Sakit nga Ngipon—Kalbaryo sa Karaang Panahon

Diha sa tiyanggihan sa plasa sa karaang lungsod sa Uropa, usa ka mangingibot kono ug ngipon nga gara kaayog besti nanghambog nga makaibot siyag ngipon nga walay sakit. Ang iyang kakunsabo, nga nahadlok konohay, miduol ug dayon ang mangingibot ug ngipon nagpatuso-tuso nga nag-ibot ug ngipon ug gipakita ngadto sa mga tawo ang naibot nga bag-ang nga nagkadugo. Ang mga tawong nag-antos sa sakit nga ngipon nailad sa pagbayad ug sa pagpaibot sa ilang ngipon. Ang ilang pagsinggit tungod sa gibating sakit natabonan sa nagdagubdob nga mga tambol ug sa nagpaka nga mga trompeta nga gipalanog aron ang mga tawo dili moatras sa pagpaibot ug ngipon. Sa paglabay lang ug pipila ka adlaw, tingali daghang tawo na ang nangaimpeksiyon, apan nianang tungora nakasibat na ang mangingilad.

PIPILA na lang karon sa mga nag-antos ug sakit nga ngipon ang magpaibot niining klaseha sa mga mangingibot. Ang mga dentista karon makaalibyo na sa nagsakit nga ngipon, ug sila makasanta sa pagkadunot sa ngipon. Bisan pa niana, daghang tawo mahadlok nga magpatan-aw ug dentista. Ang pagkasayod kon sa unsang paagi nakakat-on ang mga dentista sa pagpaalibyo sa ilang mga pasyente sa sakit makatabang kanato nga magmapasalamaton sa mga dentista karon.

Ang dunot nga ngipon ginaingon nga mao ang ikaduha sa labing komon nga sakit sa tawo, ang una mao ang sip-on ug ubo. Dili lang kini sakit sa modernong panahon. Ang balak ni Haring Solomon nagpakita nga sa karaang Israel ang kahasol sa kakulang ug ngipon mao gayoy dangatan sa mga tawong edaran.—Ecclesiastes 12:3.

Bisan ang Dugong Harianon Nag-antos Niini

Bisan pag rayna sa Inglaterra si Elizabeth I, siya wala makaikyas niini. Usa ka Aleman nga bisita nga nakakita sa itom nga ngipon sa rayna miingon nga kini maoy “usa ka depekto nga komon sa mga Ingles gumikan sa ilang pagkagustog tam-is nga pagkaon.” Niadtong Disyembre 1578, ang rayna gisakit adlaw ug gabii sa sakit nga ngipon. Ang iyang mga doktor misugyot sa pag-ibot niini, apan wala siya mosugot, tingali tungod sa kahadlok sa sakit nga bation. Aron maagni siya, ang obispo sa London nga si John Aylmer sa pagkadalayegon nagpaibot ug ngipon, tingali ang dunot niyang ngipon, atubangan sa rayna, bisag diyutay na lang intawon ang ngipon sa tigulang!

Niadtong higayona, ang ordinaryong mga tawo nagpaibot ug ngipon sa mga barbero o sa mga panday ug puthaw. Apan sa dihang nakaarang na ang mga tawo sa pagpalit ug kalamay, midaghan ang daot ug ngipon—midaghan usab ang nagpangitag maayong laki nga mangingibot. Busa ang ubang mga doktor ug mga siruhano nagsugod sa pagpanukiduki kon unsaon pagtambal sa daot nga ngipon. Apan nag-iyaiya silag tuon, kay dili gusto ang mga eksperto nga mahibaloan sa uban ang ilang mga teknik. Ug pipila lang ang librong mabatonan bahin niini.

Paglabay sa usa ka siglo human kang Elizabeth I, si Louis XIV ang naghari sa Pransiya. Halos tibuok kinabuhi siyang nag-antos sa sakit nga ngipon, ug sa 1685 iyang gipaibot ang tanan niyang ngipon sa ibabaw, sa wala nga bahin. Ang uban nag-ingon nga ang impeksiyon sa ngipon sa hari maoy nakaingon sa iyang sayop nga desisyon nianang tuiga nga miresultag dakong kadaot kay iyang gipirmahan ang sugo nga nagkuha sa kagawasan sa pagsimba sa Pransiya, nga tungod niini gipanglutos na hinuon ang gagmayng grupo sa mga relihiyon.

 Ang Pagsugod sa Modernong Pagpanambal ug Ngipon

Ang impluwensiya sa maluhong estilo sa kinabuhi ni Louis XIV diha sa mga taga-Paris nagpahimugso sa propesyon nga dentistriya o pagpanambal ug ngipon. Niadtong panahona ang tawo mahimong inila taliwala sa mga sapian ug sa katilingban kon maayo siyag panagway. Ang pustiso pinangita, nga gamiton dili aron makakaon ug tarong kondili aron moayo ang panagway, nga nakapatunghag bag-ong grupo sa mga siruhano—mga dentista nga nagserbisyo sa mga kustomer nga sapian. Ang iladong dentista sa Paris mao si Pierre Fauchard, kinsa nakakat-on sa pag-opera sa lagos sa Pranses nga mga sundalo sa kadagatan. Iyang gisaway ang mga siruhano kay ilang gipasagdan ang way hanaw nga mga barbero ug mga mangingilad sa pagpangibot ug mga ngipon ug siya ang una nga nagtawag sa iyang kaugalingon nga siruhano sa ngipon.

Niadtong 1728 ang teknik sa pag-ibot ug ngipon dili na tinagoan, kay gisulat ni Fauchard ang tanan niyang teknik nga nakat-onan sa pag-ibot ug ngipon diha sa iyang libro. Tungod niini, siya giila ingong “Amahan sa Dentistriya.” Siya ang una nga nagpalingkod ug pasyente diha sa lingkoranan inay diha sa salog. Naimbento usab ni Fauchard ang lima ka gamit sa pag-ibot ug ngipon, apan dili lang siya usa ka mangingibot ug ngipon. Siya nakaimbento ug barina ug mga pamaagi sa pagpasta sa bangag sa mga ngipon. Iyang nakat-onan ang pagpasta ug ngipon diha mismo sa gamot niini ug sa pagtaod ug artipisyal nga ngipon diha sa punoan mismo sa ngipon. Ang iyang ginama nga mga pustiso, nga kinulit gikan sa garing, dunay espring aron ang ibabaw nga pustiso mohaom sa lagos. Si Fauchard ang naghimo sa dentistriya nga usa ka propesyon. Ang iyang impluwensiya miabot hangtod sa Amerika.

Ang Kalbaryo sa Unang Presidente sa Amerika

Paglabay sa usa ka siglo human kang Louis XIV, si George Washington sa Amerika nag-antos sa sakit nga ngipon. Tuig-tuig siya nga nagpaibot ug ngipon sugod sa nag-edad siya ug 22. Hunahunaa lang ang iyang giantos nga kalbaryo samtang nangulo sa iyang kasundalohan nga nakiggubat batok sa mga Ingles! Sa dihang milingkod siya ingong unang presidente sa Amerika sa 1789, halos wala na siyay ngipon.

Si Washington gihasol usab sa hunahuna tungod kay ang iyang pagkapangag nakadaot sa iyang panagway ug ang iyang pustiso dili moakob ug maayo sa lagos. Nagpunay siyag hunahuna sa iyang panagway kay buot man siya nga magpakitag maayong impresyon sa publiko ingong presidente sa usa ka bag-ong nasod. Niadtong panahona, ang mga pustiso dili himoon gikan sa naporma nga hulma sa lagos kondili kinulit gikan sa garing, busa mokango-kango kini. Ang Ingles nga mga lalaki wala makabentaha kang Washington. Matod pa sa uban, pormal ang mga Ingles tungod kono kay dili sila gustong mokatawag kusog kay basig makita unya ang ilang pustiso.

Dili tinuod ang estorya nga gama kono sa kahoy ang pustiso ni Washington. Ang iyang pustiso gikan sa mga ngipon sa tawo, sa garing, ug sa tingga, apan dili kahoy. Tingali ang iyang mga dentista nakakuhag ngipon gikan sa mga kawatan nga nagapangawat ug ngipon sa mga patay. Ang mga negosyanteg ngipon magsunod-sunod sa mga sundalo ug mangibot ug ngipon sa mga nangamatay ug sa mga himatyon nga nangasamdan sa gubat. Busa, dato lang ang makaabot sa pagpahimog pustiso. Sukad nga nadiskobrehan sa katuigang 1850 ang naproseso nga goma, nga sa ngadto-ngadto gigamit sa paggamag mga pustiso, ang ordinaryong mga tawo makaarang na sa pagpahimog mga pustiso. Bisan pag mas hanas ang mga dentista ni Washington kay sa uban, wala gihapon sila mahibalo kon unsay hinungdan sa sakit nga ngipon.

Ang Hinungdan sa Sakit nga Ngipon

Sukad pa sa karaang panahon ang mga tawo nagtuo nga ang gagmayng mga ulod maoy hinungdan sa sakit nga ngipon, nga usa ka teoriya nga gituohan hangtod sa katuigan sa 1700. Sa 1890, si Willoughby Miller, usa ka Amerikanong dentista  nga nagtrabaho sa University of Berlin sa Alemanya, nakadiskobre kon nganong ang ngipon madaot, nga maoy dakong hinungdan sa sakit nga ngipon. Usa ka matang sa kagaw nga mabuhi diha sa kalamay mopagawas ug kemikal nga moatake sa ngipon. Apan sa unsang paagi mapugngan ang pagkadaot sa ngipon? Ang tubag niini aksidente lang nga nadiskobrehan.

Sulod sa daghang tuig ang mga dentista sa Colorado, U.S.A., natingala kon nganong daghan kaayong tawo didto dunay patak-patak nga itom diha sa ngipon. Nadiskobrehan sa kataposan nga daghan ra diay kaayo ug flouride ang tubig ilimnon nga maoy hinungdan nga nagkaitom-itom ang mga ngipon. Apan samtang nanukiduki niining problemaha, sulagmang nadiskobrehan sa mga tigdukiduki ang usa ka butang nga importante kaayo sa pagsanta sa pagsakit sa ngipon: Mas daghag daot nga ngipon ang mga tawo nga nagdako sa dapit diin ang tubig ilimnon kulang ug flouride. Ang tubig kasagarang aduna gayoy flouride, nga usa ka elemento sa enamel, ang gahing puti nga substansiya sa hapin-hapin sa ngipon. Sa dihang ang tubig ilimnon gibutangan ug igong gidaghanon sa flouride, ang gidaghanon sa mga tawo nga nangadaot ang ngipon mikunhod ug mga 65 porsiyento.

Busa ang misteryo nasulbad. Ang kasagarang hinungdan sa sakit nga ngipon maoy tungod sa pagkadunot sa ngipon. Ang kalamay maoy hinungdan niana ug ang fluoride maoy makasanta niana. Siyempre ang fluoride dili gayod kapuli sa pagpanepilyo kanunay ug sa paggamit ug floss o hilo sa ngipon sa pagtangtang sa mga kiki.

Pagpanukiduki Alang sa Walay Sakit nga Pagtambal sa Ngipon

Sa wala pa madiskobrehi ang anestesya, ang mga pamaagi sa pag-ibot ug ngipon kalbaryo gayod sa mga pasyente. Tiltilon sa mga dentista ang nagngutngot, dunot nga bahin sa ngipon pinaagig hait nga mga instrumento ug dayon ang lungag pansakan ug init nga metal agig pasta. Kay wala man silay laing tambal kaniadto, ilang sunogon ang naimpeksiyon nga tisyu sa sulod sa ngipon pinaagi sa pagpasok niinig init nga alambre-alambre diha sa punoan sa ngipon. Sa wala pa maimbento ang espesyal nga gamit ug ang mga anestesya, ang pagpaibot ug ngipon dili gayod tiaw. Ang mga tawo mapugos sa pagpaibot ug ngipon tungod kay mas sakit pa man ang nag-ul-ol nga dunot nga ngipon. Bisan pag dugay nang gigamit ang mga tambal nga makuha gikan sa mga tanom sama sa opyum, Indian hemp, ug mandrake, kini makapaalibyo lang ug gamay sa sakit. Ang mga dentista makaopera bag ngipon nga dili masakitan ang pasyente?

Sa dihang ang Ingles nga kemista nga si Joseph Priestly nagtimpla ug nitrous oxide sa unang higayon niadtong 1772, iyang nadiskobrehan nga kini makaalibyog sakit. Apan niadtong 1844 lang kini gigamit ingong anestesya. Sa Disyembre 10 nianang tuiga, si Horace Wells, usa ka dentista sa Hartford, Connecticut, U.S.A., mitambong ug diskurso diin ang mga tawo gipahingos ug nitrous oxide. Si Wells nakamatikod nga gibag-id-bag-id sa tawong nakahingos niini ang iyang batiis diha sa bangko nga wala mobatig sakit. Si Wells maoy usa ka tawong maluluy-on ug natugaw kaayo siya sa giantos nga kasakit sa iyang mga pasyente. Dayon, nakahunahuna siya sa paggamit ug nitrous oxide ingong anestesya. Apan una pa kini ipahingos sa uban, siya una ang mihingos niini. Pagkasunod adlaw, siya milingkod sa lingkoranan alang sa pasyente ug mihingos ug nitrous oxide hangtod nga nawad-an siyag panimuot. Dayon giibot sa usa ka kaubang dentista ang iyang daot nga bag-ang. Halandomon kini nga hitabo. Sa kataposan ang pasyente dili na sakitan dihang ibtan ug ngipon! a

Sukad niadto daghan na ang nahimong kauswagan sa teknolohiya labot sa pamaagi sa pagtambal sa daot nga ngipon. Busa karon, dili ka na mahadlok moadto ug dentista.

[Footnote]

[Hulagway sa panid 28]

Pustiso nga gama sa garing nga iya sa unang presidente sa U.S. nga si George Washington

[Credit Line]

Courtesy of The National Museum of Dentistry, Baltimore, MD

[Hulagway sa panid 29]

Drowing sa unang gihimong operasyon sa ngipon nga ang gigamit nga anestesya maoy nitrous oxide, sa 1844

[Credit Line]

Courtesy of the National Library of Medicine

[Picture Credit Line sa panid 27]

Courtesy of the National Library of Medicine