Unsay Nakapukaw sa Yugto sa Kapungot?

USA ka tawo ang gipusil ug namatay samtang naglingkod sa usa ka tindahag alkoholikong ilimnon sa Prague, sa Republika sa Czech. Ngano man? Ang mamumusil napikal sa langas nga musika nga gipatokar sa biktima diha sa iyang kaugalingong cassette player. Usa ka motorista ang gipusposan ug hockey stick hangtod siya namatay diha sa kinasang-ang dalan sa Cape Town, Habagatang Aprika. Ang mihasmag kaniya lagmit nasuko tungod kay ang biktima nagpakidlap sa suga sa iyang awto nganha niya. Ang atubangang pultahan sa balay sa usa ka nars nga taga-Britanya nga nagpuyo sa Australia giguba sa kanhi niyang trato nga nasuko pag-ayo; iyang giligo siyag gasolina, giduslitan, ug gibiyaan aron mamatay.

Gipasobrahan ba ang mga taho bahin sa kapungot​—kapungot diha sa dalan, kapungot diha sa panimalay, kapungot diha sa ayroplano? O samag mga liki sa mga bungbong sa usa ka tinukod, kini bang mga pagpahungaw sa kapungot maoy makitang mga timailhan lamang sa usa ka seryoso, nagpahipi nga suliran? Ang mga kamatuoran nagpamatuod nga tinuod ang ulahi.

Diha sa kadalanan, “ang mga taho bahin sa mapintas nga mga panghitabo sa trapiko miuswag ug duolan sa 7 porsiyento kada tuig sukad sa 1990,” matod sa di pa dugayng taho sa American Automobile Association (AAA) Foundation for Traffic Safety.

Diha sa panimalay, kaylap ang kapungot. Pananglitan, nakita sa mga polis sa estado sa New South Wales sa Australia ang 50-porsiyentong pag-uswag sa gitahong mga kaso sa kapintasan diha sa panimalay sulod sa tuig 1998. Matag ikaupat nga babaye sa maong nasod nga minyo o may kapuyo ang nakaagom ug kapintasan sa kamot sa iyang kapikas.

Way-kalainan ang panghitabo diha sa kahanginan. Ang hulga labot sa mga pasahero sa ayroplano nga kalit lang mosilaob sa kasuko ug mohasmag sa mga kawani, kaubang mga pasahero, ug bisan sa mga piloto nakaaghat sa pipila ka dagkong mga kompaniya sa ayroplano sa kalibotan sa pagtagana sa ilang mga tripulante ug linaing matang sa seat belt nga gidisenyo sa paggaid sa bangis nga mga tagsala diha sa ilang mga lingkoranan.

Nganong nagkadaghan ang mga tawo nga morag naglisod pagpugong sa ilang mga emosyon? Unsay nakaaghat niining mga buhat sa kapungot? Posible ba gayod nga makontrolar kining mga pagbatia?

Nganong Nagkadaghan ang Mapungtanon?

Ang pagkapungot maoy pagbati o pagpasundayag ug hilabihang kasuko. Ang mga buhat sa kapungot moresulta sa dihang ang kasuko sugnoran hangtod moulbo kini ngadto sa usa ka mapintas nga pagsilaob sa emosyon. “Ang mapintas nga mga lalis labot sa trapiko talagsa rang moresulta gumikan sa usa lang ka hitabo. Hinunoa, mopatim-aw nga kini maoy resulta sa personal nga mga tinamdan ug sa nagpatongpatong nga kapit-os diha sa kinabuhi sa motorista,” matod ni David K. Willis, presidente sa AAA Foundation for Traffic Safety.

Nakatampo niining nagpatongpatong nga kapit-os mao ang hilabihan ka daghang impormasyon nga gidahom nga atong sagopon kada adlaw. Ang hapin sa likod sa librong Information Overload, ni David Lewis, nag-ingon: “Daghang mamumuo karon ang gibahaan sa daghan kaayong impormasyon . . . Tungod sa bul-og sa impormasyon, . . . sila napit-osan pag-ayo, nahimong maharasharason, naglisod sa pagsabot o pagpili tungod sa kadaghang impormasyon nga mabatonan.” Naghisgot ug usa ka pananglitan niining pagbaha sa impormasyon, usa ka mantalaan nag-ingon: “Ang usa ka edisyon sa mantalaan nga mogula  sa ordinaryong adlaw sa semana nasudlag impormasyon nga sama ka daghan sa impormasyon nga mabatonan sa usa ka ordinaryong tawo sa ika-17ng siglo sa tibuok niyang kinabuhi.”

Kon unsay atong ihungit sa atong baba makapasamot usab sa kasuko. Gipakita sa duha ka dagkong mga pagtuon nga ang nagkasamot nga pagkamabatokon nalangkit sa pagpanabako, pag-inom ug alkoholikong ilimnon, ug sa dili-sustansiyadong pagkaon. Kining kaylap nga naandang estilo sa kinabuhi mopasamot sa kapit-os ug kahigawad​—kahigawad nga moulbo sa dagway sa pamalikas, pagkadili-mapailobon, ug pagkadili-matinugoton.

Dili-Maayong Pamatasan ug mga Pelikula

Nagkomento bahin sa relasyon tali sa kawalay-batasan ug krimen, si Dr. Adam Graycar, direktor sa Australian Institute of Criminology (AIC), nag-ingon: “Ang paghatag pag-usab ug dakong pagtagad sa pagtahod ug maayong pamatasan mahimong usa sa labing hinungdanong mga lakang sa pagpamenos sa gidaghanon sa ginagmayng mga krimen.” Ang institusyon nagpasiugda sa pagpasundayag ug pagkamapailobon, pagpakitag pagkamatinugoton, ug paglikay sa pagpamalikas. Nag-ingon kini nga kon dili kini tumanon, ang dili-maayong panggawi mosangko sa kriminal nga panggawi. Sa kasukwahi, ang usa ka matang sa lingawlingaw nga gipili sa daghan aron sa paghupay sa kahigawad ug kapit-os sa pagkatinuod nagdasig sa pagkadili-matinugoton ug kapungot. Sa unsang paagi?

“Ang mga bata ug mga hamtong maghugop ngadto sa mga sinehan aron motan-aw sa mga hulagway sa kamatayon ug kalaglagan. Dako kaayog kita ang pagpamaligyag mapintas nga mga video. Ang ‘mga dulaan nga may kalabotan sa gubat’ popular gihapon sa daghang kabataan, bisag dili kanunayng magustohan sa ilang mga ginikanan. Ang kapintasan nga gipasundayag diha sa telebisyon gikalingawan pag-ayo sa daghan, sa mga hamtong ug mga bata, ug ang telebisyon dunay hinungdanong bahin sa pagpasa sa mga prinsipyo ug mga sukdanan sa kultura,” matod sa taho sa AIC. Sa unsang paagi nalangkit kini sa pagsilaob sa kapungot diha sa kadalanan ug sa panimalay? Ang taho mihinapos: “Sa gilapdon nga gitugotan sa katilingban ang kapintasan, ang mga prinsipyo ug mga sukdanan sa mga indibiduwal sulod sa maong katilingban maugmad sumala niana.”

Daghang indibiduwal karon morason nga ang pagpahungaw sa kasuko maoy usa lamang ka kinaiyanhong reaksiyon ngadto sa kapit-os, usa ka dili-kalikayang reaksiyon sa atong makatensiyon, agresibo nga katilingban. Nan, matuod ba nga usa gayod ka maayong tambag ang popular nga ideya nga “Sa dihang masuko, ipahungaw kana”?

Angay Bang Kontrolahon ang Kapungot?

Maingon nga ang pagbuto sa usa ka bolkan magpahinabog kadaot niadtong nagpuyo libot niini, ang usa usab ka tawo nga mopahungaw sa iyang kasuko magpahinabog kadaot niadtong nagpuyo libot kaniya. Grabe usab niyang gidaot ang iyang kaugalingon. Sa unsang paagi? “Ang pagpahungaw sa kasuko mas makapaagresibo pa sa usa,” nag-ingon ang The Journal of the American Medical Association (JAMA). Matod sa panukiduki, ang mga lalaki nga mopahungaw sa kasuko “mas dakog kalagmitan nga mamatay sa edad nga 50 kay niadtong dili mopahungaw niana.”

Sa susama, ang American Heart Association nag-ingon: “Ang mga lalaki nga nakasinatig pagsilaob sa kasuko dunay duha ka pilo nga kapeligrohang maestrok kay sa mga lalaki nga nagkontrolar sa ilang kasuko.” Kining mga pasidaana mapadapat usab ngadto sa mga babaye.

 Unsang tambag ang napamatud-ang epektibo? Matikdi ang mga kaamgiran tali sa tambag sa sekular nga mga awtoridad ug nianang iya sa labing kaylap nga giapod-apod nga awtoridad bahin sa tawhanong relasyon, ang Bibliya.

Kontrolaha ang Imong Kasuko​—Likayi ang Kapungot

Si Dr. Redford B. Williams nag-ingon diha sa JAMA: “Ang yanong tambag nga, ‘sa dihang masuko, ipahungaw kana,’ lagmit . . . dili kaayo makatabang. Ang labi pang hinungdanon mao ang pagkat-on kon sa unsang paagi analisahon ang imong kasuko ug unya kontrolahon kana.” Iyang gisugyot nga suknaon nimo ang imong kaugalingon: “(1) Hinungdanon ba kining situwasyona kanako? (2) Haom ba ang akong gihunahuna ug gibati sa dili-mapihigong mga impormasyon? (3) Mausab ba kining situwasyona, aron nga dili na ko kinahanglan pang masuko?”

Proverbio 14:29; 29:11 “Siya nga mahinay sa kasuko dagaya sa katakos sa pag-ila, apan ang walay pailob nagabayaw sa kabuangan. Nagpagula ang hungog sa tibuok niyang espiritu, apan siya nga maalamon nagpakalma niini hangtod sa kataposan.”

Efeso 4:26 “Pagkapungot, apan ayaw pagpakasala; ayaw pasalopi sa adlaw ang inyong kasuko,”

Si Frank Donovan, diha sa iyang librong Dealing With Anger​—Self-Help Solutions for Men, nagrekomendar: “Ang paglikay sa kasuko​—o, mas espesipiko, ang paglikay sa dapit nga nahitaboan ug sa ubang mga tawo samtang nasuko ka​—maoy usa ka paagi nga importante ug bililhon kaayo samtang ang usa nasuko pag-ayo.”

Proverbio 17:14 “Ang sinugdanan sa panaglalis maoy ingon sa usa nga nagapaagas sa tubig; busa sa dili pa moulbo ang away, biya na.”

Si Bertram Rothschild, nga nagsulat diha sa magasing The Humanist, nag-ingon: “Ang kasuko . . . sa panguna maoy personal nga tulubagon sa usa ka tawo. Ang mga rason nga masuko anaa lang sa atong mga hunahuna. . . . Pipila ra ka higayon nga nakab-ot ang gitinguhang mga resulta tungod sa pagkasuko kon itandi sa kadaghanan sa mga higayon nga gipasamot niini ang mga problema. Mas maayo pang dili na lang masuko kay sa mobati niini.”

Salmo 37:8 “Likayi ang kasuko ug biyai ang kaaligutgot; ayaw pagpanginit nga mosangko lamang sa pagbuhat ug daotan.”

Proverbio 15:1 “Ang tubag, kon malumo, makapahilayo sa kaaligutgot, apan ang pulong nga makapasakit makapapukaw sa kasuko.”

Proverbio 29:22 “Ang tawo nga masuk-anon nagapukaw sa panaglalis, ug ang maaligutgoton daghan ug kalapasan.”

Miuyon ang milyonmilyong Saksi ni Jehova sa tibuok kalibotan sa tambag sa ibabaw. Gidapit namo kamo sa pagtambong sa ilang mga panagkatigom diha sa inyong lokal nga Kingdom Hall ug susiha mismo nga ang pagkinabuhi sumala sa tambag sa Bibliya mosaler gayod, bisan tuod ug nagpuyo kita sa yugto sa kapungot.

[Mga hulagway sa panid 23]

Sama sa mibuto nga bolkan, ang usa ka tawo nga walay-pagpugong sa kapungot makapahinabog kadaot

[Hulagway sa panid 24]

Ang tambag sa Bibliya mosaler gayod