Pagpaniid sa Kalibotan

Misteryosong Pagkaluwas

Bisan pag grabeng nadaot ang kalasangan sa Pransiya tungod sa kusog nga mga bagyo niadtong Disyembre 1999, ang dili pa dugayng mga obserbasyon nagpaila nga ang dagkong mga hayop wala kaayo maapektohi sumala sa gidahom, nagtaho ang mantalaang Le Monde  sa Paris. Dihay 20 lamang ka patayng mga hayop​—10 ka lagsaw, 5 ka roe deer, ug 5 ka ihalas nga baboy​—ang nakit-an diha sa luna nga 10,000 ka ektarya sa napayhag nga kalasangan sa sidlakang Pransiya. Misanong sa “pisikal nga mga kinaiyahan nga wala pa hisabti,” ang mga hayop nakakita ug mga paagi sa pag-ikyas, tingali sa pagtago ilalom sa natumbang mga kahoy o pagtapok diha sa hawan nga dapit. Si Jean-Paul Widmer sa French National Forest Office miingon: “Diyutay lang ang among nahibaloan bahin [sa kinaiya] sa mga lagsaw ug sa ihalas nga mga baboy kay sa nianang sa mga leyon ug sa ubang mga ihalas nga hayop sa halayo.”

“Economy-Class Syndrome”

Sulod sa milabayng walo ka tuig, 25 ka pasahero nga miabot sa Narita Airport sa Hapon “nangamatay tungod nianang gitawag nga economy-class syndrome,” mitaho ang mantalaang The Daily Yomiuri. Bisan pa sa ngalan niini, ang economy-class syndrome makaapekto usab sa first-class nga mga pasahero. Ang paglingkod sulod sa dugaydugayng mga oras makapugong sa pagsirkular sa dugo diha sa mga batiis ug makapatibugol sa dugo. Kon ang tibugol makaabot sa mga baga, makapahinabo kinig kalisod sa pagginhawa ug kamatayon pa gani. Matag tuig, tali sa 100 ug 150 ka tigbiyahe nga nangabot sa Narita Airport nag-antos sa usa ka matang niini nga problema, nag-ingon si Toshiro Makino, pangulo sa New Tokyo International Airport Clinic sa Nippon Medical School. “Ang mga pasahero nga mobiyahe ug kapin sa pito o walo ka oras sa usa ka panahon kinahanglang moinom ug daghang tubig kay sa naandang imnon ug mohimog mga paagi agig pangontra, sama sa pagtuyhadtuyhad ug pagpikopiko sa ilang mga batiis,” siya misugyot.

Pag-init sa Temperatura sa Tokyo

“Ang aberids nga gidaghanon sa mga adlaw kada tuig sa dihang ang temperatura sa Tokyo mas ubos sa pagyelo mius-os ug 95 porsiyento latas sa ika-20ng siglo,” nagtaho ang The Daily Yomiuri. Sulod sa katuigang 1990, dihay aberids nga 3.2 ka adlaw lamang kada tuig nga may ubos-sa-pagyelo nga mga temperatura sa Tokyo, kon itandi sa 61.7 ka adlaw sa unang napulo ka tuig sa ika-20ng siglo. Usa ka beteranong meteorologo sa Meteorological Agency sa Hapon mikomento nga ang pag-init sa yuta nakapugong sa mga temperatura sa pag-us-os ingon ka ubos kaniadto, ug nabalaka siya nga “ang tinuod nga tingtugnaw” sa Tokyo mahimong usa na lamang ka butang sa nangagi. Sumala pa sa ahensiya, kon ang greenhouse effect magpadayon sa presenteng mga sukod niini, usa ka 1.0- hangtod sa 3.5-grado Celsius nga pagtaas sa temperatura sa yuta ang gitagna nga mahitabo sulod sa ika-21ng siglo. Ang pagtaas nga 3.5 grado Celsius sa tibuok Hapon moresulta nga ang Tokyo mahimong ingon ka init sa presenteng-adlawng Nairobi.

Pagtungha Pag-usab sa Sipilis

Halos nawagtang na sa bug-os ang sipilis sa Pransiya sulod sa mga dekada. Apan, sa miaging tuig ang mga doktor nakamatikod sa bag-ong pagkaylap niining sakit nga mapasa sa sekso, panguna taliwala sa mga homoseksuwal, nagtaho ang mantalaang Le Figaro sa Pransiya. Ang susamang pagdagsang sa sipilis namatikdan usab sa Britanya ug Irlandia sa 2000. Ang sipilis maoy sakit gumikan sa bakterya nga magpahinabog mga nukanuka ug tubigtubig sa unang ang-ang niini ug kon dili matambalan motultol ngadto sa kadaot sa utok ug sa kaugatan sa kasingkasing. Makapabalaka ang pagsulbong sa sipilis, nag-ingon ang Le Figaro, tungod kay kini “bug-os wala-mahibaloi sa batabatang mga doktor nga wala pa gayod makasusi ug usa ka kaso sulod sa ilang medikal nga pagbansay.” Busa mahimong masayop ang mga doktor sa pagdayagnos niana, nga dili madapatan ug epektibong tambal. Ang mga espesyalista sa maong sakit nagsuspetsa nga ang peligrosong seksuwal nga mga buhat maoy hinungdan sa pagsulbong sa sipilis. Busa, sila nahadlok nga kini nga kiling mahimong maoy pasiuna sa “usa ka bag-ong pagbuto sa pagkaylap sa AIDS.”

Pasidaan Alang sa Gulanggulang nga mga Biyahedor

Nagkadaghan ang mga gulanggulang nga nagbiyahe ngadto sa dili-kaayo-ugmad nga mga dapit sa kalibotan, ug daghan ang nasakit tungod sa pagkaon ug kalan-on o pag-inom ug tubig nga nahugawan sa bakterya, nag-ingon ang Tufts University Health & Nutrition Letter. Ang misangpot nga “pagkalibang sa biyahedor” mahimong motultol sa mas seryosong mga suliran sa panglawas alang sa mga tawong nag-edad ug 60 o mas gulanggulang pa. Gawas kon mokaon ka sa usa ka primera-klase nga hotel o restawran diha sa dako, modernong siyudad,  ang Health & Nutrition Letter nagpasidaan:

□ Ayaw pag-inom ug tubig sa gripo o pagsepilyo sa imong mga ngipon diha niana. Paggamit lamang ug binotelya, gipabukalan, o gidis-inpektar nga tubig. Ayaw paggamit ug yelo diha sa mga ilimnon gawas kon ikaw nakaseguro nga kana gigama gikan sa hilwas nga tubig.

□ Ayaw pagkaon ug isda o karne gawas kon kini naluto pag-ayo.

□ Ayaw pagkaon ug dili-esterilisadong mga produkto sa gatas o hilaw nga mga utanon.

□ Ayaw pagkaon ug prutas gawas kon ikaw mismo ang magpanit niini human nga mahugasan kini diha sa hinlong tubig. Human kini mapaniti, panghunaw sa dili pa mokaon.

□ Ayaw pagkaon ug kalan-on nga gibaligya sa mga manininda sa aseras, bisan pag kini tingali idulot nga init pa.

Panonpanon ang “Napugos sa Pagbiya sa Ilang Pinuy-anan”

“Sama sila ka daghan sa mga tawong nataptan sa HIV, doble ang ilang gidaghanon sa mga kagiw. Sila ang gitawag sa internasyonal nga komunidad sa pagtabang nga ‘napugos sa pagbiya sa ilang pinuy-anan,’” nagtaho ang The Independent sa London. Bisan pag napugos sa pagbiya sa ilang mga pinuy-anan, sila nagpabilin sa ilang kaugalingong mga nasod. Gibanabana sa HK nga adunay 25 ngadto sa 30 ka milyong mga tawo nga napugos sa pagbiya sa ilang pinuy-anan sa tibuok kalibotan. Kadaghanan nagpuyo, dili sa mga kampo sa kagiw, kondili sa ubang mga pamilya o sa kadalanan. Si Dennis McNamara, linain nga koordinetor sa HK sa maong problema, nag-ingon nga inay modangop sa ubang nasod, “daghan ang naningkamot sa pagpuyo duol sa balay kutob sa ilang maarangan: sa dapit diin nahimutang ang ilang uma.” Usahay ang mga ahensiya sa hinabang dili tugtan nga makaduol sa maong mga tawo. Kutob sa 90 porsiyento maoy mga babaye ug mga bata. “Ang mga lalaki ang nakiggubat,” midugang si McNamara. “Ang mga babaye ug mga bata mao ang mga biktima. Ang mga babayeng napugos sa pagbiya sa ilang pinuy-anan mao kanunay ang nameligro nga malugos sa kasundalohan nga nagpaantos kanila.”

Dila nga Mopormag Kopa nga Mosuyop

Sa unsang paagi ang usa ka tabili makasikop sa ubang mga tiki ug bisan mga langgam nga motimbang ug 10 porsiyento sa kaugalingong gibug-aton niini? Hangtod karon, gituohan nga ang biktima mipilit sa sapnoton ug hagkoton nga ibabaw sa dila sa tabili. Apan wala kana magpatin-aw kon sa unsang paagi kini nga linalang makasikop ug medyo bug-at nga biktima. Aron mahibaloan, ang mga siyentipiko sa Antwerp, Belgium, mihimog high-speed nga mga rekording sa video sa samag-kilat ka paspas nga paglihok sa dila sa tabili, nagtaho ang ahensiya sa balita sa siyensiya sa Alemanya nga Bild der Wissenschaft-Online. Nadiskobrehan sa mga siyentipiko nga sa dihang ipagawas ang dila niini, himoon sa tabili ang tumoy sa dila niini nga usa ka bola. Sa hapit nang moatake, mokipos ang duha ka kaunoran sa dila, nga himoon ang tumoy nga usa ka kopa nga mosuyop nga magbutad sa biktima.

Ang Nagakadakong Desyerto

“Ang Sahara nakatabok na sa Mediteranyo,” nagtaho ang The Guardian sa London, “tungod kay ang malaglagong kombinasyon sa pagkaumaw sa yuta ug pagkausab sa klima naghimo sa pipila ka bahin sa habagatang Uropa nga usa ka desyerto.” Diha sa usa ka komperensiya sa Hiniusang Kanasoran bahin sa pagpakigbisog batok sa pagdako sa desyerto nga gihimo sa Disyembre 2000, gibasol ug diyutay sa usa ka eksperto ang paghimo sa pagpanguma nga tibuok kalibotang negosyo, nga nakapalisod sa gagmayng mga mag-uuma sa pakig-indig. Busa gipamiyaan sa mga mag-uuma ang yuta nga napreserbar sulod sa libolibong tuig pinaagi sa hinagdanhagdan nga pagtikad ug maayong irigasyon, ug sa kadugayan ang yuta nabanlas. Grabe kaayo ang kahimtang diha sa habagatang Italya, Espanya, ug Gresya. Ang Bulgaria, Hungaria, Romania, Moldova, Rusya, ug Tsina nag-atubang usab sa nagkadakong desyerto. Si Klaus Töpfer, ehekutibong direktor sa Environment Programme sa HK, miingon: “Ang yuta maoy kinaiyanhong kahinguhaan nga hinungdanon sa tawhanong kaayohan ug sa kalikopan sama sa hinlong tubig ug hinlong hangin.”

Tuboran sa Amazon Natultolan

Nakompirmar sa 22-ka-tawo nga tem sa mga tigsuhid “ang tuboran sa kinadak-ang suba sa kalibotan, nga nagtapos sa mga dekadang pamanabana ug nagkasumpaking mga kaplag,” nagtaho ang The Times sa London. Nagsugod ang Amazon ingong dagayday gikan sa Nevado Mismi, usa ka 5,000 metros nga taluktok sa habagatang Peruvian Andes. Gikan didto kini nag-ekis-ekis latas sa walog sa sagbot ug lumot, diin kini magtapo sa ubang mga sapa ug mga suba sa dili pa mopadayon sa 6,000 kilometros nga panaw niini ngadto sa Dagat Atlantiko. Naghubit sa tuboran sa suba, si Andrew Pietowski, ang lider sa tem, miingon: “Matahom kaayo kini nga talan-awon. Nagtindog ka sa berdeng walog diha sa tiilan sa makapahingangha, halos itom, nga pangpang nga mga 40 metros ang gihabogon. Hilom ug malinawon kaayo kining dapita.”