Mga Lubnganan—Usa ka Paagi Aron Makabaton ug Impormasyon Bahin sa Karaang mga Tinuohan

HUNAHUNAA nga ikaw nagkinabuhi libolibo ka tuig kanhi. Didto ka sa Ur, usa ka malamboon nga harianong siyudad sa Sumer, Babilonya. Dunay usa ka dakong prosesyon sa mga Sumerianhon nga migawas sa siyudad, misulod sa menteryo, ug nanganaog agi sa hagdan ngadto sa lubnganan sa usa ka magmamando nga bag-o rang namatay. Ang mga pader ug hawanan sa lubnganan gihaklapan ug mga banig, ug ang lawak gidayandayanan ug talagsaong mga buhat sa arte nga Sumerianhon. Giduyogan sa mga musikero ang prosesyon sa mga sundalo, mga ulipong lalaki, ug mga babaye padulong sa lubnganan. Naggilakgilak ang mga sinina nilang tanan. Magarbohong gidispley sa mga opisyal ang timaan sa ilang mga ranggo. Duyog niining mabulokong panon mao ang mga karo nga gisakyan sa mga tawo nga giguyod sa mga torong baka o mga asno, nga ang mga tig-atiman anaa sa ulohan sa mga mananap. Silang tanan mopahiluna, ug himoon ang usa ka relihiyosong serbisyo nga dinuyogan sa musika.

Human niana, ang matag tawo—sugod sa mga musikero ngadto sa mga alagad—mokuha ug gamayng kopa nga gama sa kulonon, bato, o metal nga iyang gidala alang sa maong okasyon, ikalos kini sa usa ka tumbagang kulon, ug moinom sa usa ka espesyal nga pagkatimpla nga ilimnon. Dayon manghigda silang tanan nga maayong pagkahan-ay, mopahilunag maayo diha sa mga banig, mangatulog, ug mangamatay. Dunay usa ka tawo nga moihaw gilayon sa mga mananap. Tabonan dayon sa mga trabahante ang agianan ug sirad-an ang lubnganan. Sumala sa pagtuo sa mga Sumerianhon, ang ilang diyos-hari mahimayaon na karong nagpaingon sa laing kalibotan sakay sa iyang karo, nga giubanan sa iyang maunongong mga alagad ug mga sundalo nga nagsul-ob ug magilakong mga besti nga gilubong uban kaniya.

Samtang nangubkob didto sa habagatang Iraq, ang arkeologo nga si Sir Leonard Woolley nakakubkob ug 16 ka harianong mga lubnganan sa menteryo sa karaang Ur, sama sa usa nga gihubit dinhi. Kini maoy makahahadlok apan talagsaong kaplag. “Ang bahandi ning maong mga lubnganan, nga wala pa hitupngi diha sa arkeolohiya sa Mesopotamia, naglakip sa pipila sa labing ilado nga mga bahin sa buhat sa arte sa Sumer nga karon nagdayandayan sa mga hawanan sa British Museum ug sa University of Pennsylvania Museum,” nag-ingon si Paul Bahn sa iyang librong Tombs, Graves, and Mummies.

Apan ang mga lubnganan sa karaang Ur dili talagsaon, bisan pa sa makahahadlok nga dungog niini sa paghalad ug mga tawo ug mga mananap. Sa karaang mga sibilisasyon, ang mga hamili ug ang mga hari migamit ug dakong paningkamot ug kahinguhaan—usahay sa mapintasong paagi—may kalabotan sa ilang kamatayon  ug kinabuhi sa laing kalibotan. Sanglit napunog artistikong mga dayandayan ug mga bahandi, ang ilang mga lubnganan sagad mas bahandianon pa kay sa mga palasyo sa mga buhi. Apan karon, kanang maong mga lubnganan ug ang uban pang yanong mga lubnganan, nagsilbi na lang nga usa ka paagi aron makabaton ug impormasyon bahin sa kakaraanan, aron atong masusi ang mga tinuohan, kultura, artistikanhon ug teknolohikanhong mga katakos sa karaang mga tawo ug sa nahanaw nga mga sibilisasyon.

Nagakaut-ot nga Kahalangdon Duyog sa Uban

Niadtong 1974, nagkalot ug atabay ang mga mamumuo duol sa siyudad sa Xi’an, Tsina. Apan inay makakaplag ug tubig, nakakaplag sila ug mga estatwa sa mga tawo nga hinimo sa kulonon, bronse nga mga himan sa gapasan ug mga pana. Wala silay kalibotan nga aksidente nilang nakalotan ang kasundalohang Ch’in nga gama sa gipagba nga kulonon nga nalubong nag 2,100 ka tuig, nga gilangkoban sa kapin sa 7,000 ka sundalo ug mga kabayo nga mas dagko pa kay sa tinuod nga mga tawo ug kabayo—ngatanan gilubong nga samag nagmartsa. Ingong bahin sa kinadak-ang lubnganan sa imperyo sa Tsina, ang mga estatwang kasundalohan ni Ch’in gipahinungod kang Ch’in Shih Huang Ti, ang emperador nga maoy naghiusa sa naggubatay nga mga estado sa Tsina niadtong 221 W.K.P.

Ang panteyon ni Ch’in mahimong ihulagway ingon nga palasyo sa ilalom sa yuta. Apan nganong gilubong man siya uban sa maong mga estatwa? Sa iyang basahon nga The Qin Terracotta Army, si Zhang Wenli nagpatin-aw nga ang “panteyon [ni Ch’in] maoy representasyon sa imperyong Qin [ug kadto] gituyo aron human mamatay si Qin Shi Huangdi [Ch’in Shih Huang Ti], siya mahatagan sa tanang kaharuhay ug kagahom nga iyang gipahimuslan sa buhi pa siya.” Ang lubnganan nahimo karong bahin sa dakong museyo nga gilangkoban sa 400 ka lubnganan diha sa palibot.

Aron matukod ang lubnganan, “kapin sa 700,000 ka lalaki ang girekluta gikan sa tanang bahin sa imperyo,” matod pa ni Zhang. Ang trabaho nagpadayon human mamatay si Ch’in niadtong 210 W.K.P. nga mikabat ug 38 ka tuig. Apan, dili tanang giuban paglubong kang Ch’in maoy mga estatwang kulonon. Ang mipuli kaniya nagbaod nga ang way-anak nga mga puyopuyo ni Ch’in ilubong uban kaniya, mao nga misangpot kadto sa kamatayon sa “daghan kaayong” mga tawo, nag-ingon ang mga historyano. Dili talagsaon ang maong mga batasan.

Sa amihanan-sidlakan sa Mexico City anaa ang mga gun-ob sa karaang siyudad sa Teotihuacán. Kining siyudara adunay karsada nga gitawag ug Dalan sa mga Patay. “Ubay niining dalana,” misulat si Bahn, nga gikutlo ganina, “makita ang pipila sa labing bantogang arkitektural nga mga monyumento sa kalibotan.” Naglakip kini sa Piramide sa Adlaw ug Piramide sa Bulan, nga gitukod sa unang siglo K.P., ug sa mga gun-ob sa Templo ni Quetzalcoatl.

Ang sulod sa Piramide sa Adlaw daw mao ang lubnganan sa tag-as ug katungdanan nga mga tawo, nga lagmit naglakip sa mga saserdote. Ang bukog sa mga tawo nga nakaplagan diha sa dagkong mga lubnganan sa duol nagpaila nga ang mga manggugubat mahimong gipanghalad aron panalipdan kadtong atua sa sulod. Tungod sa lainlaing porma sa mga lubnganan, nagtuo ang mga arkeologo nga ang maong lugar gilubngan ug mga 200 ka tawo, lakip na ang mga bata nga lagmit gipanghalad ingong bahin sa programa sa inagurasyon sa mga monyumento.

 Naglawig o Nagsakay Paingon sa Laing Kalibotan

Ang mga Viking, ang tiglawig nga mga manggugubat sa Scandinavia nga nakapalisang sa Uropa mga 1,000 ka tuig kanhi, naglaom usab nga makatagamtam sa labing luho nga mga butang nga ania sa yuta human sa ilang kamatayon. Sila nagtuo nga ang ilang mga patay nagsakay sa ilang mga kabayo o naglawig diha sa ilang tag-as nga mga barko ngadto sa laing kalibotan. Busa, ang mga lubnganan sa mga Viking adunay mga kalabera sa gipatay nga mga kabayo ug nadugta nga mga kahoy sa tag-as nga mga barko. Diha sa A History of the Vikings, si Gwyn Jones misulat: “Ang patay nga lalaki o babaye gihatagan sa tanan nga makapahimo sa iyang kinabuhi human sa kamatayon nga ingon ka komportable ug ka dungganon sama sa ilang nasinatian dinhi sa yuta . . . Ang barko [nga gilubong] sa Ladby sa Denmark . . . dunay angkla nga andam nang ihulog inig-abot sa iyang agalon sa iyang destinasyon.”

Sanglit ang mga Viking gusto kaayog gubat, sila nagtuo nga kon sila mamatay nga nakig-away, sila mahiadto sa puy-anan sa mga diyos—usa ka dapit nga ginganlag Asgard. “Didto, sila makig-away sa tibuok adlaw ug mokaon sa tibuok gabii,” nag-ingon ang World Book Encyclopedia. Ang batasan sa paglubong sa mga Viking naglakip usab sa paghalad ug mga tawo. “Inigkamatay sa usa ka pangulo, ang mga ulipon ug mga alagad pangutan-on kon kinsay gustong mamatay uban kaniya,” nag-ingon ang basahong The Vikings.

Ang karaang mga Celt sa amihanang Uropa nagtuo usab nga ang usa ka utang mahimong madala ngadto sa laing kalibotan—tingali usa ka pasumangil aron iangan-angan ang pagbayad sa utang! Sa Mesopotamia, ang mga bata ilubong nga patabanan ug mga dulaan. Sa mga bahin sa karaang Britanya, ang mga pagkaon sama sa mga paa sa karnero gilubong uban sa mga sundalo aron dili sila mopanaw ngadto sa laing kalibotan nga gutom. Sa Sentral Amerika, ang mga magmamando nga Maya gilubong nga gipatabanan ug mga jade—usa ka berde nga mahalong bato nga naghawas sa nanibug-ok nga kaumog ug gininhawa. Lagmit ang tuyo niadto maoy aron maseguro nga magpadayon ang kinabuhi human sa kamatayon.

Pipila ka panahon human sa 1,000 W.K.P., ang mga taga-Trace—usa ka gikahadlokang rasa, apan nailhan usab ingong batid nga mga platero—nagpuyo diha sa rehiyon nga karon bahin sa Bulgaria, sa amihanang Gresya, ug Turkey. Ang ilang mga lubnganan nagbutyag nga ang ilang mga pangulo gilubong diha sa kahalangdon uban sa mga karo, kabayo, hinagiban ug siyempre, sa ilang mga asawa usab. Ngani, giisip kana sa usa ka asawa nga usa ka dungog nga ihalad ug ilubong uban sa iyang bana!

Pipila ka tuig sa ulahi ug dili usab halayo didto—diha lamang sa amihanan sa Itom nga Dagat—nagpuyo ang mga Sityanhon. Kining mga tawhana nga gusto kaayong makiggubat, mag-inom ginamit ang mga bagolbagol sa ilang mga napatay ingong kopa ug magsul-ob ug mga kupo nga gama sa panit sa mga ulo sa ilang mga biktima. Sa usa ka Sityanhong lubnganan dihay nakaplagan nga kalabera sa usa ka babaye nga gipatabanan ug mga marijuana diha sa iyang tupad. Ang iyang bagolbagol adunay tulo ka gagmayng mga bangag, tingali aron mahupayan ang paghubag ug pagsakit niini. Lagmit gibutang ang mga marijuana sa iyang kiliran aron iya kining magamit sa paghupay sa kasakit sa iyang ulo didto sa laing kalibotan.

Kon Unsay Gituohan sa mga Ehiptohanon Bahin sa Kinabuhi Human sa Kamatayon

Ang mga piramide sa Ehipto duol sa Cairo ug ang mga lubnganan diha sa Walog sa mga Hari duol sa Luxor maoy lakip sa labing iladong mga lubnganan sa karaang panahon. Alang sa karaang mga Ehiptohanon, ang pulong “lubnganan” maoy sama ra sa pulong “balay”—per. “Busa duna silay balay samtang buhi pa ug balay human mamatay,” matod pa ni Christine El Mahdy sa iyang basahong Mummies, Myth and Magic in Ancient Egypt. Siya usab nag-ingon nga ‘sumala pa sa tinuohan sa mga Ehiptohanon, ang  kaluwasan sa lawas hinungdanon alang sa kaluwasan sa uban pang mga bahin sa ilang pagkatawo: ang ka, ang ba, ug ang akh.’

Ang ka maoy usa ka espirituwal nga hulad sa pisikal nga lawas ug naglakip sa mga panahom, tinguha, ug mga panginahanglan niini. Human mamatay, ang ka mobiya sa lawas ug mopuyo sa lubnganan. Tungod kay ang ka nagkinahanglan sa tanang butang nga gikinahanglan sa tawo sa buhi pa siya, “ang mga manggad nga gipahiluna diha sa lubnganan sa panguna maoy aron sa pagtagbaw sa mga panginahanglan niini,” nagsulat si El Mahdy. Ang ba ikapakasama sa kinaiya o personalidad sa usa ka tawo ug gihulagway pinaagig usa ka langgam nga may ulo sa tawo. Ang ba mosulod sa lawas inigkahimugso sa usa ka tawo ug mobiya sa lawas inigkamatay. Ang ikatulong bahin, ang Akh, “motungha” gikan sa mummy sa dihang yamyamon na ang orasyon ibabaw niini. * Ang Akh tua magpuyo sa kalibotan sa mga diyos.

Sa paghubit sa usa ka tawo nga gilangkoban sa tulo ka bahin, ang mga Ehiptohanon misobrag usa kay sa karaang Gregong mga pilosopo kinsa nag-ingon nga ang mga tawo gilangkoban rag duha ka bahin—ang lawas ug ang buhi nga “kalag.” Bisan tuod popular  kining pagtulon-ana, kining ideyaha wala suportahi sa Bibliya, nga nag-ingon: “Ang mga buhi nasayod nga sila mamatay; apan bahin sa mga patay, sila walay nahibaloan nga bisan unsa.”—Ecclesiastes 9:5.

Nganong Interesado man Kaayo ang Tawo Bahin sa Kamatayon?

Sa iyang basahong Prehistoric Religion, si E. O. James misulat: “Sa tanang . . . kahimtang nga giatubang sa tawo, ang kamatayon mao ang labing makapasamok ug makapaguol . . . Busa dili ikatingala nga ang pagsimba sa mga patay popular kaayo, nga kini may mahinungdanong luna diha sa katilingban sa tawo sukad pa sa unang pagtungha niini.”

Ang labing karaang basahon sa tinuod nga kaalam, ang Bibliya, nagtawag sa kamatayon ingong kaaway sa mga tawo. (1 Corinto 15:26) Haom gayod kana! Ang tanang tribo ug sibilisasyon nakigbisog sa pagsupak sa ideya nga ang kamatayon mao na gayod ang kataposan sa tanan. Sa laing bahin, sa Genesis 3:19, ang Bibliya tukmang naghubit sa kamatuoran kon unsa gayoy tinuod nga mahitabo diha sa tanang lubnganan: “Abog ikaw ug sa abog ikaw mopauli.” Apan ang Bibliya naggamit usab sa ekspresyong “handomanang lubnganan” maylabot sa daghang patay nga mga tawo. Ngano man? Kay daghan niadtong mga nangamatay, bisan kadtong nangadugta na, anaa gihapon sa panumdoman sa Diyos, nga nagpaabot sa malipayong panahon sa dihang ang Diyos magbanhaw kanila ug maghatag kanilag kahigayonan sa pagtagamtam sa kinabuhing walay kataposan diha sa usa ka paraisong yuta.—Lucas 23:43; Juan 5:28, 29.

Sa kasamtangan, ang mga patay walay panimuot. Gipakasama ni Jesus ang ilang kahimtang sa pagkatulog. (Juan 11:11-14) Sa maong kahimtang, ang usa ka tawo wala magkinahanglan ug mga manggad o mga sulugoon. Ngani, kasagaran kaayo nga ang makapahimulos sa mga bahandi nga giuban sa paglubong, dili ang mga patay, kondili ang mga buhi—ang mga kawatan sa mga lubnganan! Kaharmonya sa pagtulon-an niini bahin sa kahimtang sa mga patay, ang Bibliya miingon: “Kita walay gidalang bisan unsa nganhi sa kalibotan, ug kita walay madala nga bisan unsa sa atong paggawas niini.” (1 Timoteo 6:7) Pagkamapasalamaton sa mga Kristohanon niining kamatuoran nga ‘nagpahigawas kanila’ gikan sa mapintas ug linuog nga mga kalihokan sa kakaraanan—ug usahay bisan karon—sa pagsimba sa mga patay!—Juan 8:32.

Bisan tuod ang maong mga kalihokan walay kapuslanan, aduna gihapon kitay mapupo bahin sa dagkong mga lubnganan sa karaang mga tawo. Kon wala pa ang daghang karaang mga butang ug bisan ang mga salin sa mga patayng lawas diha sa mga lubnganan, wala gayod unta kitay igong kasayoran bahin sa kanhiayng panahon ug sa pipila ka nahanaw nang mga sibilisasyon.

[Footnote]

[Kahon/Mga hulagway sa panid 24]

Unsa ka Himsog ang Karaang mga Tawo?

Pinaagi sa pagsusi sa mga salin sa mga patayng lawas—ilabina ang salin sa mga mummy nga nakaplagan diha sa mga lubnganan ug niadtong mga nangamatay diha sa kalamakan, init nga mga balas sa desyerto, ug sa mga yelo ug niyebe—daghan ang nakat-onan sa mga siyentipiko bahin sa panglawas sa atong karaang mga katigulangan. Ang mga kauswagan sa pagtuon bahin sa henetika nakatabang gayod sa mga siyentipiko sa pagtino sa daghang detalye, sama sa mga relasyon sa pamilya sa mga Paraon ug sa ilang mga rayna, ug bahin sa mga tipo sa dugo sa mga dalagang Inca. Gibutyag ning maong mga pagtuon nga ang karaang mga tawo nag-antos sa daghang sakit sa lawas nga giantos usab nato karon, nga naglakip sa artraytis ug mga kalunggo.

Ang karaang mga Ehiptohanon maorag maoy nag-antos sa kinadaghanang sakit, ilabina tungod sa daghan kaayong parasito—sama sa mga blood fluke, guinea worm, ug tapeworm—nga ilang nakuha gikan sa Subang Nilo ug sa mga kanal sa irigasyon. Magpahinumdom kini kanato sa mga pulong sa Diyos ngadto sa Israel human maluwas ang maong nasod gikan sa Ehipto niadtong 1513 W.K.P.: “Kon bahin sa tanang daotang mga sakit sa Ehipto nga imong nahibaloan, dili niya [Jehova] kini ipadangat kanimo.”—Deuteronomio 7:15.

[Credit Line]

© R Sheridan/ANCIENT ART & ARCHITECTURE COLLECTION LTD

[Hulagway sa panid 20]

Sumerianhong purong ug mga alahas sa usa ka babayeng tig-alagad nga gilubong sa usa ka harianong lubnganan sa Ur

[Credit Line]

© The British Museum

[Mga hulagway sa panid 21]

Ang kasundalohang Ch’in nga gama sa gipagba nga kulonon—ang matag sundalo gikulit nga lainlaig dagway

[Credit Line]

Inset: Erich Lessing/Art Resource, NY; © Joe Carini / Index Stock Imagery

[Hulagway sa panid 23]

Ang Piramide sa Adlaw ug ang Dalan sa mga Patay sa Teotihuacán, Mexico

[Credit Line]

Top: © Philip Baird www.anthroarcheart.org; painting: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Mga hulagway sa panid 23]

Wala: Solidong bulawan nga maskara sa gilubong nga Ehiptohanong Haring Tutankhamen; ubos: Dibuho sa lubnganan nga naghulagway sa “ba” ingong usa ka langgam nga may ulo sa tawo