Gubat Nukleyar—Kinsa ang mga Hulga?

“Posible kaayo ang bug-os nga pagkalaglag sa tawhanong banay pinaagi sa gubat nga ginamit ang armas nukleyar. Posible kini karong adlawa, . . . bisan pag ang Bugnaw nga Gubat natapos na kapig napulo ka tuig kanhi.”​—Kanhi Sekretaryo sa Depensa sa T.B. nga si Robert S. McNamara ug James G. Blight, propesor sa internasyonal nga relasyon sa Watson Institute for International Studies.

NIADTONG 1991 sa dihang natapos na ang Bugnaw nga Gubat, ang tudlo sa nabantog nga orasan sa adlaw sa paghukom giatras ug 17 minutos sa wala pay “tungang gabii.” Ang orasan sa adlaw sa paghukom gihulagway diha sa hapin sa magasing Bulletin of the Atomic Scientists ug nagsimbolo sa gituohan nga pagkaduol sa gubat nukleyar (tungang gabii) sa kalibotan. Niadtong higayona, ang tudlo sa orasan giatras ug layolayo sa tungang gabii sukad ipailaila ang orasan niadtong 1947. Bisan pa niana, sukad niadtong panahona, nagsugod na usab pag-abante ang tudlo sa orasan. Pananglitan, sa Pebrero 2002, giabanteg pito ka minutos ang oras sa wala pa ang tungang gabii, nga maoy ikatulong pag-abante sukad matapos ang Bugnaw nga Gubat.

 Nganong ang mga magpapatik nianang siyentipikanhong magasin nagtuo nga kinahanglang iabante ang oras? Nganong nagtuo sila nga ang nukleyar nga gubat maoy hulga gihapon? Ug kinsa ba ang usa ka hulga sa kalinaw?

Usa ka Sekreto Bahin sa “Pagmenos sa Armas”

“Kapin sa 31,000 ka armas nukleyar ang gimentinar gihapon,” saysay pa sa Bulletin of the Atomic Scientists. Nagpadayon kini: “Nubentay-singko porsiyento niining armasa anaa sa Tinipong Bansa ug Rusya, ug kapin sa 16,000 andam nang gamiton.” Ang pipila tingali makamatikod sa maorag panagsumpaki bahin sa gidaghanon sa naglungtad nga nukleyar nga mga warhead. Dili ba ang duha ka gamhanang mga nasod nga may armas nukleyar nagpahayag na nga ilang gimenosan ang ilang mga warhead ngadto sa 6,000 ang matag usa?

Ang mosunod magpadayag sa sekreto sa “pagmenos sa armas.” Usa ka taho sa Carnegie Endowment for International Peace nagpatin-aw: “Ang numero nga 6,000 sa pondong mga warhead nagagamit ug espesipikong mga lagda sa pagrekord ug pag-imbentaryo nga gikasabotan ubos sa tratado nga START [Strategic Arms Reduction Talks]. Ang duha ka nasod padayong makahupot ug linibo pang limitado-ug-gamit ug gireserba nga armas.” (Italiko amoa.) Sumala sa Bulletin of the Atomic Scientists, “daghan kon dili man kinadaghanan sa mga warhead sa T.B. nga gikuha gikan sa andam-gamiton nga armas gibutang sa bodega (uban ang mga 5,000 ka warhead nga nareserba na) imbes bungkagon.”

Busa dugang pa sa linibo nga andam-gamiton nga pang-atakeng armas nukleyar nga gireserba pa​—nga direktang ikapalansad gikan sa usa ka kontinente ngadto sa lain​—adunay linibong ubang nukleyar nga mga warhead ingon man ubang limitado-ug-gamit nga armas nukleyar nga gidisenyo sa pag-atake sa dug-ol nga mga puntirya. Walay duhaduha, ang duha ka gamhanang nasod aduna pay igong armas nukleyar diha sa ilang pondohanan nga makalaglag ug daghang beses sa enterong populasyon sa kalibotan! Ang pagmentinar ug ingon ka daghan nga peligrosong armas mopasamot sa posibilidad sa lain pang hulga​—ang aksidenteng paglansad ug nukleyar nga mga misil.

Aksidenteng Gubat Nukleyar

“Ang nukleyar nga puwersa sa T.B. gikontrolar sa usa ka estratehiya nga kini ‘andam nga ilansad kon adunay pasidaan sa pag-atake,’” sumala ni Robert S. McNamara ug James G. Blight, nga gikutlo ganina. Unsay ipasabot niini? “Ang among mga warhead andam nga ilansad samtang nagalupad na ang mga warhead sa Rusya,” nagpatin-aw sila, nga midugang: “Sumala sa polisa, 15 minutos lamang ang itugot sukad sa unang pagpasidaan sa pag-atake sa Rusya ug sa paglansad sa among mga misil.” Sumala sa usa ka kanhi opisyal sa paglansad ug nukleyar nga misil sa T.B., “halos tanang misil sa mamala andam ilansad sa dos minutos.”

Tungod niining dali kaayo nga pagkaandam, adunay kapeligrohan sa aksidenteng paglansad ug misil tungod sa sayop nga pasidaan. “Dili lang usa ka higayon,” saysay pa sa usa ka artikulo diha sa U.S.News & World Report, “ang tinuod nga mga mando nasayop pagkahatag sa panahon sa bansaybansay may kalabotan sa armas nukleyar sa Amerika.” Ang susamang sayop nga mga pasidaan nahitabo usab sa Rusya. Sa dihang usa ka Norwegong roket sa panukiduki maoy nakaingon sa sayop nga pasidaan niadtong 1995, gisugdan sa presidente sa Rusya ang pagpalihok sa kodigo sa paglansad sa nukleyar nga mga misil.

Kining andam-ilansad nga estratehiya nagbutang ug bug-at kaayong palas-anon niadtong responsable sa paghimog desisyon. Maayo gani, sa  nangagi, ang mga komander nakaamgo nga sayop ang mga pasidaan, ug hangtod karon, nasanta pa ang gubat nukleyar. Mahitungod sa usa ka hitabo sa 1979, ang usa ka tigdukiduki mipatin-aw: “Ang nakapugong sa paglansad sa mga misil sa Amerika mao ang among unang-tigpasidaan nga mga satelayt, nga nagpakita nga walay naglupad nga Sobyet nga mga misil.” Ugaling, ang maong unang-tigpasidaan nga mga sistema sa satelayt ngadtongadto mangadaot. Ang mga tigdukiduki ug mga tig-analisar nabalaka nga “ang kadaghanan sa unang-tigpasidaan nga mga satelayt sa Rusya wala na mag-andar o nahisalaag gikan sa giasayn nga mga tuyokanan niini.” Busa, sumala sa giingon sa usa ka retiradong vice-admiral sa T.B. daghang katuigan kanhi, “ang purohan sa unang pag-atake o paglansad ug misil tungod kay wala magkasinabtanay, sayop nga paghatag ug awtoridad o aksidente, maoy dako karon sama ra sa bisan unsang panahon sa nangagi.”

Bag-ong mga Membro sa Nukleyar Klab

Bisan pag ang dagkong pondo sa armas nukleyar gipanag-iya sa duha ka gamhanang nasod nga may armas nukleyar, adunay ubang nasod nga may armas nukleyar, sama sa Gran Britanya, Pransiya, ug Tsina. Kining mga nasora nga nagpaila nga may armas nukleyar, nga gitawag ug nukleyar klab, karong bag-o nagdawat sa India ug Pakistan isip bag-ong mga membro. Gawas pa niining mga nasora, ubay-ubay pa, lakip ang Israel, kanunayng gibatbat ingong mga nasod nga nagtinguha o tingali nanag-iya nag armas nukleyar.

Ang politikanhong panagbangi nga maglangkit sa bisan hain sa mga membro sa nukleyar klab, lakip ang bag-ong mga membro, mahimong makabikil sa gubat nukleyar. “Ang krisis tali sa India ug Pakistan . . . nagtimaan sa labing posible nga panaggubatay sa duha ka estado pinaagig armas nukleyar sukad sa Krisis sa Misil sa Cuba,” nagpatin-aw ang Bulletin of the Atomic Scientists. Tungod sa migrabeng kahimtang sa sinugdan sa 2002, daghang tawo ang nahadlok kaayo sa pag-atake ginamit ang armas nukleyar.

Dugang pa, ang paggamag ubang armas nga makapatayg daghang tawo nakapatungha ug mas daghang posibilidad nga gamiton ang bomba nukleyar. Sa paghisgot sa usa ka sekretong taho sa Pentagon, ang The New York Times miingon nga “ang posibleng paggamit ug armas nukleyar aron laglagon ang pondong mga bomba sa mikrobyo, kemikal nga armas ug ubang armas nga pangpatay ug daghang tawo” tingali maoy usa na ka bahin sa polisa sa armas nukleyar sa Amerika.

Ang mga pag-atake sa terorista sa Tinipong Bansa niadtong Septiyembre 11, 2001, nagpukaw sa kalibotan bahin sa lain pang nukleyar nga hulga. Daghan karon ang  nagtuo nga ang teroristang mga organisasyon nagsulay sa paggama​—o tingali nagbaton nag armas nukleyar. Sa unsang paagi posible kana?

Mga Terorista ug mga Bomba nga Gama sa Nukleyar nga Biya

Posible ba ang paggamag nukleyar nga bomba nga mogamit ug materyal nga gibaligya sa ilegal nga paagi? Sumala sa magasing Time, ang tubag maoy oo. Ang magasin mitaho bahin sa usa ka tem nga gitukod aron pagsanta sa nukleyar nga terorismo. Sa pagkakaron, ang tem “nakaasembol ug kapin sa dosena” nga gama-sa-balay nga mga bomba pinaagi sa paggamit ug “teknolohiya nga mapalit sa kasarangang tindahan ug elektronik ug pinaagi sa paggamit sa matang sa nukleyar nga materyal nga gibaligya sa ilegal nga paagi.”

Ang nukleyar nga disarmamento ug pagbungkag sa armas nukleyar nagpadako sa posibilidad sa pagpangawat ug armas nukleyar. “Ang pagkuha sa linibo ka armas nukleyar sa Rusya gikan sa guwardiyado kaayong mga misil, mga ayroplanong iggugubat ug mga submarino ug pagpondo niana diha sa dili kaayo guwardiyado nga mga pondohanan maghimo niana nga madanihong mga puntirya sa determinadong mga terorista,” matod sa magasing Time. Kon ang gibungkag nga mga piyesa sa armas nukleyar makuha sa usa ka gamayng grupo sa mga tawo ug asembolon pag-usab, ang maong grupo mahimo nang bahin sa nukleyar klab sa dili madugay!

Ang magasing Peace nag-ingon nga dili na gani kinahanglang mag-asembol ug usa ka bomba aron makaanib sa nukleyar klab. Ang gikinahanglan lang mao ang pagbaton ug igong gidaghanon sa fissile uranium o plutonium. Nag-ingon ang magasin: “Ang mga teroristang adunay uranium nga magamit sa armas adunay dakong purohan nga makapabuto dayon pinaagi sa paghulog ug katunga niana ngadto sa laing katunga.” Unsa ka daghan ang gikinahanglang tugob nga nukleyar nga materyal? Sumala nianang magasina, “igo na ang tulo ka kilo [pito ka libra].” Kini halos susama ka daghan sa magamit sa paggamag mga armas nga nukleyar nga materyal nga nailog gikan sa mga tigyuhot nga gidakop niadtong 1994 sa Republika sa Czech!

Ang nukleyar nga biya mahimong laing matang sa armas nukleyar. “Ang nakapabalaka kaayo sa mga eksperto mao ang makapatayng kombinasyon sa radyoaktibong biya ug sa naandang mga igpabuto,” matod sa The American Spectator. Kining matanga sa armas, nga mga gamit nga magsabwag ug radyoaktibo, nailhang mga dirty nuke o mga bomba nga gama sa nukleyar nga biya. Unsa ka peligroso kini? Ang maong mga bomba nagagamit ug “naandang puwersadong mga igpabuto nga magsabwag ug radyoaktibong materyales nga may tuyo nga hiloan ang mga puntirya inay patyon sila pinaagi sa buto ug kainit,” nagpatin-aw ang IHT Asahi Shimbun. Nagpadayon kini: “Ang mga epekto niini diha sa mga tawo nagkadaiya gikan sa sakit gumikan sa radyasyon ngadto sa masakit, inanay nga pagkamatay.” Bisan pag ang pipila nag-ingon nga ang paggamit ug nukleyar nga biya dili kaayo makadaot, ang pagkaadunay tugob nga nukleyar nga materyal nga gibaligya sa ilegal nga paagi nakapabalaka sa daghang tawo. Sumala sa usa ka bag-ong surbi sa tibuok kalibotan, kapig 60 porsiyento sa tanang mitubag naghunahuna nga ang nukleyar nga terorismo mahitabo sa sunod napulo ka tuig.

Sa walay duhaduha, ang hulga sa gubat nukleyar maoy tinuod gihapon alang sa kalibotan. Ang Enero 16-22, 2003, Guardian Weekly sa Britanya mikomento: “Ang posibilidad nga gamiton sa TB ang armas nukleyar mas dako kay sa bisan unsang panahon sukad sa labing mangiob nga mga adlaw sa bugnaw nga gubat. . . . Gidugangan sa TB ang mga hinungdan o panghagit sa gubat nukleyar.” Busa, makataronganon ang pagsukna: Malikayan ba ang usa ka gubat nukleyar? Makalaom ba kita ug usa ka kalibotan nga walay hulga sa gubat nukleyar? Pagahisgotan ang maong mga pangutana sa sunod artikulo.

[Kahon sa panid 6]

Ikaduhang Nukleyar nga Panahon?

Sa pagsulat diha sa The New York Times Magazine, ang kolumnistang si Bill Keller (karon ehekutibong editor sa The New York Times) nagpahayag sa opinyon nga ang mga nasod misulod na sa ikaduhang nukleyar nga panahon. Ang unang panahon naglungtad hangtod sa Enero 1994, sa dihang ang Ukraine misugot nga isurender ang armas nga napanunod gikan sa kaniadto Unyon Sobyet. Nganong naghisgot siyag ikaduhang nukleyar nga panahon?

Si Keller nagsulat: “Ang ikaduhang nukleyar nga panahon gianunsiyo sa daguok ilalom sa desyerto sa Rajasthani niadtong 1998, samtang ang bag-ong napili nga Hindu nasyonalistang gobyerno sa India nagpabuto ug lima ka sulay nga pagpabuto. Duha ka semana sa ulahi ang Pakistan misunod.” Unsay nakapalahi sa maong sulay nga mga pagpabuto kay sa naunang nukleyar nga panahon? “Ang maong mga armas nukleyar gigama nga naghunahuna sa pag-atake ug tino nga mga nasod.”

Busa ang kalibotan ba mobating luwas tungod kay adunay dugang duha ka aktibong membro sa nukleyar klab? Si Keller nagpadayon: “Ang matag bag-ong nasod nga makabaton ug armas nukleyar mopadako sa posibilidad sa gubat nga nalangkit ang nasod nga may armas nukleyar.”​—“Ang Mahunahuna,” The New York Times Magazine, Mayo 4, 2003, panid 50.

Ang kahimtang mas nakomplikado tungod sa balita nga ang Amihanang Korea basin adunay “igo nga plutonium nga hapit nang makagama ug unom ka bag-ong nukleyar nga mga bomba. . . . Sa kada adlaw ang risgo nagdugang nga ang Amihanang Korea molampos sa paggamag bag-ong armas nukleyar, ug basin pagsulay pa sa usa niana aron pamatud-an nga kini milampos.”​—The New York Times, Hulyo 18, 2003.

[Hulagway sa panid 7]

Usa ka opisyal sa gobyerno nagpasundayag sa usa ka nukleyar nga bomba nga samag dagway sa “maleta”

[Credit Line]

AP Photo/Dennis Cook

[Hulagway sa panid 7]

Ang daang unang-tigpasidaan nga mga satelayt nagakadaot

[Credit Line]

NASA photo

[Picture Credit Line sa panid 5]

Earth: NASA photo