Nagpanaw Didto sa Ghana

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA GHANA

SAMTANG ang kangitngit ug ang gabon gipulihan sa kahayag sa kabuntagon, mihinayhinay mi pagpanaw agi sa 80 kilometros nga dili-aspaltadong dalan paingon sa Mole National Park sa Amihanang Rehiyon sa Ghana. Ang kasagbotan, kalibonan, ug mga kahoykahoy maoy kasagarang makita sa palibot. Matag karon ug unya, makalabay mi ug gagmayng baryo nga dunay mga payag nga hinimo sa yutang-kulonon ug giaptan ug dagami.

Pagkalahi sa kahimtang sa dihang nakaabot mi sa Damongo, usa ka puliking lungsod sa banika nga dunay mga tindahan, aspaltadong mga dalan, ug naghuot nga trapiko! Ang mga bata nga nagsul-ob ug unipormeng dalagdalag ug kapehon nagpadulong sa eskuylahan. Ang mga babaye nga nagsul-ob ug mabulokong mga besti naglukdog nagkalainlaing matang sa mga karga​—sugnod, pagkaon, ug mga sudlanan nga puno sa tubig. Nagsigeg busina ang mga awto ug mga trak, ug nanglabay ang mga nagbisikleta. Apan 20 kilometros pa ang among biyaheon.

Sa Mole National Park

Sa kataposan nakaabot mi sa parke. Matod pa sa among giya nga si Zechariah, ang Mole Game Reserve gitukod niadtong 1971 ug adunay luna nga 4,840 kilometro kuwadrado. Sumala sa listahan sa parke, kini dunay 93 ka espisye sa mga mananap nga sus-an, 9 ka espisye sa mga mananap nga mabuhi sa tubig ug sa mala, ug 33 ka espisye sa mga reptilya. Apil niini ang mga leyon, leopardo, kabang nga hyena, milo, elepante, bongo, inanong ihalas nga kabaw, ihalas nga baboy, waterbuck, duiker, maral, hartebeest, mongoose, amo, nagkalainlaing mga unggoy, pulahon nga osa, porcupino, buaya, ug mga bitin, lakip ang mga sawa. Dugang pa, dunay kapin sa 300 ka espisye sa mga langgam ang nakita na dinhi.

Gipangdagpi ang gipanggutom nga itom nga mga langaw, misum-ok mi sa tagatuhod nga mga sagbot ug sa wala madugay diha na mi sa duol sa usa ka panon sa mga osa. Sa sinugdanan, lisod silang makita, kay ang ilang kolor parehas ra sa kolor sa ilang palibot. Samtang nagtan-aw mi nila, nagtan-aw sab sila namo, busa nahimo  kaming talan-awon alang nila maingon nga sila talan-awon alang namo. Samtang nanguha mig mga letrato, nakurat mi sa kusog nga pagpangusmo diha sa among tuo. Kay nasuko nga gitugaw siya, usa ka dakong waterbuck ang midagan paingon sa kalibonan sa unahan.

Dayon among nakita ang upat ka dagkong mga elepante ilalom sa usa ka dakong kahoy. Ilang gibitad ang mga sanga pinaagi sa ilang mga simod ug giusap ang humok nga mga dahon. Mipaduol mi, ug sa dihang napulo ka metros na lang ang among gilay-on, gipakuha mi ni Zechariah ug mga letrato. Iyang gihapak ang tumoy sa pul-an sa iyang riple, ug kini mitagingting nga nagpaabog sa mga elepante gikan sa ilalom sa kahoy ug busa nakahigayon mi sa pagkuha ug mas maayong mga letrato. Sa dili ra kaayo layo, ang mga elepante nakakita ug lapokong lamakan ug naligo diha niana. Miingon si Zechariah nga mag-usab-usab ang kolor sa mga elepante​—gikan sa ilang kinaiyanhong kolor nga itom ngadto sa pula o kapehon​—depende sa kolor sa lapok nga ilang gikaligoan.

Milakaw mi ug diyutay ug among nakita ang tibuok nga talan-awon sa parke. Apil sa mga tanom niini ang maanindot nga mga kahoyng akasya ug shea. Sa among pagpamauli, among gisubay ang dalandalan nga giagian sa mga elepante. Layolayo pa sila,  apan gipatangkag sa kinadak-ang elepante sa grupo ang iyang mga dalunggan, dayon kini nanukad, ug nagpaingon namo. Mohasmag kaha kini?

Gisultihan mi ni Zechariah nga walay angayng kabalak-an, apan sa samang higayon, iyang gikuha ang iyang gikabiba nga riple ug gipalayo mi gikan sa giagian sa mga elepante. Nagpadayon mi paglakaw, nga ang giya nagkupot sa iyang riple​—ug kami sa among mga kamera​—nga andam nga gamiton. Sa kadugayan nawala sa among panan-aw ang mga elepante.

Giingnan mi ni Zechariah nga ang mga elepante sa parke anad na sa mga tawo ug gani ang uban moduol pa. Kon ang mga elepante kanunayng makita, nganlan sila sa mga giya. Ang usa ilang ginganlag Bugonon tungod kay duna kini dakong bugon sa panit. Ang laing elepante ilang ginganlag Sipat kay naandan niini ang pagpakurat sa mga turista.

Dayon, among nasugatan ang ubay-ubayng amo. Gitan-aw namo silang nagtabyogtabyog sa mga kahoy o nagdagandagan diha sa yuta. Gitudlo sa among giya ang usa ka inahang amo nga nagdalag duha ka anak, ang usa iyang gikabiba ug ang lain iyang gikugos. Iya ming giingnan nga kaluha kadto.

Sa pagkatinuod, daghan mig nakitang ihalas nga mga mananap niining adlawa. Giingnan mi ni Zechariah nga aron makakita ug ihalas nga mga mananap panahon sa ting-init​—tali sa Abril ug Hunyo​—maghulat lang mi diha sa mga lanawlanaw kay ang mga mananap magpanon pagpangabot aron manginom. Miingon usab siya nga kon magsakay ug four-wheel-drive nga sakyanan sulod sa parke, ikaw makakita ug daghan pang ubang mga mananap, lakip sa ihalas nga kabaw ug mga leyon.

Karon tingpaniudto na. Samtang nangaon mi, usa ka dakong amo ang nagpahiluna ibabaw sa pik-ap nga giparking tupad sa among sakyanan ug mitutok pag-ayo sa akong pagkaon. Nanglabay ang ubang mga amo, pipila ka osa ug usa ka ihalas nga baboy, dayon upat ka elepante ang mitungha sa tumoy sa usa ka bungtod diha sa duol. Tingali nakakita mig maayong puwesto nga makakuhag mga letrato niining mga mananapa!

Sa Tiyanggihan

Wala mi magdugay sa Mole National Park, ug karon nagsugod mi pagbiyaheg duha ka oras agi sa dili-aspaltadong mga dalan paingon sa Sawla, usa ka lungsod sa banika nga gipuy-an sa mga Lobi, usa ka tribo sa mga mag-uuma. Ang mga babaye niining triboha dunay katingad-ang kostumbre  sa artipisyal nga pagpabaga sa ilang mga ngabil. Bisan tuod karong mga adlawa nagakawala na ang maong tradisyon tungod kay ang batan-ong mga babaye naimpluwensiyahan na sa modernong sibilisasyon, daghan gihapong mga babaye ang mapasigarbohon sa gibag-on sa ilang mga ngabil. Sa pagkatinuod, giisip nga usa ka insulto ang pagsulti sa usa ka babaye nga Lobi nga siya gamay ug mga ngabil sama sa lalaki.

Kami nakaabot sa usa ka baryo ug misulod sa tiyanggihan. Ang mga tindahan hinimo sa mga sanga sa kahoy ug giaptan ug pawod. Dunay usa ka puti nga tawo nga nagtindog sa tiyanggihan uban sa tanang itom nga mga Aprikano. Giduol namo siya ug nasayran namo nga di pa dugay mianhi siya sa paghubad sa Bibliya ngadto sa Lobi nga pinulongan. Nagpuyo siya sa sikbit nga baryo kauban gayod sa mga Lobi aron mahimo siyang larino sa ilang pinulongan. Nagpahinumdom kini nako kang Robert Moffat, kinsa nagtukod ug usa ka relihiyosong misyon diha sa Tswana-ug-pinulongan nga mga tawo sa habagatang Aprika sa ika-19ng siglo ug naghubad sa Bibliya ngadto sa ilang pinulongan.

Usa ka tigulang nga babayeng Lobi nga dunay bagang mga ngabil ang naglingkod sa bangko diha sa usa sa mga tindahan sa tiyanggihan. Duha ka putiputing lingin ug lapad nga kahoy, nga ang matag usa ingon ka dako sa kuko sa kumagko, ang gisuksok sa lungag sa iyang matag ngabil. Gusto unta nakong letratohan siya, apan sa dihang akong gipataas ang akong kamera, mitalikod siya. Usa sa akong mga kauban nag-ingon nga ang tigulang nga Lobi nagtuo nga madaot ang ilang kalag kon letratohan sila.

Sa among pagpamauli sa Sawla, diin didto kami magpalabay sa kagabhion, ako namalandong sa kaalam ug pagkadaiya nga among nakita sa kalalangan sa Diyos. Iyang gidisenyo ang mga mananap ug mga tawo sa batid nga paagi. Kini sama gayod sa giingon sa salmista: “Pagkadaghan sa imong mga buhat, Oh Jehova! Sa kaalam gibuhat mo silang tanan. Ang yuta napuno sa imong mga binuhat.”​—Salmo 104:24.

[Mapa sa panid 14, 15]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

GHANA

[Hulagway sa panid 14]

Ihalas nga baboy

[Hulagway sa panid 14]

Kabang nga hyena

[Hulagway sa panid 15]

Usa ka panon sa mga osa

[Hulagway sa panid 15]

Elepante

[Hulagway sa panid 15]

Mga hippopotamus

[Hulagway sa panid 16]

Usa ka inahang amo nga nagdalag duha ka anak

[Hulagway sa panid 17]

Hartebeest

[Hulagway sa panid 17]

Ang tiyanggihan