Himamata ang Higala sa mga Hardinero​—Ang Bao-bao

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA BRITANYA

SA Britanya kining gamitoy, buloknong insekto gitawag ug ladybird. Sa Amerika del Norte kini nailhan ingong ladybug o lady beetle. Ang ubang mga nasod adunay ilang kaugalingong tawag niini. Bisan tuod ang mga bakokang dili paboritong insekto sa tanan, ang mga bao-bao kasagarang nagustoan sa kadaghanan. Malingaw niini ang mga bata, ug ang mga hardinero ug mga mag-uuma gusto kaayo niini. Nganong nagustoan man kaayo kini sa kadaghanan?

Kon Nganong Nagustoan Kini

Kadaghanang espisye niining mapuslanon nga bao-bao ganahang mokaon ug dugos-dugos (makita sa wala), ang gagming humok-ug-lawas nga insekto nga mosupsop sa duga sa mga tanom ug makapatay niini. Ang ubang gulang na nga bao-bao makahurot ug libolibong dugos-dugos sa tibuok nilang kinabuhi—ug ang ulod sa mga bao-bao kusog usab mokaon. Gawas pa, ang bao-bao mokaon sa uban pang mga dangan, ug ang uban ganahan ganing mokaon ug mga agup-op nga makadaot sa tanom. Bantog ra nga ang mga hardinero ug mga mag-uuma nakaangay sa bao-bao!

Sa ulahing bahin sa katuigan sa 1800, ang mga insektong cottony-cushion scale wala-tuyoang nadala gikan sa Australia ngadto sa California, U.S.A. Ang dangan paspas kaayong midaghan nga nameligrong mapuo ang kasitrusan ug mahapay ang negosyo sa sitrus. Kay nahibalo nga sa Australia wala unsaa sa insekto nga scale ang mga tanom, ang usa ka eksperto sa mga insekto miadto sa Australia aron susihon kon unsay kinaiyanhong kaaway niini. Iyang nasayran nga ang vedalia diay kini, o bao-bao. Mga 500 ka bao-bao ang gipadala ngadto sa California, ug sulod sa usa ka tuig ang mga insektong scale halos napuo na. Nasalbar ang mga sitrus.

Ang Siklo sa Kinabuhi sa Bao-bao

Kining maanindot nga gamitoyng insekto adunay lingin o pormag-itlog, morag bao nga lawas ug lapad ang ilawom nga bahin niini. Bisan tuod hingaon kaayo kini, kadaghanang espisye sa mga bao-bao wala makaabot ug tunga sa pulgada ang gitas-on. Ang gahi, sinaw nga tabon sa mga pako nga gitawag ug mga elytron nanalipod sa humok nga mga pako sa ilawom niini, ug maoy nakapahimo sa bao-bao nga buloknon tan-awon. Sa dihang molupad ang insekto, ang mga elytron mobuka aron dili makasabod sa mga pako. Bisan tuod ang mga bao-bao subsob nga gihulagway ingong pula ug kolor nga may mga puntikpuntik nga itom, ang duolan sa 5,000 ka espisye niini nga insekto sa pagkatinuod adunay lainlaing kombinasyon sa mga kolor ug mga puntikpuntik. Ang uban orens o dalag nga may mga puntikpuntik nga itom. Ang uban itom nga may puntikpuntik nga pula. Adunay pipila nga walay puntikpuntik. Ang uban may disenyo nga kuwadro-kuwadro o mga badlis-badlis.

Daghang espisye ang mabuhi sulod sa usa ka tuig. Sa tingtugnaw, ang mga gulang na matulog diha sa uga, tago nga dapit. Sila momata sa dihang magkainit na ang panahon ug manglupad aron sa pagpangitag mga tanom nga gihugpaan sa mga dugos-dugos. Human makigsanay, ang baye mopagula ug usa ka pundok sa gagmiting, dalag nga mga itlog (gipakita sa tuo) diha sa ilawom nga bahin sa dahon ug duol sa daghang dugos-dugos. Inigkapusa sa mga itlog, mogula ang unom-ug-tiil nga ulod nga morag bangis nga gagming nga buaya tan-awon (gipakita sa wala) inay anak sa bao-bao. Tungod kay ang ulod magsige lag kaon ug mga dugos-dugos, sa dili madugay maghitinghiting  kini pag-ayo. Human magluno sa makadaghan, motapot kini sa tanom ug mopatungha ug cocoon o uloran. Sa ilawom sa uloran, ang ulod magpadayon sa pagtubo hangtod nga sa kataposan kini mogula ingong gulang nga bao-bao. Sa sinugdan kini humok o luspad tan-awon mao nga magpabilin kini diha sa tanom samtang nagpagahi sa lawas niini. Sulod sa usa ka adlaw, ang tataw nga mga disenyo niini motungha.

Ang mga kaaway sa mabulokong bao-bao nakakat-on sa paglikay niini. Sa dihang mameligro, ang bao-bao mopagula ug dalag, baho, ngil-ad-ug-lami nga likido gikan sa mga lutahan niini. Ang mga tigkaon ug insekto, sama sa mga langgam o mga lawalawa, dili gayod malimot sa ilang unang pagkasugamak niini, ug ang hayag nga kolor sa insekto magpahinumdom kanunay sa ilang ngil-ad nga kasinatian.

Usa ka Dili-Mapuslanong Bao-bao

Ang usa ka espisye sa bao-bao, nga sa sinugdan gigamit ingong igpapatay sa dangan, medyo nahimong dangan usab. Ang harlequin nga bao-bao, nga gitawag usab ug lady beetle sa Asia, kontento nga nagkinabuhi kauban sa ubang mga bao-bao sa kinaiyanhong puy-anan niini sa amihanan-sidlakang Asia. Tungod sa talagsaong gana niini sa mga dugos-dugos ug ubang mga dangan, kini gidala di pa dugay ngadto sa Amerika del Norte ug sa Uropa. Ikasubo, gipameligro niini ang lumad nga mga bao-bao pinaagi sa pagtilok sa tanang pagkaon niini. Gawas pa niana, sa dihang mahurot na ang kan-onon niini—ug kon wala nay kinaiyanhong mga kaaway nga moatake niini—ang gutom nga bao-bao mosugod pagkaon sa lumad nga mga bao-bao ug sa ubang mapuslanong mga insekto. Nabalaka ang mga eksperto sa insekto bahin sa umaabot kay ilang napanglantawng daan ang pagkapuo sa pipila ka espisye sa bao-bao. Ang harlequin wala usab maangayi tungod kay ilang kaonon ang hinog nga mga prutas nga mahimo nang pupoon ug maghugop sila pagpanulod sa mga balay panahon sa tinghunlak aron dili sila maapektohan sa tingtugnaw.

Ang pipila pa ka espisye sa mga bao-bao mokaon ug bililhong mga pananom imbes mga dangan. Apan, maayo na lang nga ang kadaghanan niana makapalipay sa mga hardinero.

Daniha ang mga Bao-bao

Sa unsang paagi imong madani ang mga bao-bao aron manimuyo sila diha sa imong tanaman? Ang lumad nga mga bulak maoy maayong tinubdan sa malo ug dugos. Ang usa ka luna nga adunay mga sagbot ug usa ka mabaw nga palanggana nga dunay tubig makapadani usab kanila. Kon posible, likayi ang paggamit ug kemikal nga mga igpapatay sa dangan. Ang pipila ka patayng dahon nga mahibilin diha sa mga tanom o mangalarag sa yuta panahon sa tingtugnaw maoy maayong dapit diin sila matulog. Ayaw pagpatakag pamigsat sa mga insekto ug mga itlog nga imong makaplagan diha sa imong tanaman. Basin mapatay nimo ang sunod nga kaliwatan sa mga bao-bao.

Hinumdomi, ang pipila lamang niining maanindot nga gagmayng mga insekto motabang kanimo sa pagpatay sa mga dangan nga dili mogamit ug makadaot nga mga igpapatayg dangan. Kon pakitaan mog kaayo ang mga bao-bao, balosan ka nila. Sila maoy lain pang pamatuod sa kaalam sa atong Maglalalang, ingon sa giila sa salmista sa dihang siya miingon: “Pagkadaghan sa imong mga buhat, Oh Jehova! Sa kaalam gibuhat mo silang tanan. Ang yuta napuno sa imong mga binuhat.”—Salmo 104:24.

[Picture Credit Lines sa panid 16]

Top: © Waldhäusl/Schauhuber/Naturfoto-Online; left two: Scott Bauer/Agricultural Research Service, USDA; middle: Clemson University - USDA Cooperative Extension Slide Series, www.insectimages.org; eggs: Bradley Higbee, Paramount Farming, www.insectimages.org

[Picture Credit Lines sa panid 17]

Left: Jerry A. Payne, USDA Agricultural Research Service, www.insectimages.org; 2nd from left: Whitney Cranshaw, Colorado State University, www.insectimages.org; 3rd from left: Louis Tedders, USDA Agricultural Research Service, www.insectimages.org; 4th from left: Russ Ottens, The University of Georgia, www.insectimages.org; ladybirds on a leaf: Scott Bauer/Agricultural Research Service, USDA