Ang mga Rom—Usa ka Libo ka Tuig nga Kalipay ug Kaguol
Ang mga Rom—Usa ka Libo ka Tuig nga Kalipay ug Kaguol
ANG okasyon sama ra sa bisan unsang dako, tradisyonal nga kasal. Daghan ang pagkaon ug ilimnon, ug ang musika madungog sa tibuok balay. Ang mga paryente nanuol aron pahalipayan ang maulawong pamanhonon ug ang iyang malipayong pangasaw-onon. Apan dili pa kini kasal—likodlikod pa lamang kini, nga gitambongan ug kapin sa 600 ka bisita nga buot mopahalipay. Dinhi ipresentar sa pamilya sa lalaki ang ilang bugay ngadto sa uganganon sa ilang anak. Pagkaugma kuyogan sa pamanhonon ug sa iyang pamilya ang pangasaw-onon ngadto sa balay sa lalaki, diin ang laing selebrasyon himoon duyog sa aktuwal nga kasal.
Ang tanang paryente sa bag-ong magtiayon nagsultig Romany—usa ka pinulongan nga giisip nga langyaw bisan asa sila magpuyo. Kining pinulongana diha sa nagkalainlaing diyalekto niini, uban ang daghang karaang mga tradisyon ug kostumbre sa kaminyoon, maoy komon nga kultura sa usa ka katawhan nga makita sa tibuok yuta apan sila walay kaugalingong nasodnong teritoryo ug kagamhanan. Sila ang mga Rom. a
Kinsa ang mga Rom?
Ang pagsusi sa pinulongan, kultura ug katigulangan sa mga Rom magdala kanato balik sa mga 1,000 ka tuig ngadto sa amihanang India. Ang ilang pinulongan dayag nga naggikan sa India, gawas lamang sa pipila ka pulong nga nadugang di pa dugay. Dili klaro kon nganong sila mibiya sa India. Ang pipila ka eskolar nagtuo nga ang ilang katigulangan maoy mga artesano ug mga tiglingaw nga miuban sa mga sundalo nga mibiya sa ilang yutang natawhan tungod sa mga gubat. Bisan unsa pay kahimtang, ang mga Rom nangabot sa Uropa agi sa Persia ug Turkey sa wala pa ang tuig 1300 K.P.
Sa Uropa, ang ilang panglantaw sa mga Rom naghingapin sa duha ka paagi. Una, sila gidayeg diha sa pipila ka nobela ug mga salida ingong maabiabihon, walay gikabalak-an, ug naglatagaw nga mga tawo nga pinaagi sa ilang mga awit ug sayaw ilang gipadayag ang mga kalipay ug kaguol sa kinabuhi. Sa laing bahin, sila gitamay ingong dili kasaligan, misteryoso, ug matahapon—bisan kanus-a sila mga tagagawas, nahilain ug walay-labot gikan sa katilingban sa ilang palibot. Aron atong masabtan kon sa unsang paagi naugmad ang maong panghunahuna, atong susihon ang makapaikag nga kaagi sa mga Rom.
Panahon sa Pagpihigpihig
Panahon sa Edad Medya, ang kalibotan sa kadaghanang Uropanhon mao lamang ang ilang balangay o lungsod. Hunahunaa lang kon unsay diha sa ilang hunahuna sa una nilang pagkakita sa nangabot nga mga pamilyang Rom. Makapaintriga ang daghang butang bahin kanila. Gawas pa sa tabonon nga pamanit, itom nga mga mata ug buhok, ang panapot, kostumbre, ug pinulongan sa mga bag-ong nangabot lahi ra kaayo sa ilaha, ug ang mga Rom kasagarang nagpalain sa ilang kaugalingon—usa ka batasan nga lagmit ilang nabatonan sa nagpuyo pa sila sa India diin ang mga tawo giklaseklase sumala sa ilang kahimtang. Sulod sa daghang dekada, ang pagkamausisaon kaniadto sa mga Uropanhon napulihan sa pagkawalay-pagsalig.
Ang mga Rom literal nga giayran—gipugos sa pagkampo diha sa hilit nga bahin sa mga balangay ug gidid-an sa pagsulod bisan sa pagpamalit sa ilang kinahanglanon o sa pagkalos ug tubig. Gibaniog nga kono “ilang kidnapon ug kaonon pa gani ang mga bata!” Usahay ang mga Rom gibaoran nga magluto sa gawas sa ilang balay aron kon dunay gustong motan-aw, mahimo niyang susihon ang sulod sa ilang mga kulon. Kini nga pagsusi sagad gihimo pinaagi sa pagyabo sa ilang pagkaon nianang adlawa ngadto sa yuta. Dili ikatingala nga ang pipila ka Rom nangawat ug pagkaon aron mabuhi.
Gisagubang sa mga Rom ang pagpihig kanila pinaagi sa pagpuyo nga tingob. Sulod sa kasiglohan sila nakakaplag ug pagpaluyo ug paglipay diha sa pamilyahanong kinabuhi. Sa naandan, ang Rom nga mga ginikanan dulot nga nag-atiman sa ilang mga anak, ug ang mga anak nahigugma usab pag-ayo sa ilang ginikanan, nga nag-atiman kanila hangtod sa pagkatigulang. Daghang Rom ang naghupot pag-ayo sa ilang naandang mga sukdanan sa panggawi ug kaligdong.
Kinabuhi sa Pagsigeg Langyaw
Kay tagsa ra may modawat, ang mga Rom nagsigeg langyaw. Kining kinabuhia maoy nakaingon nga sila nakakat-og nagkalainlaing abilidad, sama sa pagpanalsal ug metal, pagnegosyo, ug pagpasundayag ug kalingawan. Pinaagi sa paghimo niining gikinahanglang mga serbisyo, labing menos mapakaon nila ang ilang pamilya. Ang pipila ka babayeng Rom nagpahimulos sa ilang dungog nga sila adunay anting-anting, nga sagad nagpakaaron-ingnon nga nagbaton niini aron makasapi. Ang ilang kinabuhi nga nagsigeg langyaw nakapamenos usab sa kapeligrohan nga madaot ang ilang kultura ug moralidad pinaagig sigeng pagpakighugoy sa mga gadje—Romany nga termino alang sa mga tawong “dili-Rom.” b
Sa kasamtangan, ang pagpihig misangpot sa paglutos. Ang mga Rom gipapahawa gikan sa pipila ka bahin sa Uropa. Sa ubang mga lugar, ang mga Rom giulipon sulod sa daghang siglo. Ang kataposan sa maong pagpangulipon sa katuigan sa 1860 misangpot nga daghang Rom ang nanglalin, nga panonpanon kanila milangyaw ngadto sa Kasadpang Uropa ug sa kayutaan sa Amerika. Bisan asa sila moadto, ilang gidala ang ilang pinulongan, kostumbre, ug mga kalaki.
Bisan pa sa ilang makaluluoy nga kahimtang, ang mga Rom usahay nakabatog diyutayng katagbawan pinaagi sa ilang pagpasundayag ug mga kalingawan. Sa Espanya ang panagsagol sa Rom ug ubang mga kultura nakamugna sa musika ug sayaw nga flamenco, samtang sa Sidlakang Uropa, ang mga musikerong Rom misagop sa banikanhong mga awit, ug ilang gidugang sa ilang talagsaong estilo. Ang makabibihag nga tono sa musikal nga mga pasundayag sa mga Rom nakaimpluwensiya bisan sa klasikal nga mga tigkomposo, nga naglakip kang Beethoven, Brahms, Dvořák, Haydn, Liszt, Mozart, Rachmaninoff, Ravel, Rossini, Saint-Saëns, ug Sarasate.
Ang mga Rom sa Modernong Kalibotan
Sa pagkakaron adunay mga duha ka milyon hangtod sa lima ka milyong Rom—matod sa pipila mas daghan pa—ang nagpuyo diha sa halos tanang bahin sa yuta. Ang kadaghanan nanimuyo sa Uropa. Daghan kanila wala na magsigeg panaw, ug ang pipila nangadato na. Apan sa daghang dapit, ang mga Rom maisip gihapon nga nahilakip sa mga kabos ug hinikawan ug sagad nagpuyo diha sa hugaw nga mga dapit.
Panahon sa mga Komunista sa Sidlakang Uropa, ang politikal nga kahimtang nagbaod nga ang tanang molupyo kinahanglang managsamag katungod. Ang mga kagamhanan naningkamot sa pagkontrolar sa pagsigeg langyaw sa mga Rom pinaagi sa paghatag kanilag mga trabaho ug pagpapuyo kanila sa mga balay nga tinukod sa kagamhanan. Apan dili parehas ang kalamposan sa mga kagamhanan. Kini usahay nakahatag ug diyutayng kauswagan sa ilang kahimtang sa panglawas ug pagkinabuhi. Apan wala kini makapapas sa nakagamot nang dili maayong pagbati ug mga opinyon sa mga Rom ug mga tawong dili-Rom sa usag usa sulod na sa daghang siglo.
Ang mga kausaban sa politika sa Sidlakang Uropa sa katuigan sa 1990 nakapatunghag bag-ong mga kahigayonan. Apan kini nakaugkat usab sa daang mga kasakit sa dihang ang gipakubsan nga hinabang sa kagamhanan ug hinay nga pagpatuman sa mga balaod batok sa pagpihig nagpalisod pag-usab sa daghang Rom sa ilang pagpakig-uban sa mga tawo ug sa ilang panginabuhi.
Pagkaplag ug Paglaom ug Mas Maayong Kinabuhi
Ingon niana ang mga kahimtang sa dihang ang sinawon ug buhok nga si Andrea nagtungha pa sa Sidlakang Uropa. Diha sa klase, siya lamang ang estudyante nga Rom ug kagikan. Bisan pag lig-on ug tinamdan, wala niya kapugngi ang iyang mga luha sa dihang iyang nahinumdoman ang mga pagbiaybiay ug pagsalikway nga iyang naagoman. “Ako kanunay ang kataposang pilion inigpili namog mga tem sa mga dula,” matod ni Andrea. “Gusto kong mobalik sa India aron dili na ako malahi sa mga tawo. Sa pagkatinuod, kas-a gisinggitan sa usa ka tawo ang akong higala, ‘Hoy, pauli sa India!’ Siya mitubag, ‘Oo mouli ko, kon duna pa lang koy kuwarta.’ Walay laing lugar sama sa yutang natawhan. Kami sinalikway bisan diin.” Kay hawod nga mananayaw, si Andrea nangandoy nga mainila, ug pinaagi niana, siya madawat na sa mga tawo. Apan sa iyang pagkatin-edyer, siya nakakaplag ug mas maayong butang.
“Usa ka adlaw niana ang usa ka batan-ong babaye nga ginganlag Piroska, nga usa sa mga Saksi ni Jehova, miduaw sa among pinuy-anan,” si Andrea nag-asoy. “Iyang gipakita kanako gikan sa Bibliya nga ang Diyos nahigugma kanamo ingon nga indibiduwal ug dili lamang ingong grupo sa mga tawo. Siya misaysay nga ako mahimong makabaton ug maayong relasyon sa Diyos kon gusto nako. Tungod niini ako mibati nga ako mahinungdanon gayod ngadto sa uban. Ang pagkahibalo nga sa panglantaw sa Diyos ang tanang tawo managsama ra diay nakahatag kanakog dugang pagsalig sa kaugalingon.
“Gidala ako ni Piroska ngadto sa tigom sa mga Saksi, diin akong nahibalag ang mga tawong Rom ug dili-Rom ug akong nakita ang panaghiusa sa ilang taliwala. Nakabaton akog tinuod nga mga higala didto uban sa mga Saksi nga naggikan niining duha ka kaliwat sa mga tawo. Human magtuon sa Bibliya uban kang Piroska sulod sa mga usa ug tunga ka tuig, ako usab nahimong usa sa mga Saksi ni Jehova.” Karon si Andrea ug ang iyang bana maoy bug-os-panahong mga ebanghelisador, nga nagtudlo sa uban bahin sa mainitong gugma sa Diyos alang sa mga tawo sa tanang kanasoran.
“Gidawat Ingon nga Managsama”
Sa paghinumdom sa iyang pagkabatan-on, si Hajro nga usa ka Rom miasoy: “Ang daotang pagpakig-uban sa ubang mga batang lalaki nga walay pagtahod sa balaod kanunayng nagnudnod kanako sa kasamok. Kas-a, ang mga polis nagbilanggo kanako tungod sa pagpangawat samtang nakig-uban ako kanila. Sa dihang gidala ako sa mga polis sa among balay, ako mas nahadlok sa reaksiyon sa akong inahan kay sa mga polis, kay sama sa daghang pamilyang Rom, ako gitudloan nga sayop ang pagpangawat.”
Sa nagkaedaran na si Hajro, siya ug ang iyang pamilya nakahimamat usab ug mga Saksi ni Jehova. Ang saad sa Bibliya nga ang Gingharian sa Diyos maghanaw sa mga problema sa mga tawo, lakip na ang pagpihig, natisok pag-ayo sa kasingkasing ni Hajro. “Ang mga Rom wala gayod makabaton ug kaugalingong nasodnong kagamhanan nga moatiman kanila,” siya miingon. “Mao nga ako mibati nga ang mga Rom makapabili gayod kon sa unsang paagi ang Gingharian sa Diyos maghatag ug kaayohan sa tanang tawo. Karon pa lamang nakita na nako ang mga kaayohan. Sukad sa una nakong pagtambong sa Kingdom Hall, ako mibati sama kang apostol Pedro sa dihang siya miingon: ‘Tinong naila ko nga ang Diyos dili mapihigon, apan sa matag nasod ang tawo nga mahadlok kaniya ug magabuhat sa pagkamatarong dalawaton kaniya.’ (Buhat 10:34, 35) Ako gidawat ingon nga sama sa tanan. Daw dili ako makatuo sa akong nadungog sa dihang ang tawo nga dili-Rom misangpit kanakog phrala—‘brader,’ sa pinulongang Romany!
“Sa sinugdan, ang pipila ka membro sa akong pamilya misupak pag-ayo kanako. Wala nila masabti ang mga kausaban nga akong gihimo aron akong masunod ang mga prinsipyo sa Bibliya. Apan karon ang among mga paryente ug ang katilingban sa mga Rom nakasabot nga ang malig-ong pagdapig sa mga sukdanan sa Diyos nakapalipay kanako ug nakapatunghag daghang kaayohan. Ang kadaghanan kanila buot usab nga pauswagon ang ilang kinabuhi.” Sa pagkakaron si Hajro nag-alagad ingong Kristohanong ansiyano ug bug-os-panahong ebanghelisador. Ang iyang asawa nga dili-Rom, si Meghan, nagtudlo usab sa mga Rom ug sa uban pang mga tawo kon sa unsang paagi ang Bibliya makatabang kanila sa pagbaton ug malipayong kinabuhi—karon ug sa umaabot. “Bug-os na akong gidawat sa pamilya ug sa katilingban sa akong bana,” siya miingon. “Nakaangay sila nga ang usa ka tawong dili-Rom nagpakitag ingon nga kaikag kanila.”
[Mga footnote]
a Sa lainlaing bahin sa kalibotan, ang mga Rom gitawag usab ug mga Gypsy, Gitano, Zigeuner, Tsigani, ug Cigány. Kining mga terminoha giisip nga mabiaybiayon. Ang pulong Rom (roma ang plural), nga nagkahulogang “tawo” sa ilang pinulongan, maoy termino nga itawag sa kadaghanang mga Rom sa ilang kaugalingon. Ang ubang mga grupo nga nagsultig Romany gitawag sa ubang mga ngalan, sama sa mga Sinti.
b Bisan tuod ang pipila ka Rom hugot nga nagsunod sa daghang tradisyon, sila sagad nga nagsagop sa relihiyon sa kadaghanang tawo sa lugar nga ilang gipuy-an.
[Blurb sa panid 24]
Sa pagkakaron ang mga Rom nanimuyo sa halos tanang bahin sa yuta
[Kahon/Mga hulagway sa panid 23]
Panahon sa Nazi sa Uropa, gipamatay ni Hitler ang gibanabanang 400,000 o kapin pang mga Rom diha sa iyang mga bilanggoan, lakip ang mga Hudiyo, mga Saksi ni Jehova, ug uban pa. Niadtong 1940, sa wala pa mabaniog ang kampanya ni Hitler sa pagpuo sa mga tawo, ang aktor nga si Charlie Chaplin—nga may kaliwat nga Rom—naghimo sa salidang The Great Dictator, nga nagsaway kang Hitler ug sa iyang Nazi nga kalihokan. Ang ubang bantogang mga artista nga may dugong Rom mao si Yul Brynner, ang aktres nga si Rita Hayworth (ubos), ang tigdibuho nga si Pablo Picasso (ubos), ang musikero ug jazz nga si Django Reinhardt, ug ang Macedonianhon nga mag-aawit nga si Esma Redžepova. Daghang Rom ang nangahimong mga inhenyero, doktor, propesor, ug mga membro sa nasodnong mga parliamento.
[Credit Lines]
AFP/Getty Images
Photo by Tony Vaccaro/Getty Images
[Kahon/Mga hulagway sa panid 26]
Mga Rom nga mga Saksi ni Jehova
Daghang Rom ang nahimong mga Saksi ni Jehova. Ang pipila nag-alagad ingong mga ansiyano ug bug-os-panahong payunir nga mga ministro sa kongregasyon. Ang lokal nga mga opisyales sa kagamhanan ug ubang mga tawo nga dili-Rom nagtamod kanila ingong mga sulondan. Usa ka Saksing Rom sa Slovakia miasoy: “Usa ka adlaw niana, ang among silingan nga dili-Rom nanuktok sa among apartment. ‘Nameligro ang among kaminyoon, apan ako nahibalo nga kamo makatabang kanamo,’ siya misaysay. ‘Nganong kami man?’ kami nangutana. Siya mitubag, ‘Kon ang Diyos nga inyong gisimba makatabang kaninyo nga moarang-arang ang kalidad sa inyong kinabuhi, basin makatabang usab kanamo.’ Gihatagan namo siyag kopya sa usa ka basahon nga gipasukad sa Bibliya bahin sa pamilyahanong kinabuhi nga gipatik sa mga Saksi ni Jehova.
“Sa ulahi ang iyang asawa nanuktok nga nagpatabang usab, wala mahibalo nga dinhi na ang iyang bana. ‘Walay laing tawo dinhi sa apartment ang makatabang kanamo,’ ang asawa miingon. Gihatagan namo siyag kopya sa samang basahon. Ang matag usa kanila mihangyo nga dili namo sultihan ang usag usa kanila. Usa ug tunga ka bulan sa ulahi, among nasugdan sa pagtuon sa Bibliya ang magtiayon. Ang pagkinabuhi sumala sa kamatuoran sa Bibliya nakapauswag sa pagtamod sa mga tawo kanamo mao nga sila nangayo kanamog espirituwal nga tabang.”
[Mga hulagway]
Narbonne, Pransiya
Granada, Espanya
“Ang mga Rom makapabili gayod kon sa unsang paagi ang Gingharian sa Diyos maghatag ug kaayohan sa mga tawo.”—Hajro
[Hulagway sa panid 22]
Polandia
[Credit Line]
© Clive Shirley/Panos Pictures
[Hulagway sa panid 22]
Mga Rom sa Inglaterra, 1911
[Credit Line]
By courtesy of the University of Liverpool Library
[Hulagway sa panid 22, 23]
Slovakia
[Hulagway sa panid 23]
Macedonia
[Credit Line]
© Mikkel Ostergaard/Panos Pictures
[Hulagway sa panid 24]
Romania
[Hulagway sa panid 24]
Macedonia
[Hulagway sa panid 24, 25]
Czech Republic
[Hulagway sa panid 24, 25]
Espanya
[Hulagway sa panid 25]
Si Andrea nangandoy nga mainila ug madawat sa mga tawo pinaagi sa pagsayaw
[Picture Credit Lines sa panid 24]
Romania: © Karen Robinson/Panos Pictures; Macedonia: © Mikkel Ostergaard/Panos Pictures; Czech Republic: © Julie Denesha/Panos Pictures