Ang Bibliya—Basahon sa Tukmang Tagna, Bahin 2

Kalagiw Gikan sa Babilonya!

Niining walo ka bahin nga serye, hisgotan sa “Pagmata!” ang usa ka talagsaong bahin sa Bibliya—ang mga tagna niini. Tubagon sa mga artikulo kining mga pangutanaha: Ang mga tagna ba sa Bibliya inimbento lang sa mga tawong utokan? May pamatuod ba nga kini inspirado sa Diyos? Gidapit ka namo sa pagsusi sa ebidensiya.

SA UNANG bahin niini nga serye, atong nahisgotan ang tulo ka tagna sa Bibliya bahin sa kaliwat ni Abraham. Ang ebidensiya nagpakita nga gituman sa Diyos ang maong mga saad pinaagi sa karaang Israel, nga mga kaliwat ni Abraham.

Ang karaang Babilonya maoy laing nasod nga dako kaayog papel sa kasaysayan sa Bibliya, ilabina sa ikapitong siglo B.C.E. Atong hisgotan ang tulo ka tagna bahin niini nga gingharian ug atong susihon kon kini ba nga mga tagna dunay pamatuod nga gikan sa Diyos.

Si manalagnang Moises nagpasidaan sa mga Israelitas kaniadto: “Kon mahikalimot ka gayod kang Jehova nga imong Diyos ug mosunod  ka sa laing mga diyos ug moalagad kanila ug moyukbo kanila, . . . kamo malaglag sa bug-os.” (Deuteronomio 8:19; 11:8, 9) Bisan pa niana, ang mga Israelitas kanunayng misupak sa Diyos pinaagi sa pagsimbag mga diyosdiyos.—1 Hari 14:22-24.

Sa ulahi, kay nawad-an nag pasensiya ang Diyos, iyang gitugotan nga ang iyang badlongong katawhan mapukan sa mga Babilonyanhon. Gisulong sa kasundalohan ni Haring Nabucodonosor ang Israel, ug ilang gilikosan ang Jerusalem. Duna bay kahulogan kini nga panghitabo? Atong hisgotan ang gisulat ni manalagnang Jeremias halos 20 ka tuig una pa kini nahitabo.—Jeremias 25:1.

Tagna 1: “Kay kamo [mga Israelitas] wala motuman sa akong [Diyos] mga pulong, ania, ako magpasugo . . . ngadto kang Nabucodonosor nga hari sa Babilonya, . . . ug dad-on ko sila [mga Babilonyanhon] batok niining yutaa ug batok sa mga molupyo niini . . . Ug kining tibuok yuta mahimo gayong gun-ob nga dapit, usa ka butang nga makapahingangha, ug kining mga nasora magaalagad sa hari sa Babilonya sa kapitoan ka tuig.”—Jeremias 25:8-11.

Katumanan: Human sa dugayng paglikos, giransak sa mga sundalo ni Nabucodonosor ang Jerusalem sa 607 B.C.E. Iyang gisulong usab ang ubang siyudad sa Juda, lakip ang Lakis ug Azeka. (Jeremias 34:6, 7) Ang kadaghanan sa nangaluwas iyang gibihag ngadto sa Babilonya sulod sa 70 ka tuig.

Ang gipadayag sa kasaysayan:

● Sumala sa Bibliya, si Nabucodonosor mao ang hari sa Babilonya sa dihang gilaglag ang Jerusalem. Ang ebidensiya sa arkeolohiya nagpamatuod sa giingon sa Bibliya nga siya naglungtad. Dunay cameo nga gama sa batong onyx nga gidispley didto sa Florence, Italy. Kini may inskripsiyon nga nag-ingon: “Agig pasidungog sa iyang kamahalan nga si Merodak, kini gipahimo ni Haring Nabucodonosor sa Babilonya sa buhi pa siya.” Si Nabucodonosor naghari sa 624 hangtod sa 582 B.C.E.

● Sumala sa The Bible and Archaeology, ang mga kinalot ug mga surbi nga gihimo didto sa Lakis o Lachish nagpakita nga: “Ang kataposang pag-atake ug pagkasunog sa siyudad [Lachish] grabe kaayo, mao nga naapog ang anapog nga mga tinukod.”

Tagna 2: “Sa dihang matuman na ang kapitoan ka tuig sa Babilonya akong [Jehova] iliso ang akong pagtagad nganha kaninyo [destiyerong mga Hudiyo], ug akong tumanon kaninyo ang akong maayong pulong sa pagdala kaninyo ug balik niining dapita [yuta sa Juda].”—Jeremias 29:10.

 Katumanan: Paglabayg 70 ka tuig sa pagkadestiyero (607-537 B.C.E.), gipapauli ni Haring Ciro sa Persia ang binihag nga mga Hudiyo ngadto sa ilang yutang natawhan aron sa pagtukod pag-usab sa templo sa Jerusalem.—Esdras 1:2-4.

Ang gipadayag sa kasaysayan:

● Ang mga Israelitas ba nabihag sa Babilonya sa 70 ka tuig sumala sa tagna sa Bibliya? Matikdi ang komento sa iladong arkeologo sa Israel nga si Ephraim Stern. “Gikan sa 604 ngadto sa 538 B.C.E., walay ebidensiya nga ang Israel gipuy-an. Nianang yugtoa, walay bisan usa ka lungsod nga gilumpag sa Babilonya ang gipuy-an pag-usab.” Ang maong yugto, diin walay nagpuyo diha sa nailog nga teritoryo, motakdo gayod sa petsa sa pagkadestiyero sa Israel sa Babilonya gikan sa 607 ngadto sa 537 B.C.E.—2 Cronicas 36:20, 21.

● Ang sulatanan sa karaang mga nasod sa Mesopotamia maoy mga papan nga yutang kulonon. Usa niini gitawag ug Cyrus Cylinder nga gikan pa niadtong mga 539 B.C.E., nga mao usab ang tuig nga gipukan ni Haring Ciro o Cyrus ang Imperyo sa Babilonya. Ang usa ka inskripsiyon niini mabasa: “Ako si Ciro . . . hari sa Babilonya.” Ug kini midugang: “Ako mibalik sa [ginganlan nang] balaang mga siyudad sa pikas tampi sa Tigris, diin ang mga sangtuwaryo niini dugay nang nangalumpag, ang mga imahen nga anaa (kaniadto) didto . . . Akong gitigom (usab) ang tanang molupyo niini (kanhi) ug gipapauli (sila) ngadto sa ilang pinuy-anan.”

Kini nga reperensiya motakdo sa tagna sa Bibliya nga nag-ingon nga ang gidestiyerong mga Hudiyo pabalikon ngadto sa ilang yutang natawhan—tagna nga abanteng narekord ug mga 200 ka tuig.

Tagna 3: “Ang Babilonya, ang dayandayan sa mga gingharian, ang katahom sa garbo sa mga Caldeanhon, mahisama gayod sa dihang gipukan sa Diyos ang Sodoma ug Gomora. Siya dili na gayod pagapuy-an.”—Isaias 13:19, 20.

Katumanan: Sa makapakurat nga panghitabo, ang Babilonya, nga usa ka gamhanang nasod sa kalibotan, gipukan sa kasundalohan sa Medianhon ug Persianhon niadtong 539 B.C.E. * Ang siyudad wala na gayod mabalik sa kanhing kahimtang niini. Hinunoa, kini anam-anam nga nagkaut-ot ug sa ulahi naawaaw nga “walay molupyo.”—Jeremias 51:37.

Ang gipadayag sa kasaysayan:

● Bug-os gayod nga nalaglag ang Babilonya nga ang eskolar nga si Tom Boiy nakaingon nga ang “mga historyano ug mga magpapanaw sa Kasadpan gikan ika-desisayis hangtod sa ika-desiotsong siglo” pamilyar sa kinaiyahan sa siyudad apan naglisod sa pagtultol sa “eksaktong lokasyon” niini.

● Niadtong 1919, si H. R. Hall, ang tagdumala sa Egyptian and Assyrian Antiquities sa British Museum, naghubit sa Babilonya niining paagiha: “Nagpasad ang nangatumpag nga mga paril . . . nga punog bunbon.”

Unsay atong ikaingon gikan sa atong pagsusi sa katumanan niining mga tagnaa? Tin-aw gayod nga ang Bibliya maoy usa ka basahon sa tukmang tagna. Ang mga tagna bahin sa Juda ug Babilonya bug-os nga natuman!

Ang Jerusalem nalaglag kay ang mga Israelitas wala mamati sa mga pasidaan sa Diyos sa paghunong sa ilang dili diyosnong panggawi. Human sa gitagnang 70 ka tuig nga pagkabihag didto sa Babilonya, ang mga Israelitas gipabalik sa Jerusalem. Ang karaang siyudad sa Babilonya nalaglag sumala gayod sa giingon sa Bibliya, ug walay nagpuyo niini hangtod karon. Apan pipila lang kini sa daghang tagna sa Bibliya.

Hisgotan sa sunod nga gula kon sa unsang paagi ang mga panghitabo sa unang siglo C.E. abante kaayong gitagna. Kadtong nangatuman nang mga tagna makapalig-on usab sa atong pagsalig sa pagkatukma sa Bibliya.

[Footnote]

[Chart sa panid 12, 13]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

HINUNGDANONG MGA PETSA LABOT SA BABILONYA

c. 732 B.C.E.: Isaias

nagtagna nga mapukan

ang Babilonya

(B.C.E.)

647 Jeremias gitudlo

ingong manalagna

632 Asirya gipukan sa

Babilonya

625 Nabucodonosor

nagsugod paghari

617 Daniel ug Ezequiel

gibihag ngadto sa

Babilonya

607 Jerusalem gilaglag Mga Hudiyo gibihag

ni Nabucodonosor sa Babilonya sulod

sa 70 ka tuig

582 Pagmando ni

Nabucodonosor natapos

539 Babilonya gipukan

sa Media ug

Persia

537 Hudiyong mga binihag

gipapauli ngadto sa

Jerusalem

[Hulagway sa panid 12]

Ang Lachish Letter nagpamatuod sa giingon ni Jeremias bahin sa pagpukan sa mga Babilonyanhon sa Juda

[Hulagway sa panid 13]

Nakulit diha sa Cyrus Cylinder ang balaod ni Ciro sa pagpapauli sa mga binihag ngadto sa ilang yutang natawhan

[Picture Credit Lines sa panid 13]

Page 12, Lachish Letter: Photograph taken by courtesy of the British Museum; page 13, Cyrus Cylinder: © The Trustees of the British Museum