Ang Pagsulbad sa Problema sa Pagkalkulo sa Longitude

Niadtong Oktubre 22, 1707, usa ka grupo sa mga barko sa navy sa Britain milawig paingon sa English Channel. Apan wala nila makalkulo ang ilang distansiya. Unsay resulta? Upat ka barko ang nalunod sa Isles of Scilly, nga usa ka pundok sa mga isla diha sa Atlantic Ocean sa habagatan-kasadpan sa Land’s End sa England. Mga 2,000 ang nangamatay sa maong trahedya.

ANG mga marinero kaniadto dili malisdan sa pagkalkulo sa ilang latitude o ang distansiya paamihanan o pahabagatan gikan sa ekwetor. Apan wala silay tukmang paagi sa pagsukod sa ilang longitude o kon unsa na ka layo ang ilang nabiyahe pasidlakan o pakasadpan. Sa unang bahin sa katuigan sa 1900, gatosan na ka barko ang naglawig sa Atlantic Ocean matag tuig, ug daghan ang nangalunod. Apan ang trahedya niadtong 1707 maoy nakatukmod sa mga taga-England sa pagpangitag paagi aron tukmang makalkula ang longitude.

Niadtong 1714 ang gobyerno sa Britain naghanyag ug 20,000 pounds alang niadtong tukmang makakalkulo sa longitude samtang nagbiyahe sa dagat. Karon ang maong premyo motumbas na ug minilyon ka dolyar.

Lisod Apan Makapainteres

Ang pagsukod sa longitude lisod kaayo tungod kay nagkinahanglan kanag tukma nga orasan. Sa pag-ilustrar: Handurawa nga nagpuyo ka sa London. Sa kaudtohon kaestorya nimo sa telepono ang usa ka tawong nagpuyo sa laing dapit nga parehas nimog latitude, apan ang oras sa iyang relo alas 6 pa sa buntag niana mismong adlawa. Sa ato pa, ulahi siya ug unom ka oras. Kon duna kay kahibalo sa geograpiya, tukma nimong mabanabana nga siya nagpuyo sa North America, diin niadtong tungora nagsubang pa lang ang adlaw. Karon handurawa nga nahibalo ka sa iyang eksaktong oras pinasukad sa posisyon sa adlaw sa iyang dapit. Tukma nimong makalkulo ang distansiya sa iyang longitude.

Gatosan ka tuig kanhi, ang mga marinero sa bisan asang dapit sa kalibotan mahibalo kon udto na tungod sa posisyon sa adlaw. Kon nahibalo usab siya sa tukmang oras sa iyang gigikanang lugar, mabanabana niya ang iyang longitude nga dili molampas ug 50 kilometros sa eksaktong sukod. Mao kini ang katukma nga gikinahanglan aron madawat ang premyong gihisgotan human sa unom ka semanang paglawig.

Apan ang problema maoy kon unsaon pagkahibalo sa tukmang oras sa gigikanang lugar. Ang mga marinero mahimong magdalag pendulo nga relo, apan dili kana magsilbi sa dagat nga baloron, ug ang mga relo nga de-espring ug de-ruska dili tukma. Maapektohan usab ang mga relo sa nag-usab-usab nga temperatura. Apan komosta man ang dagkong orasan sa kalangitan sama sa mga bituon ug bulan?

 Dakong Hagit sa mga Astronomo

Ang mga astronomo nagmugnag teoriya sa pagsukod sa distansiya sa longitude nga gitawag ug lunar distance method. Nalangkit niini ang paggamag mga tsart nga makatabang sa mga marinero sa pagkalkulo sa ilang longitude base sa posisyon sa bulan gikan sa ubang mga bituon.

Kapin sa usa ka gatos ka tuig nga nanglimbasog ang mga astronomo, matematiko, ug mga marinero nga tukmang makalkulo ang longitude, ugaling lang wala sila magmalamposon tungod sa mga kakulian. Kay naglisod sila sa pagpangitag solusyon, namugna ang termino sa Iningles nga “discovering the longitude” sa pagtumong sa usa ka problemang lisod solusyonan.

Nasulbad sa Usa ka Karpintero

Ang karpinterong si John Harrison nga nagpuyo sa baryo sa Lincolnshire sa Barrow Upon Humber misulay pagsulbad sa maong problema. Niadtong 1713, sa wala pa siya mag-20 anyos, naggama si Harrison ug pendulo nga relo nga halos kahoy tanan ang materyales. Sa ulahi nag-imbento siyag mekanismo aron mas hanoy ang andar sa pendulo ug dili maapektohan sa pag-usab-usab sa temperatura. Niadtong panahona, ang kinamaayohang relo sa tibuok kalibotan maulahi ug usa ka minuto matag adlaw, apan ang mga relo ni Harrison maulahi lamang ug usa ka segundo kada bulan. *

Dayon nangitag paagi si Harrison nga magpabiling tukma ang oras samtang nagbiyahe sa dagat. Human niya maestudyohi kini sulod sa upat ka tuig, miadto siya sa London aron ipresentar ang iyang ideya sa Board of Longitude, nga mao ang mohatag sa premyo. Didto siya gipailaila sa sikat nga tiggamag relo nga si George Graham, nga mipahulam kaniya ug dakong kantidad nga walay interes aron iyang magamit sa paggamag relo. Niadtong 1735, gipresentar ni Harrison ang iyang naimbento nga unang tukma nga marine chronometer ngadto sa Royal Society, ang grupo sa labing tinahod nga mga siyentista sa Britain. Nalipay ang Royal Society niadto. Ang maong relo may gibug-atong 34 kilos ug gama sa bronse.

Gitestingan ni Harrison ang iyang relo sa usa ka panaw paingon sa Lisbon—dili sa West Indies, nga maoy gitakda nga destinasyon aron makadaog sa premyo—ug tukma gihapon kana. Mahimo pa unta siyang moinsistir nga sulayan kana tabok sa Atlantic Ocean aron ipakita nga siya ang angayan nga makadawat sa premyo. Gani, sa unang pagmiting sa Board of Longitude, si Harrison ray nahinaway sa iyang relo! Kay perpeksiyonista, nagtuo siya nga mahimo pa niyang pauswagon ang iyang imbensiyon. Busa, nangayo siyag gamayng ayuda ug dugang panahon aron makagamag mas maayong relo.

Unom ka tuig sa ulahi, nagama niya ang iyang ikaduhang relo nga may gibug-atong 39 kilos ug may pipila ka kausaban, ug kini gisuportahan sa Royal Society. Apan ang 48-anyos nga si Harrison wala pa makontento. Mibalik siya sa  iyang shop ug iyang gigugol ang misunod nga 19 ka tuig sa paggama sa iyang ikatulong relo nga lahi kaayog disenyo.

Samtang nagtrabaho sa iyang ikatulo ug dako nga relo, dihay nadiskobrehan si Harrison nga wala niya tuyoa. Ang laing tiggamag relo nakaimbentog gamayng relo nga gisundog gikan sa disenyo ni Harrison. Gituohan kaniadto nga ang dagkong relo mas tukma kay sa gagmay. Apan nahingangha si Harrison sa katukma sa gamayng relo nga gipakita kaniya. Busa, sa dihang gieskedyul na ang pagtabok sa Atlantic Ocean niadtong 1761, dako siyag kompiyansa, dili sa iyang ikatulong relo kondili sa ikaupat nga may gibug-aton lang nga usa ka kilo ug gikopya gikan sa gamayng relo. Gituohan nga si Harrison miingon: “Mapasalamaton kaayo ko sa Labawng Makagagahom nga iya kong gihatagag taas nga kinabuhi aron matapos nako ang akong proyekto.”

Dili Patas nga Desisyon

Niining higayona, hapit nang makompleto sa mga astronomo ang ilang pamaagi sa pagsukod sa longitude. Gawas pa, ang tawo nga nanguna sa mga huradong mohatag ug premyo maoy usa ka astronomo nga si Nevil Maskelyne. Gitestingan ang relo ni Harrison sa 81 ka adlawng biyahe tabok sa Atlantic Ocean. Unsay resulta? Naulahi lamang kinig lima ka segundo! Bisan pa niana, gilangay-langay sa mga hurado ang paghatag kang Harrison sa premyo, kay may nalapas kono siya nga mga balaod ug sulagma lang ang katukma sa iyang relo. Busa wala ihatag kaniya ang tibuok premyo. Sa laing bahin, niadtong 1766, si Maskelyne nakahimog mga tsart nga nagpakita sa gibanabanang mga posisyon sa bulan nga makatabang sa mga marinero sa pagkalkulo sa ilang longitude sulod lamang sa tunga sa oras. Nabalaka si Harrison nga basig si Maskelyne ra mismo ang mokuha sa premyo.

Dayon niadtong 1772, nailado ang eksplorador nga taga-Britain nga si Captain James Cook. Sa iyang ikaduhang makasaysayanhong panaw, migamit si Cook ug relo nga parehas sa imbensiyon ni Harrison, ug siya miingon sa ulahi nga talagsaon kaayo ang katukma niana. Niadtong tungora si Harrison 79 anyos na ug gitab-angan na siya sa Board of Longitude mao nga miapelar siya sa hari sa England. Ingong resulta, nadawat ni Harrison niadtong 1773 ang nabilin nga premyo nga wala ihatag kaniya bisan tuod ug wala siya giila nga maoy midaog. Tulo ka tuig sa ulahi namatay si John Harrison sa edad nga 83.

Paglabay sa pila lang ka tuig, mapalit na ang tukma nga mga relo sa pagnabigar sa presyong 65 pounds. Sa walay duhaduha, naposible ra gayod ang daw imposible kaniadto tungod sa kaalam ug paningkamot sa usa ka karpintero.

[Footnote]

[Diagram/Hulagway sa panid 21]

(Alang sa aktuwal nga porma, tan-awa ang publikasyon)

Pagkalkulo sa imong longitude pinaagi sa oras

ALAS-6 SA BUNTAG ALAS-12 SA UDTO

NORTH AMERICA BRITAIN

[Hulagway sa panid 22]

Si John Harrison nga tiggamag relo

[Credit Line]

SSPL/Getty Images

[Hulagway sa panid 22]

Unang relo nga gidisenyo ni Harrison nga may gibug-atong 34 kilos

[Credit Line]

National Maritime Museum, Greenwich, London, Ministry of Defence Art Collection

[Hulagway sa panid 22]

Ikaupat nga relong gidisenyo ni Harrison nga may gibug-atong usa ka kilo

[Credit Line]

SSPL/Getty Images

[Picture Credit Lines sa panid 20]

Ship in distress: © Tate, London/Art Resource, NY; compass: © 1996 Visual Language