ang tsunami maoy Hapones nga pulong nga nagkahulogang “balod sa dunggoanan.” Kini “usa ka haom nga termino,” matod sa librong Tsunami!, “kay kining higanteng mga balod subsob nga magpahinabo sa kamatayon ug kagun-oban sa Hapones nga mga  dunggoanan ug mga balangay sa kabaybayonan.” Unsay naghatag niining dili-kasagarang mga balod sa makalilisang nga kusog ug gidak-on niini?

Ang mga tsunami tawgon usahay nga mga tidal wave o mga balod sa pagtaob. Hinuon, sa estriktong pagkasulti ang mga balod sa pagtaob mao lamay mga balod nga motubo ug mohulpa nga gitawag natong pagtaob-paghunas ug ipahinabo sa grabitasyonal nga pagbira sa adlaw ug sa bulan. Bisan ang dagko kaayong mga balod​—usahay kapig 25 metros ang kahabogon​—nga huypon paingon sa taas sa kusog kaayong hangin dili ikatandi sa mga tsunami. Kon mosalom ka ilalom sa maong mga balod sa pagtaob, makadiskobre ka nga ang puwersa niini hinay kon magpalalom ka pa. Sa usa ka tinong giladmon, ang tubig halos walay timik. Apan ang mga tsunami dili sama niana. Ang ilang puwersa gikan sa ibabaw moabot hangtod mismo sa salog sa dagat, bisan pag mga kilometros ang giladmon sa tubig!

Ang tsunami makaabot sa ilalom sa dagat kay kasagarang ipahinabo kini sa kusog kaayong lihok sa yuta sa salog sa dagat. Tungod niini, tawgon usahay sa mga siyentipiko ang mga tsunami ingong seismic nga mga balod. Ang salog sa dagat tingali mopataas, nga mag-alsa sa kolumna sa tubig ibabaw niana ug magmugnag hinay nga pagtaob, nga tingali mokobreg 25,000 kilometro kuwadrado. O ang salog sa dagat tingali maunlod, nga sa daklit magmugnag pagkahulpa sa nawong sa dagat.

Sa bisan haing paagi, tungod sa grabidad ang naapektahang tubig mosulbong ug mohulpa​—usa ka lihok nga magpahinabog serye sa nagtuyok nga mga balod, sama nianang maporma sa dihang labayan ug usa ka bato ang lanaw. Kining katingalahang hitabo magpukan sa popular nga kasugiran nga ang mga tsunami maoy bangis lamang nga balod. Sa kapulihay, kini kasagarang mokaylap sa gitawag nga sunodsunod nga mga balod nga tsunami. Ang mga tsunami mahitabo usab tungod sa mga pagbuto sa bolkan o sa mga pagkatumpag sa yuta ilalom sa dagat.

Usa sa labing malaglagong serye sa mga tsunami sa nahitalang kasaysayan naporma tungod sa pagbuto niadtong Agosto 1883 sa Krakatau, usa ka bolkan sa Indonesia. Ang pipila sa miresultang mga balod nakaabot sa di-katuohang gitas-on nga 41 metros ibabaw sa lebel sa dagat ug nag-anod sa mga 300 ka lungsod ug balangay sa kabaybayonan. Ang opisyal nga gidaghanon sa namatay lagmit sobrag 40,000.

Ang Duha ka Kinaiya sa Tsunami

Ang mga balod nga ipahinabo sa hangin dili gayod mopanaw nga labaw sa 100 kilometros matag oras, ug kasagarang kini mas hinay. “Ang mga balod tsunami, sa laing bahin,” matod sa librong Tsunami!, “mahimong mopanaw nga sama ka tulin sa ayroplanong jet, sa katingad-anang 800 kilometros matag oras o labaw pa sa halalom nga katubigan sa dulang sa dagat.” Apan, bisan pa sa katulin niini, kini dili peligroso sa lalom nga tubig. Ngano man?

Una, kay sa lawod, ang usa ka balod kasagarang  dili moabot ug tulo ka metros sa gihabogon; ug ikaduha, kay ang balod mahimong ginatos ka kilometros ang gintang sa masigkatumoy, nga mamugna ang hanayhay. Busa, ang mga tsunami makaagi ilalom sa mga barko nga dili gani himatikdan. Ang timonil sa usa ka barkong nagpondo duol sa baybay sa usa sa Kapuloan sa Hawaii wala gani mahibalo nga miagi ang tsunami hangtod nga iyang nakit-an ang dagko kaayong mga balod nga nagmakmak sa halayong baybayon. Ang kasagarang lagda alang sa pagkaluwas kon anaa sa dagat mao nga ang mga barko anaa sa giladmong labing menos 100 ka dupa, o 180 metros.

Mausob ang kinaiya sa mga tsunami inigpaduol niini sa yuta ug makaabot sa mas mabawng tubig. Dinhi, ang balod mohinay tungod sa pagdapat sa salog sa dagat​—apan sa dili hapsayng paagi. Ang likod sa balod anaa kanunay sa mas lalom nga tubig kay sa atubang sa balod ug busa mopadayon nga kusogkusog. Sa pagkamatuod, ang balod mahimong hiktin, nga ang menos nga katulin niini mabalhin ngadto sa mitaas nga gihabogon. Kasamtangan, ang ulahing mga balod sa nagsunodsunod nga balod makaapas, nga magkatapok ang mga balod sa atubang.

Sa kataposang hugna niini, ang mga tsunami mahimong magpaubos nganha sa usa ka bahin sa baybayon ingon nga naghasmag nga balod o ingon nga paril sa tubig nga gitawag ug lunop sa balod, apan mas sagad, kini daw kusog-nagtubong samag-taob nga paglunop nga mosulbong ibabaw sa normal nga lantong. Ang tubig nasayrang mosulbong sa kapig 50 metros ibabaw sa normal nga lebel sa dagat ug magdalag mga ginuba, isda, ug bisan mga tipik sa takot nga libolibo ka tiil pasulod sa mamala, nga magsilhig sa tanang butang nga maagian niini.

Sa pagkamalinglahon, ang unang ilhanan sa nagsingabot nga tsunami dili kanunay mao ang pagtungha sa nagtubong balod nga daling mopadulong sa baybayon. Kini mahimong katugbang gayod​—dili normal nga paghunas nga ang mga baybayon, mga luok, ug mga dunggoanan mamad-an ug ang mahibilin mao ang mga isdang nagkapaykapay sa balas o lapok. Ang magtino sa unang mga kahimtang maoy kon unsang bahin sa sunodsunod nga balod ang unang makaabot sa baybayon​—mitubo nga bahin sa balod o ang nahulpa nga bahin. *

Sa Dihang ang Baybay Mahubsan

Malinawon kadto nga gabii sa Nobyembre 7, 1837, sa pulo sa Maui sa Hawaii. Sa mga alas siyete niadtong gabhiona, patin-aw sa librong Tsunami!, ang tubig misugod paghubas gikan sa baybay, nga migimaw ang katakotan ug ang mga isda nabilin. Daghang mahinamong mga taga-isla nanalagan aron puniton ang mga isda, apan ang pipila ka tawo, kinsa mas nakabantay, nanalagan padulong sa bulobungtod, lagmit kay nahibalo gikan sa miaging kasinatian kon unsay duol nang mahitabo. Sa taudtaod, ang makalilisang nga pagsulbong sa tubig miabot ug nag-anod sa enterong balangay nga may 26 ka payag nga kogon, kauban ang mga molupyo ug binuhing kahayopan, 200 metros pailaya ug naglabay kanila ngadto sa usa ka gamayng lanaw.

Niadtong samang gabii, linibong tawo nagtigom sa usa ka baybay sa laing pulo alang sa usa ka relihiyosong serbisyo. Sa makausa pa, ang kalit nga  paghubas sa tubig nagpahinabo sa mausisaong mga taga-Hawaii sa pagdalagan ngadto sa baybay nga nagpanon. Unya, ang usa ka higanteng balod, nga mituybog unom ka metros ibabaw sa normal nga lantong, mitungha ambot kon diin gikan ug midali pagpadulong sa baybay “uban sa katulin sa kabayong pangarera,” sumala sa usa ka maniniid. Ang nagsibog nga tubig nag-anod bisan sa lig-ong mga manlalangoy ngadto sa dagat, diin ang pipila nalumos tungod sa labihang kakapoy.

Kapila ba Kini Moatake?

“Sukad sa 1990,” matod sa Scientific American, “ang 10 ka tsunami nakahunos ug kapin sa 4,000 ka kinabuhi. Sa tanan, 82 ang gitaho sa tibuok kalibotan​—proporsiyong mas taas kay sa makasaysayanhong aberids nga 57 sa napulo ka tuig.” Hinunoa, kining gitaho nga pag-uswag, ang magasin midugang, maoy tungod ilabina sa mas maayong komunikasyon, samtang ang daghang nangamatay maoy tungod sa bahin sa mga pagdaghan sa mga molupyo sa kabaybayonan.

Ang Dagat Pasipiko ilado ilabina sa mga tsunami tungod kay ang dulang niini mao ang labing linogon. Sa pagkamatuod, “halos walay moagi nga usa ka tuig nga walay labing menos usa ka malaglagong tsunami nga moatake sa usa ka dapit sa Pasipiko,” matod sa usa ka reperensiyang basahon, nga nag-ingon usab nga “latas sa miaging kalim-an ka tuig, 62 porsiyento sa tanang kamatayong nalangkit sa linog sa Tinipong Bansa gipahinabo sa mga tsunami.”

Matagna ba Kini?

Tali sa 1948 ug 1998, mga 75 porsiyento sa mga pasidaan sa tsunami nga gihatag sa Hawaii maoy palsong mga pasidaan. Hisabtan, ang maong rekord lagmit makapasamot sa pagkadili-mabalaka. Bisan pa niana, ang labi pang maayong sistema sa pagtiktik, nga gisagolan sa modernong teknolohiya, ginagamit karon. Sa sentro sa mas maayong sistema sa pagtiktik mao ang bottom pressure recorder (BPR), nga, sumala sa gipaila sa ngalan niini, ibutang libolibo ka tiil sa lalom, didto sa ilalom sa dagat.

Kining sensitibo kaayong instrumento makarehistro sa kalainan sa presyon sa tubig samtang ang tsunami moagi sa ibabaw​—bisan pag ang gitas-on usa ra ka sentimetro. Sa paggamit ug mga balod sa tingog, ang BPR mopasag mga impormasyon ngadto sa espesyal nga boya, nga unya magpadala niana ngadto sa usa ka satelayt. Sa baylo, ang satelayt mopadala sa senyal ngadto sa sentrong tigpasidaan sa tsunami. Ang mga siyentipiko masaligon nga kining mas tukmang sistema sa sayong pagpasidaan makapakunhod sa palsong mga pasidaan.

Tingali ang labing hinungdanong mga butang makatabang sa pagpausbaw sa pagkaluwas mao ang publikong kaamgohan ug edukasyon. Bisan ang labing maayong sistema sa pasidaan walay pulos kon dili kana tagdon sa mga tawo. Busa kon nagpuyo ka sa lagmit may tsunami, ubos nga duol-baybay nga rehiyon ug ang lokal nga mga awtoridad magpahibalo sa pasidaan sa tsunami o makamatikod ka sa usa ka linog o makita nimo ang talagsaong paghunas, paneguroa nga mangita dayon ug bungtod. Hinumdomi, sa lawod, ang mga tsunami makapanaw sa katulinon sa usa ka ayroplanong jet ug basin mopanaw sa katulinon sa sakyanan sa haywey sa duol sa baybay. Busa sa dihang makakita ka sa balod, ang purohan mao nga dili ka gayod makaapas niini. Hinunoa, kon makahibalag kag usa ka tsunami sa dihang atua ka sa lawod nga nagapahimulos sa biyaheng nagsuroy lamang o nangisda, makarelaks ka​—ang imong tasa sa kape o kopa sa bino nga anaa ibabaw sa lamesa lagmit nga dili motikwa.

[Footnote]

[Diagram sa panid 25]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Ang mga tsunami kasagarang ipahinabo sa pag-uyog sa salog sa dagat

LIKI SA YUTA

PAGKAPORMA

PAGKAYLAP

PAGKALUMPAG

[Diagram sa panid 27]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Ang bag-ong teknolohiya, nga nagagamit sa mga tigtiktik sa kahiladman sa dagat, naningkamot sa pagtagna sa mga tsunami

KONEKSIYON SA SATELAYT

BOYA

HYDROPHONE

ANGKLA

APARATO ALANG SA TINGOG SA BALOD

TIGTIKTIK SA TSUNAMI

5,000 metros

[Credit Line]

Karen Birchfield/NOAA/Pacific Marine Environmental Laboratory

[Hulagway sa panid 25]

Usa ka surfboard midulot niini nga ligid sa trak tungod sa tsunami

[Credit Line]

U.S. Geological Survey

[Mga hulagway sa panid 26]

Ang parolang Scotch Cap sa Alaska una mohasmag ang 1946 nga tsunami (wala)

Ang dakong kagun-oban human niana (itaas)

[Credit Line]

U.S. Coast Guard photo

[Picture Credit Line sa panid 24]

U.S. Department of the Interior