Puliki Samag Carniolanhong Putyokan

Tinampo sa magsusulat sa Pagmata! sa Slovenia

ANG mga putyokan ilado sa pagkakugihan. Apan adunay usa ka matang nga kinakugihan​—ang Carniolanhong putyokan. a Ang ngalan niini nga putyokan gikuha gikan sa distrito sa Carniola, nianang nailhan karon nga kasadpang Slovenia. Sa sinugdan, kini nga putyokan makaplagan lamang sa tibuok Peninsula sa Balkan ug ingon ka layo paamihanan ngadto sa Kabukiran sa Carpathia. Apan karon, ang putyokan sa Carniola nabantog ug makaplagan sa tibuok kalibotan tungod kay kining klaseha sa putyokan ang pinangita sa tigbuhig mga putyokan.

Nganong popular man kaayo ang Carniolanhong putyokan? Gawas sa pagpatunghag daghan kaayong dugos nga primera klase ug sa pagkadili-dali nga mataptag sakit o maapektohan sa bugnawng panahon, ang Carniolanhong putyokan dili mangunsa ug dili mangatake. Bisan tuod kini magduot nga manglupad pagawas sa ilang balay​—usa ka kinaiya nga makapalisod sa dinaghan nga pagbuhig putyokan​—kini nga kinaiya namenosan pinaagig pinili nga pagpasanay. Apan nganong gibantog man ang Carniolanhong mga putyokan nga mas puliki kay sa ordinaryong putyokan? Usa ka rason mao nga sila mas sayong mobiya sa ilang balay inigkabuntag kay sa ubang mga putyokan. Busa, mas daghan silag panahon sa pagkuhag duga sa bulak nga himoong dugos, ug makakuha silag duga sa bulak gikan sa layolayong dapit.

“Usa ka Nasod sa mga Tigbuhig Putyokan”

Ang pagbuhig putyokan adunay taas ug makaiikag nga kasaysayan sa Slovenia. Ang Slovenianong biologo nga si Janez Gregori naghubit pa gani sa iyang mga katagilungsod ingong “usa ka nasod sa mga tigbuhig putyokan.” Ug, sa pagkatinuod, ang mga Sloveniano nailhang hawod nga mga tigbuhig putyokan sukad pa sa ikawalong siglo K.P. Sukad niadto hangtod sa katuigang 1800, ilang gihimo ang mga balay sa putyokan gikan sa lungagang mga punoan sa kahoy. Kini nga mga balay nailhan sa ubang  Slovenianhong mga rehiyon ingong korita. Apan, sa mga ika-15ng siglo, sa dihang naimbento ang mga gabsanan, ang lungagang mga troso kaniadto anam-anam nga gipulihan ug mga balay nga hinimo sa tabla. Kini kinomedyang gitawag ug truge, o mga lungon, tungod kay porma kinig lungon.

Tungod kay himalitan man kaayo ang dugos ug talo, nakapainteres kini sa mga magmamando sa yuta, kinsa naghatag ug eksklusibong katungod ngadto sa pinalabing mga tawo sa pagnegosyo niini. Ang kaikag sa gobyerno alang niini masabtan tungod kay ang talo gikinahanglan sa paghimog mga kandila nga gamiton ilabina diha sa mga simbahan ug mga monasteryo, ug tungod kay ang dugos mao lamang ang igpatam-is nga mabatonan niadtong panahona. Sa katuigang 1500 sa dihang ang buckwheat gihimong pananom sa uma, nga naghatag ug bag-ong tinubdan sa pagkaon alang sa mga putyokan panahon sa tinghunlak, mas midaghan pa ang abot sa dugos. Wala madugay, ang Carniola nag-eksportar na ug daghang dugos ug talo. Ang ika-17ng-siglo nga eskolar sa Carniola nga si Valvasor mitaho nga pagkatungatunga sa katuigang 1600, ang Carniola nag-eksportar ug “libolibong quintal” sa dugos kada tuig didto pa lang sa rehiyon sa Salzburg, Austria. b

Mikaylap ang Carniolanhong Putyokan

Sulod sa daghang katuigan, ang Carniola nakahimog daghang hinungdanong mga tampo diha sa siyensiya ug sa arte sa pagbuhig putyokan. Ingon ka sayo sa 1770, si Emperatris Maria Theresa nagtudlo kang Anton Janša, usa ka lumad sa Upper Carniola, sa pagkahimong unang instruktor sa pagbuhig putyokan sa bag-ong natukod niadto nga tunghaan sa pagbuhig putyokan sa Vienna, Austria. Sa ulahing bahin sa katuigang 1800, ang mga tigtuon ug putyokan nakaamgo nga ang dili-daling-mamatay nga mga putyokan sa Carniola mao gayoy gikinahanglan sa mga tigbuhig putyokan sa daghang dapit. Niining panahona usab nga nabatonan sa Carniolanhong putyokan ang ngalan niini ug misugod pagkaylap sa tibuok kalibotan. Sa pagkatinuod, sa sinugdanan sa ika-20ng siglo, ang Carniola nag-eksportar ug “tibuok mga bagon sa tren nga puno sa mga balay sa putyokan,” nga ang matag usa ka balay dunay sulod nga usa ka pamilya sa Carniolanhong mga putyokan.

Niana ra gihapong yugtoa, ang naandang tabla nga mga balay sa putyokan nakabaton sa ngalang kranjič, o “balay sa Carniolanhong putyokan.” Ang nakapaikag pag-ayo sa kranjič mao ang paagi sa pagkadibuho sa mga kahon niini. (Tan-awa ang kahong “Mga Dibuho Diha sa Balay sa Putyokan,” sa panid 24.) Karon, diha sa Slovenia, adunay kapin sa 7,000 ka tigbuhig putyokan nga nag-atiman ug kapin sa 160,000 ka balay sa putyokan. Sa lungsod sa Radovljica, aduna ganiy usa ka linaing museyo labot sa pagbuhig putyokan, nga gipahinungod sa kasaysayan sa pagbuhig putyokan sa Slovenia.

Usa ka Popular nga Simbolo

Dugay nang gitamod sa mga Sloveniano ang putyokan ingong simbolo sa pagkakugihan ug praktikal nga kaalam. Ang unang siyentipikanhong sosyedad diha sa nailhan karong Slovenia, nga natukod niadtong 1693, gitawag nga Sosyedad sa mga Kugihan, ug gilakip niini ang putyokan sa ilang emblema. Ang mga membro niini nagtawag gani sa ilang kaugalingon nga apes, nga nagkahulogang “mga putyokan” sa pinulongang Latin. Kay usa usab ka simbolo sa pagkadaginotan, ang putyokan gigamit nga simbolo bisan diha sa natad sa negosyo. Usa ka larawan sa putyokan ang makita diha sa hapin sa mga libro de bangko ug sa likod sa ubang mga sensilyo sa Slovenia.

Ang mga Sloveniano sama usab sa mga putyokan nga gidungog nga kugihan kaayo. Adunay panultihon sa Slovenia nga nag-ingon, “Panid-i ang mga putyokan, ug awata sila.” Busa kon makakita kag puliking mga putyokan o makatilawg dugos​—ang tam-is nga bunga sa ilang paghago​—lagmit makapahinumdom kini kanimo sa kugihang Carniolanhong mga putyokan.

[Mga footnote]

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 24]

Mga Dibuho Diha sa Balay sa Putyokan

Diha sa usa ka naandang buhianag putyokan sa Slovenia, ang mga balay sa putyokan nahugpong nga samag mga hunos diha sa usa ka dakong rektanggulo nga kaban, nga ang mas mugbong mga kilid anaa sa atubangan. Ang arte sa paghimog oil painting diha sa atubangang bahin sa tablang mga balay sa putyokan milambo gikan sa unang bahin sa katuigang 1700 hangtod sa katuigang 1900. Bisan tuod mga 3,000 ka pananglitan niining talagsaong porma sa arte ang napreserbar, gamayng bahin lamang kini sa mga balay sa putyokan nga nahimo ug nadibuhoan sulod sa daghang katuigan.

Ang mga disenyo diha sa kahon nga tabla kasagarang relihiyoso, nga naglarawan sa “mga santos” ug mga asoy sa Bibliya. Apan ang mga dibuho naglakip usab sa mga larawan sa mga hayop ug sa mga tawong naghimo sa ilang mga trabaho, maingon man ang nagkalainlaing hinanduraw ug kataw-anan nga mga esena. Ang ubang mga dibuho naglarawan sa mga pakiglabot sulod sa pamilya. Pananglitan, ang pipila nagpakitag duha ka demonyo nga naggamit ug bairan sa pagpahait sa dila sa usa ka mabutangbutangong babaye, samtang ang uban nagpakitag usa ka asawa nga nagguyod sa iyang bana pauli sa balay gikan sa usa ka pab haus.

Ang mga dibuho diha sa balay sa putyokan gidayeg ingong “mga mutya sa kultural nga mga kabilin sa Slovenia,” ingong “usa ka karaang ensiklopedia sa tradisyonal nga kaalam,” ug ingong “lagmit ang labing orihinal nga Slovenianhong arte.” Apan ang mga dibuho aduna usay praktikal nga katuyoan. Tungod kay daghan kaayo ang mga balay diha sa usa ra ka lugar, ang usa ka putyokan lagmit makahimog makamatayng sayop sa pagsulod sa balay nga dili iya, nga mapatay hinuon ingong kontra nga manunugok. Ang mga tigbuhig putyokan nagtuo nga ang mabulokon ug lainlain nga mga disenyo sa atubangang bahin sa mga balay makatabang sa paggiya sa mga putyokan balik sa ilang kaugalingong mga balay.

[Mga hulagway]

“Adan ug Eva”

“Si Jose Gibaligya sa Ehipto”

“Si Jesus Miabot sa Jerusalem”

Usa ka naandang buhianag putyokan sa Slovenia nga adunay tradisyonal nga pinintalang mga palid

[Credit Line]

All apiary photos: Z dovoljenjem upravitelja rojstne hiše pisatelja Josipa Jurčiča

[Mapa sa panid 21]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

AUSTRIA

ITALYA

SLOVENIA

Carniola

CROATIA

DAGAT ADRIATIKO

[Credit Line]

Map: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Hulagway sa panid 22]

Sensilyo sa Slovenia nga adunay larawan sa popular nga putyokan sa Carniola

 [Hulagway sa panid 23]

Ang Carniolanhong putyokan nailhan nga dili mangunsa ug dili mangatake

[Hulagway sa panid 23]

Ulod

[Hulagway sa panid 23]

Ang rayna nga gihugopan sa batan-ong trabahante nga mga putyokan

[Credit Line]

Foto: Janez Gregori