Madrid—Kaulohan nga Gitukod Alang sa Usa ka Hari

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA ESPANYA

ANG ubang kaulohang mga siyudad sa kalibotan natukod duol sa kinaiyanhong mga dunggoanan ug dugay nang nagsilbing puliki nga mga pantalan. Ang uban nahimutang diha sa kanunayng gigamit nga mga tabokanan sa suba ug busa dali rang nailado. Daghang Uropanhong kaulohan maoy hinungdanong mga siyudad sukad pa sa Romanhong kapanahonan. Apan lahi ang Madrid, ang kaulohan sa Espanya. Wala pay 10,000 ang molupyo sa lungsod niadtong 1561 sa dihang kini kalit nga gibantog.

Yano lamang ang rason. Si Felipe II, ang hari sa Espanya ug sa halapad kaayong imperyo sa ubang mga nasod, naghigwaos sa pagbalhin sa iyang palasyo gikan sa usa ka siyudad ngadto sa laing siyudad sa rehiyon sa Castile. Kay usa ka masibotong mangangayam, buot niya nga ang iyang permanenteng palasyo mahiduol sa paboritong mga lugar nga siya mangayam. Haom kaayo niana ang Madrid, ug ang lungsod usab may hinlong tubig, luna alang sa pagpalapad, ug tabunok nga kaumahan sa duol.

 Human mahimo ang desisyon, gisugdan ni Felipe ang pagpanukod aron himoon ang Madrid nga usa ka nahiangay nga kaulohan. Ang Katsilang mga hari sa ulahi nagdayandayan usab sa siyudad, nga nagmugnag talagsaong kalangkitan tali sa Madrid ug sa harianong panimalay. Sa ika-17ng siglo, ang Madrid nahimong kinadak-ang siyudad sa Espanya. Sa pagkakaron kini maoy usa ka malamboon ug modernong siyudad nga may kapin sa tulo ka milyong tawo.

Tungod sa kalangkitan sa Madrid uban sa harianong pamilya sa Espanya, daghan sa makasaysayanhong mga tinukod niini nalangkit sa duha ka pangunang dinastiya. Ang labing karaang bahin sa siyudad gitawag ug Madrid nga iya sa Austria, nga nagsukad pa sa Austrian, o Habsburg, nga dinastiya sa ika-16 ug 17ng siglo. Ang misunod nga mga pagpalapad sa siyudad nailhang Madrid nga iya sa mga Bourbon, ang presenteng dinastiya nga nagsukad pa sa 1700.

Latas sa kasiglohan, ang mga haring Katsila nagpalambo o naghatag ug pondo sa pagtukod sa daghang dagkong mga tinukod sa kaulohan. Ang ilang bililhong koleksiyon sa mga dibuho mao karon ang sentro sa nasodnong galeriya sa mga buhat sa arte sa Madrid. Ug ang halapad nga harianong propiedad sa palibot sa  Madrid ngadtongadto nahimong pangunang mga parke ug dapit sa lulinghayaw sa siyudad.

Usa ka Lunhaw nga Siyudad

Tungod sa interes sa hari sa pagpangayam ug sa mga tanaman, ang halapad nga kakahoyan daan nang napreserbar sa dihang ang Madrid nagsugod sa modernong pagpadako niini. Bisan pa sa kusog nga pag-uswag sa siyudad sa di pa dugayng mga dekada, ang usa ka dako kaayong bahin sa yuta sa parke gipaabot sa habagatan gikan sa kabukiran hangtod gayod sa mga ganghaan sa kinapusoran sa siyudad.

Usa sa mga parke sa Madrid, nga kanhi usa ka dapit pangayaman sa hari nga ginganlag Casa de Campo, nahimutang duol sa palasyo sa hari, ug karon gihimong usa ka modernong zoo. Sa amihanan sa Madrid anaa ang halapad nga lasang sa lumad nga mga kahoyng oak nga nailhang bungtod sa El Pardo, nga moabot hangtod sa mga 10 kilometros sa sentro sa siyudad.

Giestablisar sa wala madugay ni Felipe II ang mga utlanan niining kapangayaman nga parke human himoa ang Madrid nga iyang kaulohan. Usa ka harianong puy-anan panahon sa pagpangayam, nga unang  gitukod sa iyang amahan, nakapatahom gihapon sa maong parke. Kining lasanga sa pagkakaron usa na ka rehiyonal nga parke nga nanalipod sa duha sa labing nameligrong mga espisye sa Uropa, ang Espanyol nga imperyal nga agila ug ang Uropanhong itom nga buwitre.

Ang Retiro Park mao kanhi ang halapad nga harianong tanaman diha sa kinapusoran sa Madrid, diin ang harianong pamilya magpasundayag ug mga bugno sa mga torong baka ug bisan gani mga gubat sa dagat. Sa ika-18ng siglo, ang publiko gitugotan nga mosulod sa parke, basta nahiangay lamang ang ilang pamiste. Siyempre, ang sukdanan sa pamiste karon dili na kaayo estrikto, ug ang mga Madrileños (mga molupyo sa Madrid) magpanon ngadto niining popular nga parke sa matag hinapos sa semana. Ang usa ka kristal nga palasyo, nga gigama sa artistikong mga puthaw ug bildo, ug ang usa ka samag nagbiyo nga portiko nga nag-umbaw sa usa ka lanaw alang sa pagpamangka, maoy duha lamang sa mga pangdani niini.

Si Charles III, usa ka hari sa ika-18ng siglo nga maikagon kaayo sa arte ug siyensiya, maoy nagtukod sa Royal Botanic Gardens tupad sa Retiro Park. Sa miaging duha ka siglo ug tunga, ang mga tanaman nag-espesyalisar ilabina sa mga tanom sa Sentral ug Habagatang Amerika.

Dalan sa Arte

Tungod sa kamanggihatagon sa harianong pamilya sa Espanya, ang labing hinungdanong mga galeriya sa mga buhat sa arte sa kalibotan anaa usab sa Madrid. Ang Prado Museum gitukod tungod sa mando ni Charles III, nga nailhan diha sa kasaysayan ingong dalayegong alkalde sa Madrid. Ang koleksiyon sa mga buhat sa arte iya ilabina sa Espanyol nga mga hari, nga nagsugod pagpangolektag mga buhat sa arte sa kapig upat ka siglo kanhi.

Sa ika-17ng siglo, ang tigdibuho sa palasyo nga si Velázquez nagdibuho ug mga obra maestra ug mipanaw pa gayod sa tibuok Uropa aron sa pagpamalit ug bililhong mga dibuho alang sa iyang suki nga hari, si Felipe IV. Sa pagkasunod nga siglo, si Francisco de Goya nahimong opisyal nga pintor sa palasyo. Dili ikatingala, anaa sa Prado Museum ang daghang obra-maestra nga gidibuho niining duha ka bantogang pintor.

Duha ka lain pang gitamod pag-ayong mga koleksiyon sa mga buhat sa arte​—ang Thyssen-Bornemisza Museum ug ang Centro de Arte Reina Sofía National Museum​—nagbarog diha sa samang dalan nga gilarayan ug dagkong kakahoyan sama sa Prado. Kining eleganteng dalan, nga gitawag ug Dalan sa Arte, gidayandayanan usab sa daghang gibantog nga mga estatwa sa Madrid.

Sama sa daghang siyudad, may kabulahan ug kaalaotan ang Madrid. Ang kaulohan giatake sa kinadak-ang bahin sa Espanyol nga Gubat Sibil (1936-39), ug ang pipila ka inagian sa bala sa maong gubat makita pa gihapon diha sa dakong arko nga nailhang Puerta de Alcalá. Bisan pa niana, sukad pa sa sinugdanan, buot gayod sa mga magtutukod sa siyudad nga himoon ang Madrid nga usa ka disiplinadong lungsod diin ang mga tawo magkasinabtanay.

Ang karta sa Madrid, nga giestablisar niadtong 1202, lakip sa ubang mga butang naglagda nga ang mga molupyo dili magduwelo, magdalag armas, mamalikas o manginsulto. Gidahom usab nga ilang huptang hinlo ang lungsod, dili mangilad sa mga isigka-lungsoranon, ug magmakataronganon sa gasto sa kasal. Uyon sa maong mga tinguha, sa pagkakaron ang Madrid maoy usa ka hinlong siyudad​—bisan tuod ang mga kombira sa kasal nahimo nang daw gastoso! Ang mga bisita nga gustog baratong pagkaon mahimong mosulay sa pipila ka naandang mga tapa, ginagmayng tipik sa lamiang mga pagkaon nga idulot uban ang bugnawng ilimnon diha sa daghang kan-anan.

Sa di pa dugayng katuigan ang Madrid midako pag-ayo. Sa pagkakaron kini adunay episyenteng sistema sa transportasyon ug tanang gikinahanglang tinukod aron maatiman ang milyonmilyong turista nga moduaw kada tuig. Libolibong mga Saksi ni Jehova gikan sa Espanya ug sa ubang mga nasod moduaw sa siyudad karong Hulyo ug Agosto. Ang mga Saksi nagplano sa paghimog internasyonal nga kombensiyon diha sa usa sa dagkong mga estadyum sa saker sa Madrid. Daghan niadtong manambong makahigayon nga makakita mismo sa kaulohan nga gitukod alang sa usa ka hari.

[Kahon/Mga hulagway sa panid 24, 25]

MGA PALASYO NGA ANGAY SA USA KA HARI

Ang Harianong Palasyo. Lagmit mao ang labing talagsaong tinukod sa Madrid, kining palasyoha nagbarog diha sa lugar sa usa ka karaang kuta sa mga Moro nga sa palibot niana ang Madrid unang gitukod. Kini gigamit alang sa hinungdanong mga kalihokan sa Estado, bisan tuod nga sukad sa 1931 wala na kini gamita ingon nga harianong puy-anan. Ang maayong pagkahan-ay nga mga tanaman makaabot sa suba sa ubos gikan sa palasyo.

Palasyo sa Aranjuez. Ang Aranjuez nahimutang mga 50 kilometros pahabagatan gikan sa kaulohan, ubay sa subang Tagus. Tungod sa tabunok nga mga palibot ug hayahay nga klima niini kini ang paboritong lugar ni Felipe II, nga maoy nagpatukod sa palasyo. Ang palasyo ug ang madanihong mga tanaman niini gitapos ni Charles III sa ika-18ng siglo.

El Escorial. Gipasugdan ni Felipe II ang pagtukod niining dakong monasteryo, librarya, musoleo, ug palasyo wala madugay human niya himoa ang Madrid nga kaulohan. Sa kapig 20 ka tuig nga pagtukod, kini nahimong sentro sa imperyo ni Felipe, usa ka simple nga dangpanang dapit diin siya makatrabaho nga malinawon. Gitipigan dinhi ang usa sa labing hinungdanong mga koleksiyon sa mga manuskrito sa Espanya, lakip ang pipila ka Espanyol nga mga bersiyon sa Bibliya sa Edad Medya.

Palasyo sa El Pardo. Kining harianong puy-anan panahon sa pagpangayam nahimutang sulod sa rehiyonal nga parke nga nagdugtong sa Madrid. Ang amahan ni Felipe II maoy nagtukod sa orihinal nga estruktura, ug ang patyo sa sulod gigama sa maong yugto.

Sa La Granja de San Ildefonso, 80 kilometros paamihanan, nahimutang ang mas luho nga palasyo. Gitukod kadto ni Felipe V isip pagsundog sa Palasyo sa Versailles, diin didto siya sa pagkamasuso pa. Ang matahom nga mga tanaman ug mga tubod niini maoy katugbang sa halapad nga kalasangan sa mga kahoyng pino nga nagtabon sa kabukiran sa palibot.

[Credit Line]

Foto: Cortesía del Patrimonio Nacional, Madrid, España

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 26]

PIPILA SA GIBANTOG NGA MGA MONYUMENTO SA MADRID

Plasa Mayor (1). Sulod sa kapig tulo ka siglo, kining plasaha nahimong tiyanggihan ug primerang lugar sa mga pasundayag sa publiko sama sa mga bugnoay sa mga torong baka, mga koronasyon, ug mga pagpatay sa gitawag ug mga erehes. Ang usa ka dibuho diha sa Prado Museum (2) naghulagway sa tin-awng talan-awon sa Plaza Mayor panahon sa dakong auto-da-fé, o paghusay sa mga erehes diha sa publiko, nga gihimo sa Madrid niadtong 1680.

Ang munisipyo nagbarog diha sa Plasa de la Villa, ang maanindot nga karaang plasa diin gihimo ang unang opisyal nga mga panagkatigom sa lungsod. Ang plasa gilibotan ug karaang mga tinukod nga nagpreserbar gihapon sa katahom sa Madrid sa ika-16 nga siglo. Dili halayo niini, ang bisita makakita sa Puerta del Sol, ang labing puliki nga plasa sa siyudad ug maoy sukaranan sa tanang dalan gikan sa Madrid paingon sa mga probinsiya. Ang maong mga ilhanan sa lugar maoy iya sa kinakaraanang bahin sa siyudad.

Samtang nagkadako ang Madrid, ang mga hari sa Bourbon nga dinastiya​—ilabina si Charles III​—nagtukod o nagpasiugda sa ubang mga monyumento, nga sagad nagsunod sa mga estilo sa disenyo sa lumad nga mga Bourbon sa Pransiya. Pipila ka pananglitan mao ang Harianong Palasyo, Nasodnong Librarya (3), Museyo sa Munisipyo (4), Tubod ni Cybele (5), ug ang Tubod ni Neptune, ug ang Puerta de Alcalá (6).

[Credit Lines]

Picture 2: MUSEO NACIONAL DEL PRADO; pictures 5 and 6: Godo-Foto