Ang Maya—Kaniadto ug Karon

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA MEXICO

GINAINGON nga sila ang usa sa kinadak-ang mga sibilisasyon sa Kasadpang Hemisperyo. Ug dili ikatingala, kay kining karaang mga molupyo sa Belize, El Salvador, Guatemala, Honduras, ug Mexico maoy mga tiggama sa talagsaong arkitektura, dibuho, mga gamit nga kulonon, ug eskultora! Nakamugna sila ug ugmad kaayong matang sa pagsulat ug nakapauswag ug dako sa natad sa matematika. Nakahimo pa gani sila ug kalendaryo nga gibase sa solar nga tuig. Kinsa kining mga tawhana? Ang Maya​—mga magtutukod sa usa sa labing tugob ug labing hawod sa unang mga sibilisasyon sa Amerika.

Ang kadaghanan sa atong nahibaloan bahin sa Maya nakuha gikan sa mga kinulit diha sa bato ug sa mga eskultora. Migamit ug usa ka sistema sa pagsulat nga dunay kapin sa 800 ka letra, diin ang kadaghanan niini maoy mga heiroglyphic o letra nga hinulagway, ang mga Maya nagrekord sa ilang kasaysayan ug kostumbre diha sa mga hagdan, mga lintel, ug tinabla nga mga bato o mga haligi. Sila nagsulat usab diha sa papel nga gama sa ilalom nga panit sa ihalas nga mga kahoyng igos. Pinaagi sa pagpilo sa mga panid, ilang gihimo kini nga mga libro (gitawag nga codex o manuskrito), nga ilang gihapinan ug panit sa jaguar. Ang kadaghanan niining mga basahona nangadaot sa dihang gikonkista sa mga Katsila ang mga Maya sa mga 1540 K.P., apan duna pay pipila nga nahibilin.

 Ang unang Maya nga mga mag-uuma tingali nagpuyo sa kapatagan sa amihanang Guatemala sa mga libolibo ka tuig una pa kang Kristo. Apan ang sibilisasyong Maya nakadangat sa kinapungkayan niini sa mga 250 K.P. ug 900 K.P.​—kasagarang gitawag nga Classic Period. Lakbit natong hisgotan kanang impormasyong nakuha bahin sa karaang Maya.

Hawod nga mga Arkitekto ug mga Magtutukod

Ang mga Maya maoy hawod nga mga magkukulit ug bato, ug sila naghimog dagkong mga piramide ug mga templo gikan sa bulit ug anapog. Kining maong mga piramide susamag dagway sa mga piramide sa Ehipto, ug kaniadto kini maoy nakaingon sa uban sa paghinapos​—nga sayop​—nga ang mga Maya sa pagkatinuod maoy mga kaliwat sa mga Ehiptohanon.

Ang mga kagun-oban sa tinukod sa bato nga mga siyudad sa Maya nakita diha sa Guatemala ug Honduras ug sa Yucatán, sa habagatang Mexico. Sa panahon sa kinapungkayan niini, ang imperyo sa Maya dunay kapin sa 40 ka siyudad nga sama niini, ang matag usa dunay duolan sa 5,000 ug 50,000 ka molupyo. Sumala pa sa The New Encyclopædia Britannica, “ang kinatas-ang ihap sa populasyon sa Maya basig miabot ug 2,000,000 ka tawo, ang kadaghanan kanila nagpuyo sa kapatagan nianang gitawag karon nga Guatemala.”

Ang pag-ugba niining mga siyudara uban sa maanindot nga mga tinukod niini nga gama sa bato dili unta mahimo kon dili pa sa kugihan kaayong manananom ug mais nga mga mag-uumang Maya. Dugang pa sa pagpananom aron may makaon ang ilang mga pamilya, kining kugihang mga lalaki gidahom nga motabang usab sa buluhaton sa pagtukod. Lain pa, kinahanglang mananom usab sila ug pagkaon alang sa mga halangdon ug sa mga pari, kinsa, gipangatarongan kaniadto, dunay mas hinungdanong buluhaton nga akatahon.

Panimalaynong Kinabuhi sa mga Maya

Suod ang mga pamilya sa Maya. Sa pagkatinuod, ang mga apohan, ginikanan, ug mga anak sagad nag-ipon ug puyo sa usa ka balay. Ang kadaghanan sa buluhaton sa uma gihimo sa mga lalaki  ug gulanggulang nga mga batang lalaki. Ang mga babaye mahibalong moluto, manahi ug sinina, ug mag-atiman sa ilang mga manghod.

Ang mga mag-uumang Maya nananom ug mga abokado, siling halang, ug kamote. Apan mais ang pangunang pagkaon sa Maya. Lutoon kini sa lainlaing paagi sa mga hamtong nga babaye ug sa kabataang babaye. Dihay tab-ang nga salbaro, o kanang atong gitawag karon nga tortilla. Bisan ang alkoholikong ilimnon nga gitawag ug balche dunay mais ingong usa sa pangunang sambog niini. Gibanabana nga karon mga 75 porsiyentong pagkaon sa Maya dunay sagol nga mais sa usa ka matang, ug ang gidaghanon sa mais nga gisagol niini tingali mas daghan kaniadto.

Daghan Kaayong mga Diyos ug mga Diyosa

Ang relihiyon dunay dakong papel sa kinabuhi sa mga Maya. Daghan kaayong mga diyosdiyos ang ilang gisimba, 160 niini ang gihisgotan diha sa usa ka dokumento. Sa pagngalan ug pipila, dihay diyos nga maglalalang, diyos nga mais, diyos nga ulan, ug diyos nga adlaw. Ang mga babaye mangadto sa templo sa diyosa nga si Ixchel diha sa isla sa Cozumel aron mag-ampo nga mamabdos o, kon sila mabdos na, aron mangaliya nga manganak nga walay kabilinggan.

Alang sa mga Maya,  ang matag adlaw dunay relihiyosong bili, ug ang matag bulan sa kalendaryo sa mga Maya dunay kaugalingong pista. Dunay espesyal nga mga seremonya nga himoon usab may kalabotan sa paglubong sa patay. Human nga mapintalan ug pula, ang patayng mga lawas uban sa pipila ka butang nga gipanag-iya niini putson sa mga banig. Dayon ilubong sila ilalom sa salog sa balay nga ilang gipuy-an. May pagkalahi ang paagi sa paglubong alang sa mga magmamando, kay sila ilubong diha sa mga piramide, ilalom sa mga templo. Ang ilang mga ulipon patyon ug dayon ilubong uban kanila, apil ang nagkalainlaing mga gamit nga gituohan sa Maya nga magamit sa sunod nga kinabuhi.

Ingong bahin sa ilang relihiyosong seremonya, tusokan usahay sa mga Maya ang ilang mga dalunggan o ang mga batiis ug mga tiil. Ila pa ganing tusokan ang dila. Ang mga esena nga gilarawan diha sa eskultora ug mga dibuho sa bungbong ug sa mga gamit nga kulonon klarong naglarawan nga ang paghalad maoy usa ka bahin usab sa pagsimba sa mga Maya. “Lainlaing mga hayop ang ilang ihalad kanunay,” misulat si Dr. Max Shein diha sa iyang librong The Precolumbian Child, “apan ang kinalabwang halad mao kanang tawhanong kinabuhi. Ang biktima niining mga rituwala maoy kaawayng mga sundalo ug mga ulipon, ug mga anak nga lalaki ug babaye usab sa dili mga ulipon.” Ang ubang mga magsusulat sa kasaysayan nag-ingon nga ang mga dalagita kaniadto gihalad ingong mga pangasaw-onon ngadto sa diyos nga ulan pinaagi sa pag-itsa kanila nga buhi ngadto sa sagradong linaw diha sa Chichén Itzá. Kon mabuhi ang dalagita hangtod sa pagsalop sa adlaw, kini nagpasabot nga ang diyos nga ulan kontento sa pangasaw-onon nga gihalad ug una. Busa, ang batan-ong babaye haw-ason gikan sa tubig.

Ang mga Maya Karon

Human sa 900 K.P., nag-ingon ang The New Encyclopædia Britannica, “ang klasikal nga sibilisasyong Maya kalit nga nawagtang, diin ang dagkong mga siyudad ug mga sentro sa mga rituwal wala nay nagpuyo ug nahimong kalibonan.” Walay nahibalo kon unsa gayod ang hinungdan sa pagkawagtang sa mga Maya. Ang pipila miingon nga ang kaumahan nangaumaw. Ang uban nag-ingon nga ang kakulag pagkaon maoy nakatukmod sa mga magbabaol sa paggamit ug paagi sa pagpanguma nga makadaot, samtang ang uban nagpanon ngadto sa mga siyudad nga nagdasok na sa mga tawo ug walay abot. Bisag unsa pay hinungdan, ang mga Maya wala mapuo sa bug-os.  Duna pay mga dos milyones nga buhi karon, ilabina diha sa amihanang bahin sa Yucatán ug sa Guatemala.

Ang kinadak-ang relihiyon sa mga Maya karon maoy Katoliko, ug ang iglesya naghimog dagkong mga paningkamot aron mapahimut-an ang nitibong populasyon. Pananglitan, ang taho sa Associated Press nag-ingon nga “niadtong 1992​—ang ika-500 nga kasumaran sa pagkonkista sa mga Katsila sa Guatemala​—ang Iglesya Katolika sa Guatemala nangayog pasaylo sa katilingban tungod sa mga pag-abuso nga gihimo batok sa mga Indian panahon sa pag-ebanghelyo diha sa Guatemala.”

Apan ang pagdawat sa Katolisismo wala magpasabot nga mibiya na ang mga Maya sa relihiyon sa ilang mga katigulangan. Sa kasukwahi, daghang paring Katoliko mikonsentir sa panagsagol sa mga buhat ug mga doktrina sa iglesya uban sa mga rituwal sa mga nitibo. Pananglitan, dugay nang nagtuo ang mga Maya sa animismo, ang pagtuo nga ang mga butang​—buhi man o way-kinabuhi​—dunay puwersa sa kinabuhi. Kining maong ideya gidawat sa iglesya, nga gitabontabonan ingong bahin sa Katolisismo, nga nagpahibulong sa mga lider sa iglesya kon unsa pa ka daghang paganismo ang gikonsentir sa iglesya ug sa gihapon nagtawag sa kaugalingon nga Kristohanon. *

Ang mga Maya ug ang mga Saksi ni Jehova

Ang mga Saksi ni Jehova nagtudlo sa putli nga mga kamatuoran sa Bibliya diha sa kayutaan diin daghan ang mga Maya. Daghan ang maayo ug pagsanong. Tagda ang duha lamang ka pananglitan.

“Dungganon ako ug pagkabutang ug may pagkainila sa mga nitibo diin ako nagdako,” miingon si Caridad, “apan wala kana makasanta kanako sa pagsubay ug walay hinungdang kinabuhi sa paghuboghubog.” Sama sa kadaghanang Maya, si Caridad nagsunod sa Katolisismo ug espiritismo. “Kon ako magsakit,” matod pa niya, “sa tambalan ako magpakonsulta.” Ang mga anak nga babaye ni Caridad nagsugod sa pagtuon sa Bibliya uban sa mga Saksi ni Jehova. “Sa hinayhinay, nainteres ako,” miingon si Caridad, “ilabina sa dihang nakita nako nga nausab ang batasan sa akong mga anak. Wala magdugay nagsugod usab ako sa pagtuon.” Ang resulta? “Ang kamatuoran nakatabang kanako sa pagkaila ug paghigugma kang Jehova,” miingon si Caridad. “Gibiyaan na nako ang tanang buhat ug mga kostumbre nga dili-makapahimuot kang Jehova, ug nahigawas na ako gikan sa kahadlok ug sa patuotuo.”

Si Paula, usa ka Maya nga taga-Guatemala, naguol pag-ayo sa kamatayon sa iyang duha ka anak nga lalaki. “Kanunay akong maghimog mga halaran alang kanila,” siya miasoy. “Duna akoy Bibliya nga gihatag sa Katolikong madre kanako, ug basahon ko kini sulod sa duha ka oras matag gabii aron sa pagpangita sa tubag sa akong pangutana, ‘Hain na ang akong patayng mga anak?’” Wala madugay si Paula nagsugod sa pagtuon sa Bibliya uban sa mga Saksi ni Jehova, ug siya misugod dayon sa pagtambong sa ilang mga tigom. “Tin-aw kaayo nilang gisaysay ang Pulong sa Diyos kanako,” siya miingon. “Nalipay ako sa pagkahibalo nga wagtangon sa Gingharian sa Diyos ang sakit ug kamatayon. Anaa gayod sa akong hunahuna kanunay ang paglaom sa pagkabanhaw.” (Juan 5:​28, 29) Karon si Paula nagpakig-ambit sa maayong balita sa Gingharian sa Diyos ngadto sa uban. “Daghan kaayo ang nagkinahanglan gihapon ug tabang,” siya miingon.

[Footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 17]

Ang Kalendaryo sa mga Maya

Ang mga Maya nakahimo ug usa ka tukma kaayong tinuig nga sistema sa kalendaryo nga gilakip niini hasta ang kalkulasyon sa leap year.

Ang tuig sa mga Maya adunay 365 ka adlaw. Niini, ang 364 ka adlaw gibahin ngadto sa 28 ka semana, ang matag usa adunay 13 ka adlaw. Ang bag-ong tuig magsugod sa ika-365ng adlaw, sa Hulyo 16. Komosta ang bahin sa mga bulan? Ang kalendaryo sa mga Maya, nga gilarawan sa ibabaw, dunay 18, ug ang matag usa ka bulan niini adunay 20 ka adlaw. Busa, ang mga semana ug mga bulan dili magkadungan sa usag usa​—apan, adunay usa ka eksepsiyon. Kas-a sa matag 260 ka adlaw (ang suma sa pagmultiplikar sa 13 ug 20), ang semana ug ang bulan magsugod sa samang adlaw. Sumala sa usa ka reperensiyang basahon, “ang kalendaryo sa mga Maya, bisag komplikado kaayo, mao ang labing tukma nga nahibaloan sukad sa tawo hangtod nga mitungha ang Gregorianhong kalendaryo.”​—Funk & Wagnalls New Encyclopedia.

[Graph/Hulagway sa panid 16, 17]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Kronolohiya sa mga Maya

Olmec

1000 W.K.P.

500 W.K.P.

Olmec

Zapotec

Teotihuacan

W.K.P | K.P.

500 W.K.P.

Teotihuacan

Zapotec

Toltec

1000 K.P.

Toltec

Aztec

1500 K.P.

[Credit Line]

Mayan art: Dover Publications, Inc.

[Mapa sa panid 16, 17]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

MEXICO

YUCATÁN PENINSULA

BELIZE

GUATEMALA

EL SALVADOR

HONDURAS

[Credit Line]

Map: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Hulagway sa panid 16]

Ang kagun-oban sa 75-piye ka taas nga templong piramide sa karaang siyudad sa Maya sa Palenque

[Hulagway sa panid 16]

Naghimog mga tortilla

[Mga hulagway sa panid 18]

Chichén Itzá

Templo sa Kukulcán

Nagbantay sa entrada sa Templo sa mga Manggugubat, usa ka tawotawo ang nagkapot ug sudlanan alang sa paghalad, tingali gigamit aron sa pagdawat sa mga kasingkasing sa tawo

[Hulagway sa panid 19]

Si Caridad uban sa iyang asawa ug mga anak nga babaye