Ang Nasyonal nga Reserbasyon sa Paracas—Usa ka Pagsuroysuroy sa Pagdiskobre

I-PLAY

Ang Nasyonal nga Reserbasyon sa Paracas—Usa ka Pagsuroysuroy sa Pagdiskobre

Tinampo sa magsusulat sa Pagmata! sa Peru

SA DAGHANG tuig ang mga turista gikan sa tibuok kalibotan nadani ngadto sa Peru. Ang mga turista sagad moduaw sa Lima; sa Cuzco, ang kaulohan sa Inca; sa dagkong kagun-oban sa Machu Picchu; sa habog nga Andes; ug lagmit mosakay pa gani ug lansa diha sa Amazon. Di pa dugay, dunay laing atraksiyon nga gidugang sa listahan—ang Nasyonal nga Reserbasyon sa Paracas. Kini nahimutang mga 250 ka kilometro habagatan sa Lima, agi sa Pan-American Highway.

Nalakip sa Nasyonal nga Reserbasyon sa Paracas ang mga 335,000 ka ektarya nga mga luna nga duol sa baybay ug ang Paracas Peninsula. Kini gitukod niadtong 1975 sa gobyerno sa Peru aron sa pagpreserbar sa daghang ihalas nga mga mananap nga permanenteng nagpuyo sa maong dapit o molalin didto matag tuig. Ang reserbasyon nagdasig ug pagtahod sa kalikopan, ug sa samang panahon nagpalambo usab sa turismo. Kapin sa 100 ka arkeolohikal nga mga dapit ang nadiskobrehan sa pagkakaron, nga pamatuod sa nanglabayng mga siglo sa kultura sa Paracas. Ang kadagatan maoy pinuy-anan sa mga sea lion o poka, sea otter, lumod, kapin sa duha ka gatos ka espisye sa mga langgam, ug upat ka matang sa mga pawikan.

Diha sa mapa, ang Paracas Peninsula morag butones lamang tan-awon diha sa nagbuntaog nga kayutaan sa kontinente. Tungod niining geograpikanhong lokasyon, ang maong dapit gidabodabohan sa kusog nga hanging amihan ug dumagsa, nga sa lokal gitawag ug paracas. Kining mga hangina mohuros paamihanan, nga magduso sa bugnawng Peru Current, o Humboldt Current. Ang panagsagol sa bugnawng katubigan, mabawng kabaybayonan, ug pagsaka sa bugnaw, punog-sustansiya nga tubig gikan sa ilalom sa dagat nakapahimo sa maong lawis nga usa sa labing daghag ihalas nga mga mananap sa kalibotan. Ang Dagat Pasipiko dinhi daghag tanom nga dagaya sa mga mikroorganismo, nga naglakip sa phytoplankton ug zooplankton, ug kini nagsilbing pagkaon sa milyonmilyong bulinaw ug uban pang gagmayng mga isda nga nagdagsang niining tugob sa sustansiya nga kadagatan. Kining maong kombira sa kadagatan, ilabina ang mga bulinaw, maoy pagkaon sa daghang langgam sa dagat, mga penguin, ug mga hayop sa dagat nga sus-an nga gipanalipdan diha sa maong reserbasyon.

Pagduaw sa mga Isla sa Ballestas

Ang among panaw nagsugod diha sa pantalan sa luok sa Paracas. Daghang gagmay nga mga sakayang pangisda ang nag-utaw-utaw samtang nag-angkla, nga ang nanakay lamang niini mao ang lokal ug ang brawon nga mga langgam nga pelikano nga nanghiniksik ug nagbantay sa gibuhat sa mga tawo sa ilang palibot. Miabot ang among speedboat, ug misakay dayon mi ug gisul-ob ang among mga salbabida. Sa dihang layolayo na mi sa naghuot nga pantalan, gipakusgan ang dagan sa among gisakyan, nga tungod niana bibo ang among paglawig samtang gitadlas namo ang dili kaayo dagkong mga balod sa luok.

Ang una namong gihunongan maoy duol sa tumoy sa lawis. Didto, gikomentohan sa among giya ang dakong dibuho sa kilid sa bungtod. Gitawag kadto ug Candelabra, bisag sa imong hunahuna kadto morag kaktus nga may tulo ka sanga. Ang pipila ka tawo nag-ingon nga ang maong dibuho maoy bahin sa mga drowing sa nabantog nga Nazca Lines. * Gibanabana sa uban nga gidrowing kadto sa mga pirata o nga kadto maoy simbolo sa mga Mason nga gidibuho sa mga sundalo nga nakig-anib sa rebolusyonaryong lider nga si José de San Martín niadtong 1820. Bisag kinsa pay nagdrowing niini, kining maong dibuho diha sa desyerto maanindot gayong tan-awon.

Sa dihang nakalabay na mi sa lawis, nag-anam ka baloron ang dagat. Among makita ang mga isla nga naggilakgilak nga nadan-agan sa kahayag sa adlaw sa buntag. Apan, kadto dili bato ug balas kondili guano—iti sa mga langgam sa dagat—nga milukop sa mga isla.

Miabot mi sa mga Isla sa Ballestas, o mga Pana, nga maoy gingalan sa mga Katsila tungod kay ang maong mga isla dunay kinaiyanhong nag-arko nga mga agianan nga morag pana. Gipahinayan sa piloto ang makina. Ang unang misantop sa among hunahuna mao, ‘Kinsay nagbantay ug kinsay gibantayan?’ tungod kay diha sa mga pangpang ug kinatumyang bahin sa mga isla nanugdon ang daghan kaayong langgam sa dagat—mga pelikano, tern, kanaway, matang sa kulampisaw, nagkalainlaing mga cormorant, ug bisan mga Humboldt nga penguin. Bisan pag katingad-an nga makakita ug mga penguin diha sa tropikal nga mga dapit, ang bugnaw kaayong katubigan ug dagayang suplay sa mga isda maoy nakapadaghan kanila dinhi. Sunod, among nakita ang mga sea lion nga nagbulad sa adlaw diha sa ibabaw sa mga bato. Ang dakong bahin sa mga isla maoy dagkong mga bato nga titip kaayo, ug nahingangha mi kon giunsa sa mga penguin ug mga sea lion sa pag-abot sa ilang mga nahimutangan nga bakikaw man kaayo silang molihok sa mamala.

Ang among giya nagsugilon kanamo ug daghang sukaranang mga detalye bahin sa mga sea lion. “Ang laki nga sea lion motimbang ug kapin sa 300 kilos ug adunay mga kaparis nga baye nga moabot ug 20 ka buok,” matod pa niya. Samtang ang mga baye maanindot ug porma, ang dagkong mga laki morag nagburot nga mga sako sa tambok. Among nahibaloan nga ang mga laki maoy kusgan ug kahadlokan nga mga hayop nga mag-awayay sa usag usa aron maoy mokontrolar sa mga baye ug sa teritoryo. Ang mapildi sagad grabeng masamdan nga maoy iyang ikamatay, sa ingon mahimong kan-onon sa mga turkey vulture ug mga condor nga maoy bahin usab sa food chain dinhi niining maong kabaybayonan. Ang sea lion dakog kaon, nga kasagaran molamon ug 10 ka kilong isda sa usa lang ka panihapon. Apan kining maong mga linalang dili agresibo kanamo—maukit-ukiton lang kaayo.

Samtang ang among piloto hinayhinayng naglibot kanamo sa matag usa sa tulo ka isla ug sa nag-arko nga mga agianan, among namatikdan nga ang hangin nanimahong guano. “Diha sa maong mga agianan,” nagpatin-aw ang among giya, “nagpuyo ang mga kabog nga vampire nga manupsop ug dugo sa nangatulog nga mga sea lion.” Sa unahan, makita namo diha sa kinadak-ang isla ang morag dako, itom nga puntik. Panon kini sa mga guanay, o mga cormorant, nga mga langgam sa tubig nga dili magbulag. Sila magpunsisok nga mamahulay ug magsigeg pangiti. Ang mga matang sa kulampisaw mopatiurok ngadto sa dagat, samtang ang ubang mga langgam mosakdap kanamo sa lebel sa among mata.

Sa kataposan, nakaabot mi sa sanayanan, ang kinadak-ang baybayon diha sa mga isla. Nalingaw mi sa pagkakita ug daghang sea lion uban sa nagkisikisi nga mga grupo sa lugom ug kolor nga mga itoy nga nag-alirong sa mga baye. Ang baybayon langas kaayo tungod sa lanog ug halalom nga mga ngulob, alingisngis nga mga pagsiyaok, ug langgis nga mga pag-iyagak. Giingnan mi nga ang mga itoy mahimong mosuso hangtod sa unom ka bulan ug makakat-on sila sa paglangoy diha sa bukobuko sa ilang inahan.

Sa dihang namalik na mi sa dunggoanan, ang among giya miingon: “Saysenta porsiyento sa mga itoy nga sea lion mangamatay sa dili pa mag-usa ka tuig ang edad. Ang uban mangapisat o tuyoon pagpatay sa mga laki. Ang uban mangalumos. Ang El Niño nga kahimtang sa panahon makahatag usab ug dakong kadaot, tungod kay ang mga bulinaw mapugos sa pagbalhin ngadto sa habagatan sa mas bugnawng katubigan. Ang itoy nga mga sea lion walay igong kusog sa pagsunod sa mga dagko ngadto sa bag-ong mga lugar diin sila mahimong maningaon.”

Apan, katingad-an nga ang kinadak-ang hulga sa kalungtaran sa ihalas nga mga mananap dinhi lagmit mao ang tawo. Daghang sea lion ang gipamatay sa mga mangangayam tungod sa balhibo niini ug sa mga mangingisda nga gisamokan nila. Ang mga pawikan ginadakop tungod sa karne niini, nga giisip nga kinaham, ug tungod sa mga bayanan niini, nga ginakolekta tungod sa kanindot niini. Ang gidaghanon sa mga langgam natugaw sa mga tigpanguhag guano. Ang suplay sa pagkaon mikunhod tungod sa sobrang pagpangisda. Giingnan mi nga ang mga paagi sa pagpreserbar sa ihalas nga mga mananap gihimo nang mga balaod. Tingali ang maong mga balaod makaimpluwensiya sa mga tawo nga mahimong mas mahunahunaon sa konserbasyon.

Usa ka Panaw Ngadto sa Kagahapon sa Paracas

Pagkawas namo sa among gisakyan, andam na mi sa kataposang bahin sa among pagsuroysuroy nga nagdala kanamo ngadto sa Julio C. Tello Museum diha sa maong lawis.

Sa 1925, ang arkeologo nga taga-Peru nga si Julio C. Tello ug usa ka kauban niya mihimo sa una nilang kaplag diha sa maong lawis. Ginganlan nila ang maong lugar nga Long Head, tungod sa giinat nga mga kalaberang bagolbagol sa tawo nga nanggimaw ang katungang bahin diha sa awaaw nga yuta. Kini maoy mga nahibilin sa kultura sa Paracas, nga gibanabana sa mga eskolar nga naglungtad gikan sa 1000 W.K.P. ngadto sa 200 W.K.P. Ang katawhan sa Paracas walay sinulat nga pinulongan. Busa, bisan pag nahibaloan kon giunsa pag-inat niining mga tawhana ang mga kalaberang bagolbagol—nga naggamit ug mga hanig, garote, ug pisi—walay nahibalo kon ngano. Niini gihapong dapita, si Tello mihimo sa iyang sunod nga kaplag—ang lubnganan nga mga langob sa ilalom sa yuta nga ang porma samag gikulob nga mga kopa. Ang mga lawas nga giliminan ug panapton, nga nagpungko nga morag bata nga anaa sa tagoangkan ang posisyon, gipahimutang nga nagtapad, nga andam nang “mahimugso pag-usab” sa sunod nga kinabuhi. Ang mga mais, mani, ug kamote, maingon man ang mga instrumento sa musika ug sa seremonyas, nakaplagan usab diha sa maong mga langob.

Duha ka tuig sa ulahi si Tello ug lain pa niyang kauban nakadiskobre ug dako kaayong menteryo, nga ilang ginganlan ug Paracas Necropolis. Kini adunay 429 ka binangan nga mga patay, nga ang pipila niini kapig lima ka tiil ang gitas-on. Ang matag usa niining nagpungko nga embalsamadong mga patay gisulod ug bukag. Gisul-oban kinig mabulokon, mahalon nga tag-as nga mga besti nga binordahan ug lainlaig kolor nga mga disenyo, nga kasagaran adunay kalabotan sa salamangka ug relihiyon.

Ang mga sampol sa maong mga besti sa patay, lakip sa gatosan ka uban pang talagsaong ginama nga karaang mga butang gikan sa kultura sa Paracas, makita diha sa Julio C. Tello Museum.

Hinaot nga ang among pagsuroysuroy sa Nasyonal nga Reserbasyon sa Paracas nakadasig kaninyo sa pagdiskobre sa uban pang mga bahandi sa Peru.

[Footnote]

^ Kini maoy mga larawan sa mga mananap ug geometriko nga mga disenyo nga gidrowing diha sa kapatagan sa Nazca, Peru, nga dili makita kon anaa ka sa lebel sa yuta tungod sa kadako niini. Tan-awa ang artikulong “The Nazca Lines—A UFO Spaceport?” sa Enero 8, 1982, nga gula sa Awake!

[Hulagway sa panid 17]

Humboldt penguin

[Hulagway sa panid 18]

Inca tern

[Hulagway sa panid 18]

Ang Candelabra

[Mga hulagway sa panid 18]

Ginama nga karaang mga butang sa kultura sa Paracas—usa ka taas nga besti sa patay, embalsamadong patay, ug usa sa tag-as nga mga kalaberang bagolbagol

[Picture Credit Lines sa panid 16]

[Picture Credit Lines sa panid 17]

[Picture Credit Lines sa panid 18]

PAGMATA!