Katingalahang mga Diskoberiya Didto sa Ekwetor sa Yuta

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA ECUADOR

GIDEBATEHAN pag-ayo ang eksaktong porma sa yuta didto sa tinamod nga Academy of Sciences sa Paris niadtong 1735. Ang mga tigpaluyo sa mga teoriya ni Isaac Newton mihinapos nga ang yuta linginon ug medyo lapad ang masigkatumoy niini. Ang misagop sa mga teoriya ni Cassini nag-ingon nga ang lapad nga bahin niini anaa sa ekwetor.

Busa, sa 1736, duha ka grupo sa mga magpapanaw ang gipagikan aron sa pagsukod sa nagbugdo nga bahin sa yuta. Ang usa ka grupo miadto sa Lapland, paingon sa Polo Norte, ug ang lain miadto sa gitawag karon nga Ecuador, sa ekwetor. * Gipamatud-an niining maong pagsusi nga husto ang mga tigpaluyo ni Newton.

Sa 1936, sa paghandom sa ika-200 nga kasumaran nianang Pranses nga misyon, usa ka monyumento ang gihimo duol sa kaulohan sa Ecuador, sa Quito. Ang maong monyumento nahimutang diha sa linya nga gituohan sa Pranses nga mga siyentipiko sa ika-18 nga siglo nga anaa sa sero grado nga latitude, o sa ekwetor. Sa pagkakaron, daghan kaayong turista ang mangadto niining monyumentoha, nga gitawag ug Kinatung-an sa Kalibotan. Dinhi sila makatindog sa masigkakilid sa ekwetor ug sa samang higayon nagbarog sa duha ka hemispera. Apan tinuod ba kini?

Dili gayod. Tungod sa bag-ong mga kaplag, giirog ug diyutay ang nahimutangan sa ekwetor. Sa katingalahan, mga kasiglohan una pa mangabot ang maalamong mga Pranses, nadiskobrehan na sa mga nitibo nga nanimuyo sa maong dapit ang eksaktong nahimutangan niini. Apan sa unsang paagi?

Ang Eksaktong Dapit sa Ekwetor

Sa 1997 ang morag walay-pulos nga mga gun-ob sa usa ka linginong pader nadiskobrehan sa taluktok sa Mount Catequilla, nga nahimutang duol sa amihanan sa Quito. Ginamit ang teknolohiya sa satelayt sa Global Positioning System (GPS), nadiskobrehan sa tigdukiduki nga si Cristóbal Cobo nga ang usa ka tumoy sa maong pader eksaktong nahimutang sa ekwetor. *

Ang tukmang pagkapahimutang sa pader diha sa eksaktong dapit sa ekwetor tingali ikaingon nga sulagma lamang. Apan kon maghimog linya nga magkonektar sa masigkatumoy sa pader, maporma ang 23.5-grado nga anggulo ngadto sa ekwetor. Kini halos pareho sa anggulo sa naghirig nga ehe sa yuta! * Dugang pa, ang usa ka tumoy nianang nagkonektar nga linya nagpunting sa pagsubang sa adlaw panahon sa solstice sa Disyembre; ug ang pikas tumoy nagpunting sa pagsalop sa adlaw panahon sa solstice sa Hunyo. Daghan pang diskoberiya ang nahimo human niana.

Ginamit ang theodolite sa pagsurbi sa taluktok sa Catequilla, ang mga tigdukiduki nakamatikod nga ang mga piramide sa Cochasquí nga gitukod sa wala pa ang mga Inca nahimutang sa anggulo diin ang adlaw mosubang panahon sa solstice sa Hunyo. * Sa pagkatalagsaon, ang Pambamarca, laing arkeolohikal nga dapit, nahimutang sa anggulo diin ang adlaw mosubang panahon sa solstice sa Disyembre.

Posible ba nga gigamit ang Catequilla ingong sentro sa pagtuon sa astronomiya? Ang ubang dapit ba espesipikong gitukod sumala sa kalkulasyon sa astronomiya gikan niini nga sentro?

 Uban Pang Katingalahang mga Diskoberiya

Samtang nagkadaghang dapit ang gisumpay-sumpay diha sa mapa base sa posisyon sa adlaw, naporma ang walog-tumoy nga bituon. Kini nga porma sa bituon makita diha sa karaang mga seramik ug subsob nga gipatin-aw ingong usa ka larawan sa adlaw, tungod kay ang unang mga molupyo niining dapita mga magsisimba man sa adlaw. Ang mga tipak sa seramik nga nakalotan sa Catequilla gisusi ug nasuta nga kini halos usa ka libo ka tuig na ang gidugayon. Hangtod karon, ang lumad nga mga tribo nagdisenyo ug walog-tumoy nga bituon diha sa ilang hinabol nga panapton ug sinina, sama sa gibuhat sa ilang mga katigulangan. Apan, ang ilang mga katigulangan wala lang tingali mag-isip niini nga porma ingong larawan sa adlaw sumala sa gituohan sa kadaghanan.

Ang Quitsa-to Project, nga gidumala ni Cobo, nakahipos ug lig-ong mga ebidensiya sa pagkabatid sa astronomiya sa kanhing mga nitibo. * Adunay kapin sa usa ka dosena ka arkeolohikal nga mga dapit ug daghang karaang mga lungsod ang nakaplagan nga nahimutang sa mga linya sa gidrowing nga dakong bituon sa dihang kini gihaklap diha sa mapa sa ekwetor, nga ang Catequilla anaa sa tunga.

Ang labi pang talagsaon mao nga natagnaan ang lokasyon sa wala pa madiskobrehi kaniadto nga mga kagun-oban. Sa unsang paagi kini nahitabo? Sa Septiyembre 1999 ang Quitsa-to Project nagrekomendar nga ang mga pagkalot himoon didto sa Altamira nga dapit sa Quito, diha sa usa sa 23.5-grado nga mga linya gikan sa Catequilla. Didto, ang usa ka dakong menteryo nakalotan, uban sa daghang seramik nga gikan pa sa kolonyal, Inca, ug sa wala pay Inca nga mga panahon.

Diha sa pipila sa mga linya palibot sa Catequilla may mga simbahan usab nga gitukod panahon pa sa pagpanakop sa Katsila. Si Cobo nagpatin-aw nga sa 1570 ang konseho sa Lima nagpatukod ug “mga simbahan, mga kombento ug monasteryo, mga kapilya ug mga krus diha sa tanang paganong mga ‘guaca’, o sagradong mga dapit, ug sa  mga dapit sa pagsimba sa mga nitibo.” Nganong gibuhat man nila kini?

Aw, giisip sa Monarka sa Espanya nga pagano kining maong mga dapit sa pagsimba. Busa kini giguba, ug gitukod ang Katolikong mga simbahan diha sa orihinal nga nahimutangan niini. Ang pagtukod ug mga simbahan diha sa kanhing mga templo sa pagsimba sa adlaw nagpasayon sa pagkombertir sa mga nitibo ngadto sa Katolisismo.

Ang Simbahan sa San Francisco sa karaang kolonyal nga dapit sa Quito nahimutang diha sa usa sa mga linya nga naggikan sa Catequilla. Kini gitukod niadtong ika-16 nga siglo sa wala pa ang mga Inca ug ang pagkatukod niini nagpaposible nga ang bidlisiw sa adlaw nga mosubang panahon sa solstice sa Disyembre molusot sa simboryo sa simbahan, nga magdan-ag sa trianggulo ibabaw sa altar. Samtang magkataas ang adlaw, ang kahayag niini anam-anam nga mopaubos ug magpasidlak sa dagway sa usa ka imahen nga gitawag ug “Diyos nga Amahan.” Kini mahitabo gayod panahon sa solstice sa Disyembre! Ang ubang lokal nga mga simbahan gitukod sa paagi nga mopatungha usab ug ingon niana nga epekto sa kahayag sa adlaw aron ang mga nitibo nga tigsimba sa adlaw makombertir sa pagka-Katoliko.

Sa Unsang Paagi Sila Nahibalo?

Giunsa pagkahibalo nianang karaang sibilisasyon nga ang Catequilla mao ang “kinatung-an sa kalibotan”? Adunay usa lamang ka dapit diin ang mga butang walay landong sa udtong-tutok panahon sa mga equinox: sa ekwetor. Busa ang Quitsa-to Project nag-ingon nga ang maampingong pagpaniid sa mga landong lagmit maoy nagpaila sa mga nitibo sa lokasyon sa ekwetor.

Dugang pa, ang Mount Catequilla maoy usa ka natural nga obserbatoryo sa astronomiya nga makapadani sa pagtagad sa mga tawong tigsimba sa adlaw. Kini adunay gihabogon nga 300 metros gikan sa tiilan niini ug nataliwad-an sa sidlakan ug kasadpan nga mga kutay sa Kabukiran sa Andes. Busa, ang adlaw-adlaw nga pagsubang ug pagsalop sa adlaw bantaaw kaayo taliwala sa maanindot nga palibot sa Andes. Pananglitan, ang nindot kaayo ug naputos-sa-yelo nga taluktok sa mga bolkang Cayambe ug Antisana nagbuntaog diha sa sidlakang kapunawpunawan nga may gihabogon nga tulo ka milya—klaro nga mga timaan sa pag-obserbar sa pagsubang ug pagsalop sa adlaw.

Diha sa Mount Catequilla, 360 grado nga makita usab nga walay salipod ang mga 20 ka karaang mga lungsod ug 50 ka arkeolohikal nga mga dapit, nga ang tanan klaro kaayong makita bisag dili mogamit ug teleskopyo. Dugang pa, kita kaayo ang habagatan ug amihanan nga kalangitan gikan sa Catequilla tungod sa posisyon niini nga sero grado diha sa ekwetor. Busa, ang Catequilla matawag nga mao gayod ang tinuod nga kinatung-an sa kalibotan, tungod kay wala nay laing dapit sa ekwetor diin makita kining tanan sa altitude nga kapin sa 3,000 metros ibabaw sa lebel sa dagat.

Ang dako-dakong bahin sa ekwetor molagbas sa dagat ug sa tropikanhong kalasangan, diin masalipdan  sa kakahoyan ang pagpaniid sa mga butang sa kalangitan. Gawas pa, ang mga kakahoyan dili puwedeng himoon nga kasaligang basehanan sa paghimog konklusyon, tungod kay ang mga dahon niini kanunayng mausab samtang kini magtubo ug mangalarag. Didto sa Kenya lamang nga adunay mga bukid nga duol sa ekwetor, apan kini wala mataliwad-i sa duha ka kutay sa kabukiran, sama sa Catequilla. Oo, ang Catequilla maayo kaayong dapit ug haom alang sa pagpaniid sa mga butang sa kalangitan.

Kinsa man Sila?

Kinsa man ang maong karaang mga astronomo? Ang Quitsa-to Project nag-ingon nga ang lumad nga mga tribo, sama sa Quitu o Cara, tingali maoy unang nahibalo niini. Apan, mao pay pagsugod niining maong proyekto, ug daghan pang butang ang angayng mahibaloan.

Apan, ang pipila ka pasukaranang mga ideya maylabot sa unang mga molupyo dayag kaayo. Ang pagsabot sa daw pagsalop ug pagsubang sa adlaw kinahanglanon aron makagamag kalendaryo nga mapuslanon sa agrikultura. Tungod kay ang adlaw hinungdanon sa pagsustento sa kinabuhi, dili ikatingala nga ang adlaw gisimba. Busa, bisan tuod ang pagpaniid sa adlaw ug pagkalkulo sa daw pagsubang ug pagsalop niini gihimo sa sinugdan alang sa sekular nga katuyoan, kini sa ulahi giisip nga sagrado.

Ang kasibot sa relihiyon dayag nga maoy nagpalihok sa mga tawo sa pagtuon pag-ayo sa mga butang sa kalangitan. Latas sa kasiglohan, ang ilang mga pagtuon lagmit misangpot sa pagkabaton nila ug makapahinganghang kahibalo bahin sa astronomiya nga nadayag lamang karon tungod sa katingalahang mga diskoberiya maylabot sa Catequilla.

[Mga footnote]

[Kahon/Diagram sa panid 23]

Ang Solstice ug ang Equinox

Tungod sa 23.5-grado nga paghirig sa yuta, ang adlaw dili mosubang ug mosalop sa usa lang ka dapit kada adlaw. Hinuon, kini hinayhinay nga molibot sa amihanan ug habagatan sa ekwetor. Siyempre, kining morag paglibot sa adlaw dili tinuod, tungod kay ang yuta mismo mao ang nag-irog samtang kini nagbiyo sa adlaw sulod sa usa ka tuig.

Kas-a sa usa ka tuig, sa dihang tungod sa paglibot sa yuta sa orbito niini ang ehe sa yuta bug-os nga mohirig paatubang sa adlaw sa Amihanang Hemispera, ang adlaw mosubang sa kinalay-ang amihanang dapit: 23.5 grado paamihanan sa ekwetor. Kini mahitabo sa mga Hunyo 21. Sa dihang ang Habagatang Hemispera bug-os nga mohirig paatubang sa adlaw, ang adlaw mosubang sa kinalay-ang habagatang dapit: 23.5 grado pahabagatan sa ekwetor. Kini mahitabo sa mga Disyembre 21. Kining duha ka magkalagyo nga dapit sa pagsubang sa adlaw gitawag nga mga solstice.

Apan, sa tungatunga nianang duha ka solstice, ang adlaw anaa sa ibabaw sa ekwetor sa yuta. Kini nga posisyon sa adlaw ug yuta gitawag ug equinox, nga nagpasabot nga ang gitas-on sa adlaw ug gabii managsama bisan asang dapita sa yuta. Sa mga Marso 20 ug Septiyembre 21, ang adlaw eksaktong mosubang sa sidlakan, nga mag-ubay sa ekwetor sulod sa 12 ka oras, ug eksaktong mosalop sa kasadpan. Panahon sa udtong-tutok sa equinox, ang adlaw anaa sa kinatayuktokan niini ibabaw sa ekwetor ug ang mga butang didto walay landong.

[Diagram]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Solstice

Disyembre 20, 21, 22, o 23

Equinox

Marso 19, 20, o 21

Solstice

Hunyo 20, 21, o 22

Equinox

Septiyembre 21, 22, 23, o 24

[Hulagway sa panid 24, 25]

Ang Mount Catequilla, diin sa taluktok niini makita ang karaang mga gun-ob nga nahimutang diha sa ekwetor

[Hulagway sa panid 25]

Daghan sa arkeolohikal nga mga dapit ug karaang mga lungsod ang nahimutang sa mga linya sa gidrowing nga dakong bituon

[Mga hulagway sa panid 25]

Ang drowing sa walog-tumoy nga bituon makita diha sa karaang mga seramik ug hinabol nga mga panapton