Pagpaniid sa Kalibotan

Batid nga mga Tigsundog

Gikaingon nga ang mga galansiyang makasundog sa mga tuwittuwit sa kapig 40 ka langgam. Apan dili lang kana ang masundog niini. Ang ordinaryong galansiyang napanid-an nga nagsundog sa mga bus, mga pito, mga chain saw, mga alarma sa sakyanan, mga karnero, ug bisan sa pagbahihi sa mga kabayo. Apan karon gidugang niini ang usa ka bag-ong tingog sa nagkalainlaing kahanas niini​—ang kiring sa mga cell phone. Busa “kon makabati kag kiring sa cell phone sa gawas, basin matingala ka nga makadiskobre nga ang ‘telepono’ adunay balhibo,” nagtaho ang magasing National Geographic. “Samtang nagdaghan ang mga cell phone, ang mga mocking bird, mga mynah, ug ubang mga tigsundog lagmit nga manundog,” matod sa magasin.

 “Ang Pagpamakak Hago nga Buhat sa Utok”

Ang mga tigdukiduki sa University of Pennsylvania nakadiskobre nga ang utok kinahanglang mas maghago sa pagsultig bakak kay sa pagsultig tinuod. Si Dr. Daniel Langleben nagtuon sa maong katingalahang hitabo nga naggamit ug makina nga functional magnetic resonance imaging (fMRI) aron ipunting kon unsang mga bahin sa utok ang molihok sa dihang ang usa ka tawo mamakak. Kon moatubang ug pangutana, kinahanglan unang iproseso kana sa atong utok. Unya, “halos pinaagi sa kinaiyanhong katakos, ang bakakon maghunahuna una sa tinuod nga tubag sa dili pa magmugna o mosultig dili-tinuod nga tubag,” nagtaho ang The News sa Mexico City. “Diha sa utok, dili ka makabatog tubag nga walay paghago,” matod ni Langleben. “Ang proseso sa pagbakak mas komplikado kay sa pagsultig tinuod, nga moresulta sa mas dakong kalihokan sa neuron.” Ang maong mas dakong kalihokan sa neuron madayag diha sa fMRI nga samag bombilya sa suga. “Bisan alang sa labing larinong manulti, ang pagpamakak hago nga buhat sa utok,” matod sa mantalaan.

Nagdaghan ang Pondo sa Hinagiban sa Kalibotan

Sa 2001 mga 639 ka milyon nga gagmayng armas anaa sa kapolisan, kasundalohan, mga rebelde, ug mga indibiduwal nga tawo sa tibuok kalibotan, nagtaho ang Small Arms Survey 2002, nga maoy usa ka pagtuon nga suportado sa HK. “Kini maoy labing menos 16 porsiyento nga mas daghan kay sa banabana sa nangagi,” nag-ingon ang Survey. Gawas pa, ang pondo sa gagmayng armas sa kalibotan nag-uswag ug mga 1 ka porsiyento kada tuig ingong resulta sa bag-ong paggama niana. Sa pagkakaron, ang mga pistola, mga riple, mga kanyon, ug mga tigpalansad ug roket nga pinas-an lang gigama diha sa kapin sa 98 ka nasod pinaagi sa labing menos 1,000 ka kompaniya. Sumala sa taho, “ang [katibuk-ang] bili sa paggamag gagmayng armas sa kalibotan, lakip ang mga bala, sa 2000 . . . gibanabana nga labing menos USD 7 ka bilyon.” Tali sa 80 ug 90 porsiyento sa negosyo sa gagmayng armas sa tibuok kalibotan maoy legal, nga ang kinadaghanang armas (59 porsiyento) iya sa mga sibilyan.

Makapatay nga Anuos

“Ang hinungdan sa abot ug ikalimang bahin sa tanang namatay sa kanser sa baga diha sa mga siyudad mao ang gagmitoyng mga partikulo sa polusyon, nga kadaghanan niana gikan sa binuga sa sakyanan,” nagtaho ang magasing New Scientist. Ang mga tigdukiduki sa Tinipong Bansa ug Canada naniid sa kinabuhi sa mga katunga sa milyong Amerikano sulod ug 16 ka tuig, nga nagkonsiderar sa mga risgo sama sa edad, sekso, rasa, kasaysayan sa pagtabako, diyeta, pag-inom ug alkoholikong ilimnon, ug pagkaladlad sa mga maghuhugaw diha sa trabaho. “Ang pagdukiduki gisentro sa mga partikulo nga ubos sa 2.5 mikrometro sa diametro,” nag-ingon ang New Scientist, kay “kining pinong mga partikulo gituohan nga makapatay pinaagi sa pagpondo sa kinailadman sa mga baga.” Nadiskobrehan sa pagtuon nga ang risgo sa pagkaladlad sa anuos diha sa pipila ka siyudad maoy “sama sa mga risgo sa mga tawo nga sa taas nga panahon makahanggab ug aso sa sigarilyo gikan sa mga tigtabako nga duol kanila,” matod sa magasin.

Wala-Marehistro nga mga Pagkatawo

“Ang pagkatawo sa kapig 50 ka milyong bata dili marehistro kada tuig​—kapig 40 porsiyento sa katibuk-ang gidaghanon sa mga pagkatawo sa tibuok kalibotan,” nagtaho ang United Nations Children’s Fund (UNICEF). Midugang kini: “Sa 39 ka nasod, labing menos 30 porsiyento sa tanang bata wala marehistro sa pagkatawo ug sa 19 ka nasod ang proporsiyon maoy labing menos 60 porsiyento.” Unsay ipasabot niini? Kon walay mga sertipiko sa pagkatawo, ang mga bata wala mailhi sa legal, ug malimitahan ang ilang pagpahimulos sa paninugdan nga tawhanong mga serbisyo. “Ang pagparehistro sa pagkatawo maoy pangunang katungod sa tawo, nga tungod niana mabatonan ang ubang mga katungod sama sa edukasyon, pag-atiman sa panglawas, . . . ug panalipod batok sa pagkamapihigon, pag-abuso ug pagpamentaha,” matod sa UNICEF. Ug ang mga suliran nga mosangpot sa wala-marehistro nga mga pagkatawo dili lang sa mga bata. “Sa pagkaedaran na, ang wala-marehistro nga hingkod basin dili . . . makakuhag lisensiya sa kasal,” nag-ingon ang taho.

“Pagkahapay sa Kalikopan” Nagsingabot

Ang mga siyentipiko nagbanabana nga kon magpadayon ang katulinon karon sa paggamit sa kinaiyanhong kahinguhaan sa yuta, “kita nangandam alang sa pagkahapay sa kalikopan,” nagtaho ang mantalaang Globe and Mail sa Canada. Sumala sa usa ka pagtuon nga unang gipatik diha sa magasing Proceedings of the National Academy of Sciences, gikalkulo nga sa 1961, “ang mga tawo migamit ug 70 porsiyento sa tinuig nga kapasidad sa pagkamabungahon sa planeta. Pagka-1999, kadto 120 porsiyento. Karon, kini mga 125 porsiyento.” Nagpasabot kini nga dangtag 15 ka bulan aron ang yuta “magpatungha pag-usab sa kahinguhaan sa kinaiyahan nga gigamit sa tawo” pinaagi sa pagpangisda, pag-uma, pagmina, ug pagsunog sa mga sugnod nga fossil kada tuig. “Ang bahin sa hinungdan nga ang kahimtang daling nagakagrabe mao nga ang kapasidad sa pagbunga sa planeta nagkamenos kay ang bahin sa yuta nadaot pag-ayo nga ang mga tanom dili na mabuhi. Grabe pa, ang panginahanglan sa maong kapasidad sa pagbunga nagauswag kay ang populasyon sa kalibotan nagauswag man,” matod sa mantalaan.

Pagkakombertir sa mga Simbahan

“Sa miduaw si Mark Twain sa Montreal niadtong 1881, siya mikomento nga ‘dili ka makalabay ug tisa nga dili mabuak ang usa ka bentana sa simbahan.’ Karong mga adlawa, mahimong mabuak nimo ang usa ka bentana sa usa ka condo diha sa usa ka simbahan kanhi,” matod sa mantalaang The Gazette sa Montreal. Bisan pag ang siyudad duna pay mga 600 ka dapit sa pagsimba, ang mantalaan nag-ingon nga halos 100 kanila, nga daghan niana Katoliko, basin ibaligya sa mosunod nga napulo ka tuig. “Sumala sa Arsdiosesis sa Montreal, mga 25 ka Katolikong parokya ang sirado na sukad sa 1960.” Ang Katolikong katawhan sa Canada miuswag gikan sa mga 1.5 ka milyon niadtong 1871 ngadto sa halos 10 ka milyon sa 1971; bisan pa niana, “ang tumatambong sa simbahan mius-os pag-ayo, ilabina sa Quebec,” matod sa The Gazette. Si Bernard Fortin, tagdumala sa pagplano labot sa espirituwal nga kahikayan sa Arsdiosesis sa Montreal, misugid sa mantalaan nga ang tumatambong sa mga simbahan sa maong dapit mius-os gikan sa 75 porsiyento sa 1970 ngadto sa mga 8 porsiyento karong adlawa.

Pagtan-aw ug Telebisyon Gilangkit sa mga Suliran Labot sa Batasan sa Pagkaon

Sumala sa usa ka taho diha sa The Independent sa London, “adunay dakong koneksiyon tali sa telebisyon ug sa mga simtoma sa mga suliran labot sa batasan sa pagkaon sa mga batan-ong babaye.” Si Dr. Anne Becker sa Harvard Medical School, sa Tinipong Bansa, nagdumalag mga interbiyo sa mga tin-edyer nga babaye sa Fiji wala madugay human sa pagpasulod sa telebisyon niadtong 1995. Iyang nadiskobrehan nga ang telebisyon “daw may dakong negatibong epekto diha sa ideya kon unsay nindot nga lawas ug diha sa suliran labot sa batasan sa pagkaon.” Sa unsang paagi? Ang kultura sa taga-Fiji sa naandan modasig sa pagkaon pag-ayo ug sa mas dagkong mga porma sa lawas. Apan human makatan-aw sa mga karakter sa telebisyon nga gagmayon ug lawas, daghang batan-ong babaye nga estudyante nadasig sa pagsuhid kanila. Pananglitan, sa wala pa ipasulod ang telebisyon sa Fiji, walay bisan usa sa mga batan-ong babaye nga gisusi ang sukad nagpasuka sa kaugalingon aron dili manambok. Bisan pa niana, tulo ka tuig sa ulahi, 11.3 porsiyento ang mitaho nga naghimo niana. Nadiskobrehan usab sa mga tigdukiduki nga 69 porsiyento sa mga batan-ong babaye nga estudyante miingon nga sila nagdiyeta aron magpaniwang, ug duolag tres-kuwarto miingon nga gibati nila nga “dako kaayo o tambok.”