Uban Namo Ngadto sa Isle of Man

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA BRITANYA

ASA ka ba mahimong moadto aron makakita ug mga basking shark o dagko kaayong mga iho nga tigkaon ug plankton? Usa sa kinamaayohang mga dapit mao ang Isle of Man, sa Dagat Irlandes. Ang mga tumatan-aw molawig gikan sa Isle of Man​—nga puloparehog kalayo gikan sa Inglaterra, Irlandia, Scotland, ug Wales​—aron motan-aw niining malumo, lima-ka-tonelada nga isda nga tigkaon ug plankton, nga maoy bugtong pagkaon niini. Kini maoy “hingpit nga dapit alang sa eco-turismo,” mitug-an ang lokal nga biologo nga si Bill Dale.

Unsay hitsura sa Isle of Man? Ang 570 kilometro-kuwadrado nga isla nga adunay lunhawng mga walog, lagpad nga kabalilihan, lanaw ug mga sapa, nindot nga mga luok, mga pangpang, ug batoong baybayon gipuy-an ug 70,000 ka tawo. Uban namo ug susihon nato ang pipila ka bahandi niining punog-kasaysayan nga bahin sa Kapupud-an sa Britanya.

Mga Pangdani sa Turista

Ang mga bisita sa makasaysayanhong Isle of Man sagad nga mangitag Manx cat (usa ka matang sa iring). Kining talagsaong hayop adunay nawong sa iring, apan ang iyang mga bitiis sa luyo mas taas kay sa iyang mga bitiis sa unahan, mao nga ang hitsura niini maorag koneho. Dugang pa, walay ikog ang Manx cat. Bisan pag dili klaro ang gigikanan sa Manx cat, gisugyot nga kasiglohan kanhi ang mga marinero nagdalag mga miming gikan sa Asia, diin naglungtad ang mga iring nga walay ikog, ug mao nga ang maong kaliwat nakasanay niining islaha.

Ang mga lumba sa motorsiklo nga Isle of Man Tourist Trophy, nga ipahigayon kada tuig, makadani usab sa mga bisita. Ang lumbaanan mao ang pangunang mga karsada nga kapig 60 kilometros. Sa unang lumba, nga gipahigayon niadtong 1907, ang kinalabwang aberids nga katulinon maoy 65 kilometros matag oras. Karong mga adlawa, ang aberids nga katulinon sa mananaog maoy kapig 190 kilometros matag oras. Siyempre, kini usa ka peligrosong esport, ug ubay-ubay nang maglulumba ang namatay latas sa katuigan. *

Ang ginuyod-sa-kabayo nga mga trambiya subay sa paseyohanan sa Douglas, ang kaulohan sa pulo, maoy mga handomanan sa kagahapon, ug ang 24-kilometro nga Isle of Man Steam Railway, mao na lang ang nahibilin sa hagip-ot-ug-distansiya nga mga riles sa tren nga sa sinugdan nagtadlas sa pulo. Kapig 100 ka gatos ka tuig kanhi, ang Manx Electric Railway nabuksan, ug ang pipila ka bagon niini padayong nagsaka sa kapig 600 metros paingon sa kinahabogang tuktok sa pulo, ang Snaefell.

Ang Great Laxey Wheel

May bahin ang tingga, plata, ug zinc sa pagkaugmad sa isla, ilabina sa Great Laxey nga Minahan. Ang Great Laxey Wheel maoy talagsaong handomanan sa kabatid sa mga inhenyero sa Victorian nga kapanahonan nga maoy nagpatindog niana niadtong 1854 ug sa tigdisenyo niana, si Robert Casement, ang anak lalaki sa usa ka lokal nga tiggamag ruyda. Kini adunay diyametro nga kapig 20 metros ug gipaandar sa tubig nga nag-agos gikan sa usa ka atabay sa itaas sa walog. Sanglit ang ruyda mituyok duhag tunga ka beses sa usa ka minuto, kini nagbombag 950 ka litrong tubig gikan sa giladmon nga 360 metros, sa ingon niana ang mga agianang tunil sa minahan kanunay nga mala. Ang ulohang nagpatuyok sa ruyda, nga gisumpay sa mga bara nga mga 180 metros ang kataas, maoy nagpaandar sa bomba sa tubig diha sa minahan mismo. Ang timbang sa  ehe niining dakong ruyda lamang maoy napulo ka tonelada.

Sa habagatang tumoy sa balaybalay sa ruyda, gipasundayag ang hinulmang puthaw nga Three Legs of Man, nga dos metros ang diyametro. Diin gikan ug unsay kahulogan sa maong emblema, nga karon gigamit ingon nga hawas sa Isle of Man?

Pagkatapos sa 1246 K.P. ang Three Legs of Man mipatim-aw diha sa mga timbre sa nasod isip opisyal nga simbolo sa isla. Nakita ang disenyo diha sa usa ka Gregong plorera sa ikaunom nga siglo W.K.P. ug kini nalanggikit sa Gregong krus, o gammadion. Gituohan sa kadaghanan nga ang emblema naghawas sa mga silaw sa adlaw ug kini nalanggikit sa pagsimba sa adlaw. Sa unsang paagi nakaabot kini sa Isle of Man? Mahimong nakaabot kini gikan sa Mediteranyo pinaagi sa pagpakignegosyo sa Sicily​—nga usa ka isla nga migamit usab sa maong simbolo—o gikan sa mga sensilyo sa mga Norseman, o mga Viking. Ang tulo ka bitiis nga giputos ug  armadura sumala sa makita karong adlawa gigamit sa ulahing mga hari sa Isle of Man.

Usa ka Kasaysayan nga Napunog Kapakyasan ug Kalamposan

Ang mga Romano nagpukan sa Inglaterra niadtong 43 K.P. ug nag-okupar niana sa mga 400 ka tuig, apan sila daw wala manumbaling sa Isle of Man, nga ginganlan ni Julius Caesar ug Mona. Ang mga Norseman misulong sa ika-9 nga siglo, nga nagpabilin hangtod sa tungatunga sa ika-13ng siglo. Giisip sa maong maisogong taga-Scandinavia nga mga eksplorador nga ang isla maoy angayang sukaranan sa negosyo ug sa mga pagsulong sa haduol nga mga nasod. Natukod ang Tynwald, ang Manx nga parliamento nianang mga tuiga. Kana giisip nga labing karaan, mapinadayonon nga nasodnong parliamento sa kalibotan. *

Sa ulahi, ang Isle of Man gimandoan sa Scotland, Wales, Irlandia, Inglaterra, ug Norway sa nagkalainlaing mga panahon. Unya, niadtong 1765, ang isla gipalit sa Parliamento sa Britanya. Karong adlawa usa ka gobernador ang nagsilbing personal nga hawas sa Hara sa Britanya, nga ang isla nagmando-sa-kaugalingong sakop sa Monarkiya sa Britanya bisan pag may pagkaindependente isip pinansiyal nga sentro sa gawas sa nasod. Nagpatik usab ang isla ug kaugalingong mga prangkeyo ug adunay kaugalingong mga sensilyo ug papel debangko, nga ang mga proporsiyon sa pagbayloay maoy katumbas sa mga kuwarta sa Britanya.

Pinulongang Manx—Adunay Kalangkitan sa Celtic

Ang karaang pinulongan sa Isle of Man maoy Manx, usa ka sakop sa grupo sa pinulongang Celtic sa dako kaayong Indo-Uropanhon nga pamilya sa mga pinulongan. Ang Manx naggikan sa pinulongang Gaelic sa Irlandia ug kabanay sa Gaelic sa Scotland. Kapig 100 ka tuig kanhi, giingon kini bahin sa Manx: “Kini usa ka pinulongan nga hapit nang mahanaw​—usa ka dakong yelo nga naglutaw paingon sa kinatumyang mga dapit sa habagatan.” Ug nahitabo gayod kana. Ang kataposang nitibo nga nagsultig Manx namatay niadtong 1974, sa edad nga 97 anyos; apan ang Manx gitudlo na usab karon diha sa mga tunghaan isip bahin sa panulondon sa isla.

 Lahi sa Gaelic sa Irlandia o Gaelic sa Scotland, ang Manx dili gayod sinulat nga pinulongan hangtod pa niadtong 1610. Pagka-1707, ang The Principles and Duties of Christianity nahimong unang libro nga giimprenta diha sa Manx nga pinulongan. Sa wala madugay ang ubang mga libro sunod nga naimprenta usab diha nianang pinulongana.

Pagka-1763, may dinaliang mga paghangyo nga ang Bibliya hubaron sa Manx nga pinulongan tungod kay niadtong panahona dos-tersiya sa mga molupyo sa isla nagsulti lang ug Manx. Pinaagig limitadong mga kasangkapan ug pipila ka eskolar nga magamit, ang mga hubad sa nagkalainlaing mga basahon sa Bibliya inanayng mipatim-aw sukad sa 1748. Kap-atan ka kopya sa kompletong Bibliya nga gamiton sa klero giimprenta niadtong 1775, ug 5,000 ka kopya giluwatan alang sa kadaghanan niadtong 1819. Unsa ang reaksiyon? Sa dihang gibasahan sa unang higayon sa iyang anak lalaki gikan sa Manx nga Kasulatan, usa ka babaye natandog ug miingon: “Nagpaabot kita kaniadto sa kangitngitan ug karon pa kita nalamdagan.”

Kawhaag-lima ka tawo ang naghubad nianang Bibliyaha gikan sa Iningles nga King James Version sa 1611, ug ang pipila kanila nakakonsulta usab sa Gregong hubad sa Hebreohanong Kasulatan, ang Septuagint. Ang ngalan sa Diyos nagpabiling sama sa Iningles​—Jehovah. * Sa pagkatinuod, sumala sa gisulat ni W. T. Radcliffe niadtong 1895, ang maong Bibliya maoy “usa ka pamatuod sa kahanas nga dili mahimong tamayon sa usa ka edukadong taga-isla.”

Kristiyanidad Karong Adlawa

Wala maawop ang pagtahod sa mga taga-isla alang sa Bibliya, ug ang mga Saksi ni Jehova ilado nga tigtuon sa Bibliya. Ang ilang kinabag-ohang Kingdom Hall, diha sa nindot nga lugar sa tiilan sa Belmont Hill, sa Douglas, natukod sa Mayo 1999. Sa pagtaho bahin sa pagkahuman niini sa unom lang ka adlaw pinaagig mga boluntaryo, nga ang tanan kanila maoy mga Saksi ni Jehova, ang Isle of Man Examiner miingon: “Kini pagadayegon isip usa ka gamayng milagro.”

Kon makaduaw ka niining nindot nga isla, ikaw makapaneguro nga ang hinay-manulting mga taga-isla makahimo sa imong pagduaw nga halandomon ug makalilipay. Apan magmaigmat sa dihang makigsulti sa taga-isla. Alang kaniya “ang dakong yuta” mao ang Isle of Man; ang Inglaterra mao “ang laing isla.”

[Mga footnote]

[Mapa sa panid 14]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

IRLANDIA

SCOTLAND

INGLATERRA

WALES

Dagat Irlandes

ISLE OF MAN

[Hulagway sa panid 15]

Trambiya sa Manx Electric Railway

[Hulagway sa panid 15]

Ang Great Laxey Wheel

[Hulagway sa panid 14, 15]

Isle of Man Steam Railway

[Hulagway sa panid 15]

Ang walay-ikog nga Manx cat

[Hulagway sa panid 16]

Ihong tigkaon ug plankton

[Hulagway sa panid 16, 17]

Talan-awon sa baybayon gikan sa Peel Hill

[Hulagway sa panid 17]

Peel Harbor, nga ang kastilyong Peel anaa sa luyo

[Picture Credit Line sa panid 15]

All photos except center emblem: Copyright Bill Dale, IsleOfManPhotos.com

[Picture Credit Line sa panid 16]

Shark: The Basking Shark Society; right inset and background: Copyright Bill Dale, IsleOfManPhotos.com