Ang Bibliya—Tinuod ba nga Kasaysayan?

GIBADLONG nila ang mga magmamando. Gisaway nila ang mga saserdote. Gipanton nila ang ordinaryong mga tawo tungod sa ilang pagkadaotan. Gibutyag pa gani nila ang ilang kaugalingong mga kahuyangan ug kasal-anan. Gigukod ug gilutos sila, ug gipatay pa ang uban tungod sa pagsulti ug pagsulat sa kamatuoran. Kinsa ba sila? Ang mga manalagna sa Bibliya, nga ang kadaghanan kanila nakatampo sa pagsulat sa Balaang Kasulatan.​—Mateo 23:​35-37.

Diha sa iyang librong The Historian and History, si Page Smith nagsulat: “[Ang mga Hebreohanon] walay lipudlipod nga nagsulat bahin sa ilang mga bayani ug sa ilang mga kontrabida, sa ilang kaugalingon ug sa ilang mga kaaway, tungod kay sila nagsulat ubos sa panan-aw sa Diyos ug sila walay makuha ug dako ang mawala kon itago nila ang kamatuoran.” Nagsulat usab si Smith nga “kon itandi sa dili makaiikag nga mga kronolohiya sa manggugubat nga mga hari sa Sirya o Ehipto, ang asoy sa kasakitan ug kadaogan sa katawhan nga pinili sa Diyos . . . maoy makaiikag nga kasaysayan. Ang mga magsusulat nga Hebreohanon nakadiskobre sa usa sa labing hinungdanong mga bahin sa kasaysayan​—nga kini gidula sa tinuod nga mga tawo, uban sa tanan nilang kasaypanan ug mga depekto.”

Ang mga magsusulat sa Bibliya kutihan usab sa katukma. Human analisaha ang Bibliya sumala sa impormasyong nakuha gikan sa kasaysayan ug arkeolohiya, ang magsusulat nga si Werner Keller miingon diha sa pasiuna sa iyang librong The Bible as History: “Tungod sa hilabihan ka daghang tinuod ug lig-ong napamatud-ang ebidensiya nga mabatonan karon, . . . kanunayng mosantop sa akong hunahuna kining mga pulonga: ‘Tukma gayod diay ang Bibliya!’”

Makapatukbil nga Kasaysayan nga May Kusganong mga Pagtulon-an

Sa dakong bahin, ang mga magsusulat sa Bibliya maoy ordinaryong mga tawo lamang​—mga mag-uuma, magbalantay, mangingisda. Bisan pa, ang ilang gisulat latas sa yugto nga mga 1,600 ka tuig nakaimpluwensiyag daghang tawo kay sa bisan unsang ubang mga sinulat, karaan man o bag-o. Dugang pa, ang ilang mga sinulat giatake sa tanang kiliran, apan sa walay kapuslanan. (Isaias 40:8; 1 Pedro 1:25) Karon ang Bibliya mahimong basahon sa tibuok o bahin niini diha sa mga 2,200 ka pinulongan​—nga labaw gayod kay sa bisan unsang ubang basahon! Nganong nailhan sa ingon ang Bibliya? Ang mosunod nga mga reperensiya motabang sa pagtubag nianang pangutanaha.

“Ang tibuok Kasulatan inspirado sa Diyos ug mapuslanon sa pagpanudlo, sa pagpamadlong, sa pagtul-id sa mga butang, sa pagdisiplina diha sa pagkamatarong, aron nga ang tawo sa Diyos mahimong bug-os makasarang, kompleto nga masinangkapan alang sa tanang maayong buhat.”​—2 Timoteo 3:​16, 17.

“Ang tanang butang nga gisulat kanhi gisulat alang sa atong instruksiyon, aron nga pinaagi sa atong pag-agwanta ug pinaagi sa paghupay gikan sa mga Kasulatan kita makabatog paglaom.”​—Roma 15:4.

“Kining mga butanga nangahitabo kanila [mga Israelinhon] ingong mga panig-ingnan, ug sila gikasulat ingong pasidaan kanato [mga Kristohanon] nga naabtan sa mga kataposan sa mga sistema sa mga butang.”​—1 Corinto 10:11.

Oo, ingong dinasig sa Diyos ug natipigang rekord bahin sa tinuod nga mga tawo​—nga ang uban nakapahimuot sa Diyos ug ang uban wala—​ang Bibliya gituboy nga labaw kay sa tanang ubang mga basahon. Dili gayod kini usa lamang ka listahan  sa kon unsay buhaton o dili buhaton o usa ka koleksiyon sa makaiikag nga gagmayng mga estorya sa paglingaw sa mga bata. Tinuod, mga tawo ang gigamit sa Diyos sa pagsulat, apan kini nakapalambo lamang sa Bibliya, nga nakahatag niini ug mainitong pangdani nga nakatandog sa mga kasingkasing sa mga magbabasa sa sunodsunod nga kaliwatan. Ang arkeologong si William Albright nag-ingon: “Ang lawom nga moral ug espirituwal nga mga pagsabot sa Bibliya, nga nahimong usa ka talagsaong kapadayagan sa Diyos nganha sa tawo nga gipaabot pinaagi sa tawhanong kasinatian, sama ra ka tinuod karon ingon nga tinuod kini sa miaging duha o tulo ka libo ka tuig kanhi.”

Sa pag-ilustrar sa walay kataposang pagkabililhon sa Bibliya, mobalik kita sa sinugdan gayod sa kasaysayan sa tawo​—diin ang Bibliya lamang ang makadala kanato​—ug mamalandong sa pipila ka hinungdanong mga pagtulon-an gikan sa basahon sa Genesis.

Tukma sa Panahong mga Pagtulon-an Gikan sa Karaang Asoy

Lakip sa ubang mga butang, gipadayag sa basahon sa Genesis ang pagsugod sa tawhanong pamilya​—mga ngalan ug tanantanan. Bahin niining ulohana walay ubang sinulat sa kasaysayan nga sama niini ka espesipiko. ‘Apan bililhon ba gayod karong adlawa ang pagkasayod sa atong orihinal nga kagikan?’ ikaw tingali mangutana. Bililhon kaayo kini, kay sa pagpadayag nga ang tanang tawo​—bisag unsa pay bulok, tribo, o nasod​—naggikan sa samang mga ginikanan, ang Genesis nagwagtang sa bisan unsang basehanan sa pagpihig sa rasa.​—Buhat 17:26.

Ang Genesis naghatag usab ug giya bahin sa moralidad. Naundan kini sa asoy bahin sa Sodoma, Gomora, ug sa ilang kanait nga mga siyudad, nga gilaglag sa Diyos tungod sa hilabihang seksuwal nga kahiwian sa mga molupyo niini. (Genesis 18:20–19:29) Ang bersikulo 7 sa basahon sa Bibliya nga Judas nag-ingon: “Ang Sodoma ug ang Gomora ug ang mga siyudad palibot kanila, human nga sila . . . nakighilawas nga mapatuyangon ug nag-agap sa unod alang sa dili-kinaiyanhong paggamit, gibutang sa atubangan kanato ingong usa ka pasidaang panig-ingnan.” Ang mga tawo sa Sodoma ug Gomora wala makadawat  ug bisan unsang mga balaod sa moral gikan sa Diyos; hinunoa, sama sa tanang katawhan, sila may hinatag-sa-Diyos nga katakos sa konsensiya. Busa, makataronganon nga manubag sa Diyos kadtong mga tawhana sa ilang binuhatan. (Roma 1:​26, 27; 2:​14, 15) Sa susama karong adlawa, manubag ngadto sa Diyos ang tanang katawhan sa ilang binuhatan, dawaton man nila ang iyang Pulong, ang Balaang Bibliya, o dili.​—2 Tesalonica 1:​8, 9.

Usa ka Pagtulon-an sa Kasaysayan sa Paglabang-Buhi

Usa ka kinulit diha sa Arko ni Tito sa Roma naghulagway sa mga sundalong Romano nga nagdala sa sagradong mga sudlanan gikan sa templo sa Jerusalem human malaglag ang siyudad sa tuig 70 K.P. Kapin sa usa ka milyong Hudiyo ang nangamatay. Apan, nakalabang-buhi ang masinugtanong mga Kristohanon, tungod sa tabang sa abanteng pasidaan ni Jesus: ‘Inigkakita ninyo nga malibotan ang Jerusalem sa nagkampong kasundalohan, nan hibaloi nga haduol na ang paglaglag kaniya. Nan silang anaa sa Judea pakalagiwa ngadto sa kabukiran, ug kadtong anaa sa iyang taliwala pabiyaa, ug kadtong anaa sa mga dapit sa kabanikahan ayaw na pasudla kaniya; tungod kay kini maoy mga adlaw sa pagpadapat sa hustisya.’​—Lucas 21:​20-22.

Dili lamang kay karaang kasaysayan, ang kasakitan sa Jerusalem naglandong sa mga bahin sa mas dakong kasakitan nga sa dili madugay molukop sa tibuok kalibotan. Apan sa makausa pa, dunay mga makalabang-buhi. Kini sila gihubit ingong ‘usa ka dakong panon . . . gikan sa tanang kanasoran ug mga tribo ug katawhan ug mga pinulongan.’ Sila ang ‘nakalabang sa dakong kasakitan’ tungod sa ilang pagtuo sa giulang dugo ni Jesus​—pagtuo nga lig-ong gipasukad sa kasaysayan ug sa tagna sa Bibliya.​—Pinadayag 7:​9, 14.

Kasaysayan nga Dili na Gayod Masubli Pa

Karong adlawa kita nagkinabuhi sa panahong nagmando ang Anglo-Amerikanhong Gahom sa Kalibotan, ang kataposang gahom sa tagna sa Bibliya. Ang sumbanan sa kasaysayan nag-ingon nga sama sa ubang mga gahom una pa niana, kini matapos gayod. Apan sa unsang paagi? Sumala sa Bibliya, talagsaon gayod ang kataposan niining gahoma. Nagpunting sa tuig 1914 K.P., ang Daniel 2:44 nag-ingon bahin sa nagamando nga politikanhong mga gahom, o “mga gingharian”: “Sa mga adlaw nianang mga haria ang Diyos sa langit magatukod ug usa ka gingharian nga dili gayod malumpag. Ug ang maong gingharian dili igapasa ngadto sa lain nga katawhan. Kini magadugmok ug magatapos niining tanang gingharian, ug kini mobarog hangtod sa panahong walay tino.”

Oo, ang Gingharian sa Diyos​—iyang langitnong kagamhanan nga dumalahon ni Kristo Jesus​—magpapas sa tanang timaan sa malupigong pagmando sa tawo diha sa Armagedon, ang tayuktok sa nahisgotan nang “dakong kasakitan.” Human niana, kini nga Gingharian “dili igapasa ngadto sa lain nga katawhan,” nga nagkahulogang  dili kini mapukan o mawad-an ug gahom sa pagmando. Ang dominyo niini maoy “hangtod sa mga kinatumyan sa yuta.”​—Salmo 72:8.

Sa kataposan, mawagtang na ang mapintas nga siklo sa pagmando sa bakak nga relihiyon, malupigong politika, ug dalo nga komersiyo. Ang Salmo 72:7 nagsaad: “Molambo ang matarong, ug ang kadagaya sa pakigdait hangtod nga ang bulan mahanaw na.” Dili kahakog ug garbo kondili ang pangunang hiyas sa Diyos nga gugma ang molukop sa yuta. (1 Juan 4:8) Si Jesus miingon: “Higugmaa ang usag usa.” Labot niini, ang historyador nga si Will Durant miingon: “Ang labing hinungdanong pagtulon-an nga akong nakat-onan sa kasaysayan maoy sama nianang kang Jesus. . . . Ang gugma maoy labing praktikal nga butang sa kalibotan.”

Ang gugma sa Diyos sa mga tawo nagpalihok kaniya sa pagdasig sa pagsulat sa Bibliya. Sa pagkatinuod kini lamang ang nagpatin-aw sa nangagi, sa karon, ug sa umaabot. Palihog dawata ang nagahatag-kinabuhing mensahe niini pinaagig paggahin ug igong panahon sa pagtuon sa Bibliya. Aron mahimo kana ug agig pagsunod sa sugo ni Jesus, gipakig-ambit sa mga Saksi ni Jehova ang “maayong balita sa gingharian” uban sa ilang mga silingan. Kining maayong balita sa dili madugay mahimong labaw pa sa tagna. Kini mahimong buhing kasaysayan.​—Mateo 24:14.

[Blurb sa panid 9]

“Tukma gayod diay ang Bibliya!”—WERNER KELLER

[Blurb sa panid 11]

“Ang lawom nga moral ug espirituwal nga mga pagsabot sa Bibliya . . . sama ra ka tinuod karon ingon nga tinuod kini sa miaging duha o tulo ka libo ka tuig kanhi.”—WILLIAM ALBRIGHT, ARKEOLOGO

[Mga hulagway sa panid 9]

Moabinhong Bato: Naundan sa sinulat ni Haring Mesa bahin sa gubat sa Moab batok sa Israel (2 Hari 3:​4-27), sa mga ngalan sa lainlaing mga dapit sa Bibliya, ug sa ngalan sa Diyos diha sa karaang mga letrang Hebreohanon. Musée du Louvre, Paris.

[Credit Line]

Musée du Louvre, Paris.

Sensilyong plata nga denario: Ang hulad dunay dagway ug sinulat ni Tiberio Cesar (Marcos 12:​15-17).

Cronica ni Nabonido: Usa ka cuneiform nga papan nga nagpamatuod sa kalit nga pagpukan ni Ciro sa Babilonya. (Daniel, kapitulo 5) Photograph taken by courtesy of the British Museum.

[Credit Line]

Photograph taken by courtesy of the British Museum.

Tinabas nga bato: Dunay ngalan ni Poncio Pilato sa Latin.

[Credit Line]

Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority.

Linukot nga Basahon sa Patayng Dagat sa Luyo: Ang pagtuon sa teksto sa Isaias nagpamatuod nga kining basahona nagpabilin nga wala mausab sulod sa 1,000 ka tuig nga kinamot nga pagkopya.

[Credit Line]

Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem.

[Mga hulagway sa panid 10]

Usa ka kinulit diha sa Arko ni Tito nagpamatuod sa kalaglagan sa Jerusalem niadtong 70 K.P.

[Credit Line]

Soprintendenza Archeologica di Roma