Pagsuhid sa Maanindot nga mga Busay

I-PLAY

Pagsuhid sa Maanindot nga mga Busay

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA ZAMBIA

SA PAGKA-1855, ang misyonaryo ug eksplorador nga taga-Scotland nga si David Livingstone nakasuhid nag daghang tuig sa tibuok Aprika—usa ka kontinente nga niadtong panahona wala pa kaayo mailhi sa kadaghanang tawo sa kalibotan. Samtang siya nagpanaw pasidlakan ubay sa dako nga Zambezi River, ang mga nitibo sa maong dapit naghisgot nga may kahingangha bahin sa hilabihan ka dakong busay sa unahan. Tungod sa tumang kabanha ug sa inalisngaw nga gipatungha niini, ginganlan kini sa mga nitibo nga Mosi-oa-Tunya, nga nagkahulogang “Ang Aso nga Nagdahunog.”

Midesidir si Livingstone sa pagtan-aw sa mga busay, nga karon ginganlan ug Victoria Falls, sa duol mismo. Naghubit bahin sa iyang unang pagkakita niini, siya misulat: “Nga mahadlokong mikamang ngadto sa ngilit, ako midungaw sa usa ka dakong bung-aw nga nasip-ak sa sunodsunod nga pangpang sa dakong suba sa Zambezi, ug akong nakita ang usa ka suba nga may usa ka libo ka metros ang kalapdon nga nag-ambak sa giladmon nga 30 ka metros ug dayon kalit nga naipon diha sa espasyo nga mga kinse ngadto sa bayente metros.”

Panahon sa pagbaha ang Victoria Falls, nga nag-ulot sa Zambia ug Zimbabwe, giisip sa pagkakaron nga mao ang kinalaparan nga nag-ambak nga tubig sa tibuok planetang yuta! Sa maong mga panahon ang kusog nga agos sa 545,000,000 ka litrong tubig mobuhagay kada minuto sa giladmon nga 108 metros ngadto sa usa ka dako kaayong bung-aw. Dayon ang tanang tubig sa Zambezi kusog nga moagos latas sa usa ka lalom nga nag-ekis-ekis nga walog nga halos 65 metros ang kalapdon. Kining talagsaong mga porma sa yuta nakapahimo sa Victoria Falls nga usa gayod ka makapahinganghang talan-awon.

Makapahingangha usab ang kaanindot sa dapit nga naglibot sa busay. Gitudlo ingong usa ka nasodnong parke, makaplagan dinhi ang talagsaon nga nagkadaiyang mga kahoy ug mga tanom, gawas pa sa makaiikag nga mga hayop—lakip sa mga hippo, elepante, giraffe, wildebeest, sebra, ug bisan gani mga leyon. Ang matahom nga mga langgam sama sa mga agila ug ang talagsaong mga banog nga taita nagsalag diha sa batoong mga titip.

Sumala pa sa mga pulong ni Livingstone, “lagmit walay makita sa Inglaterra nga ikatandi sa katahom niining maong talan-awon. Wala pa kini makita sukad sa mga taga-Uropa; apan ang mga talan-awon nga matahom kaayo dugay nang nakita sa mga manulonda sa ilang paglupad.” Karon, duolan sa 150 ka tuig human sa unang pagkakita ni Livingstone sa maong lugar ug pagtawag niining Victoria Falls nga gingalan kang Rayna Victoria sa Inglaterra, kada tuig ginatos ka libo ka tawo ang manganhi gikan sa tibuok kalibotan aron sa pagsud-ong sa kaanindot niini.

Ang Victoria Falls angay gayod sa dungog niini ingong usa sa katingalahang mga talan-awon sa kinaiyahan. Apan makapahingangha usab ang katahom sa daghang dili-kaayo iladong mga busay sa daghang dagkong mga suba sa Zambia. Palihog duyog kanamo sa pagtan-aw sa pipila niini.

Ang Ngonye Falls

Sa usa ka init, alingiing nga adlaw sa Nobyembre, mga duha ka tuig sa wala pa makita ang Victoria Falls sa unang higayon, naabot na ni Livingstone ang Ngonye Falls, nga nailhan usab nga Sioma Falls. Siya misulat: “Ang mga isla-isla ibabaw sa busay naputos sa kadahonan nga ingon ka tahom sa makita bisan diin. Kon sud-ongon gikan sa usa ka dakong bato nga nag-umbaw sa busay, ang talan-awon mao ang kinanindotan nga akong nakita sukad.” Ang mga bisita sa Ngonye Falls karon kinasingkasing nga mouyon sa mga pulong ni Livingstone.

Asoy pa ni Livingstone: “Sulod sa daghang kilometros sa ubos niini, ang gilapdon sa suba dili mokapin sa usa ka gatos ka metros. Ang tubig nagbukalbukal sa pag-agos, ug morag nagpadayon ang pagbul-og, mao nga bisan ang labing hanas nga manlalangoy malisdan sa pagpabilin sa ibabaw.”

Ang Lumangwe Falls

Daghan sa ubang mga busay sa Zambia nahilit ug wala pa matandog. Nagkalainlain kaayo ang gidak-on niini. Ang Lumangwe Falls nahisamag usa ka gamayng Victoria Falls. Apan ang maong busay dili gayod gamay. Ang usa ka busay didto nag-ambak sa giladmon nga halos 30 metros ug may kalapdon nga kapin sa 100 ka metros. Ang kaumog nga gikan sa busay nagbisibis pa gani sa usa ka gamayng baga nga lasang.

Ang Kalambo Falls

Ang Kalambo Falls, ang kinatas-ang busay sa Zambia, nag-agos sa patag nga bahin sa bukid ug nagpaubos ngadto sa Great Rift Valley sa Aprika. Kini deretsong nag-ambak sa kapin sa 200 metros sa pangpang nga bato, diin ang talagsaon nga dagkong mga marabou stork magsanay didto panahon sa ting-init.

“Sa ingon ang Kalambo mao ang ikaduha sa kinatas-ang wala-maputol nga busay sa Aprika [sunod sa Tugela Falls sa Habagatang Aprika] ug mao ang ika-dose nga kinatas-ang busay sa kalibotan—duha ka pilo ang kataas sa Victoria Falls,” nag-ingon ang basahong National Monuments of Zambia.

Bisan tuod ang maong busay lisod adtoon, ang lokal nga magsusulat nga si C. A. Quarmby naghubit sa Kalambo ingong “usa sa di-malimtang mga talan-awon sa Aprika.” Siya nagtagna: “Dugay pang panahon nga kini regular nga maduaw sa mga turista. . . . Pipila lamang gayod ang makaadto sa Kalambo.”

Sa pagkatinuod, daghan sa mga busay sa Zambia ug ubang mga talan-awon sa kinaiyahan anaa sa hilit. Ang National Monuments of Zambia nag-ingon nga ang pipila ka busay “maabot lamang pinaagi sa Land-rover agi sa lisod nga dalan sa banika, ang ubang busay maabot pinaagi sa pagbaktas.” Siyempre, kana maoy usa sa nakapatalagsaon niining mga lugara. Bisan pa niana, ang mga bisita giabiabi. Si Gn. Kagosi Mwamulowe, usa ka conservation geologist sa National Heritage Conservation Commission sa Zambia, nagsaysay nga ang ilang tumong mao nga ang mga tawo makapahimulos niining talagsaong mga dapit ug sa samang panahon mapanalipdan ang kinaiyanhong katahom niini.

Ang Kinadak-ang Bahandi sa Zambia

Sa iyang basahong Zambia, ang magsusulat nga si Richard Vaughan miingon: “Ang Zambia nagpabiling usa ka yuta nga may talagsaon nga kinaiyanhong katahom, nga ang kadaghanan niini wala mahibaloi sa mga turista ug sa mga taga-Zambia. . . . Ang nasod adunay nagkalainlaing mga lanaw, mga suba, kalasangan ug kabukiran.” Apan wala niini ang kinadak-ang bahandi sa nasod.

“Ang mga tawo dinhi nailhan sa ilang kamainiton ug kamalipayon ug sa ilang pagkadaling-makapasibo,” matod pa ni Vaughan. Sumala pa sa pagpahayag niini sa laing magsusulat, si David Bristow, “ang nakapatalagsaon sa Zambia mao ang mga tawo niini, ingon ka init sa Aprikanhong adlaw.” Kon makaadto ka niining matahom nga bahin sa kalibotan, kami makaseguro nga ikaw mouyon.

[Mapa/Mga hulagway sa panid 18]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

TANZANIA

DEMOCRATIC REPUBLIC OF CONGO

ANGOLA

ZAMBIA

KALAMBO FALLS

LUMANGWE FALLS

Lusaka

NGONYE FALLS

VICTORIA FALLS

ZIMBABWE

MOZAMBIQUE

INDIAN OCEAN

[Mga hulagway]

Lumangwe Falls—nahisamag usa ka gamayng Victoria Falls

Kalambo Falls—duha ka pilo ang kataas sa Victoria Falls

Ngonye Falls—“sa kadaghanang adlaw ikaw walay makitang mga turista”

[Credit Lines]

[Hulagway sa panid 16, 17]

Victoria Falls—“Ang Aso nga Nagdahunog”

[Credit Line]

Marek Patzer/www.zambiatourism.com

PAGMATA!