Ang “Polakong Sekta”—Nganong Gilutos Sila?

Sa 1638 ang Polakong parliamento grabeng nag-atake sa usa ka gamayng relihiyosong grupo nga nailhang ang Polakong Sekta. Ang simbahan ug imprentahan nga iya sa grupo gipangguba. Ang University of Raków gisirad-an, ug ang mga propesor nga nagtudlo didto gipangdestiyero.

Bayente ka tuig sa ulahi, ang parliamento mihimog dugang nga lakang. Nagmando kini sa matag membro sa grupo, nga tingali may gidaghanong 10,000 o kapin pa, sa pagbiya sa nasod. Sa unsang paagi ang kahimtang nahimong lisod kaayo diha sa usa ka nasod nga, niadtong panahona, giisip nga usa sa labing matugoton sa tibuok Uropa? Unsay nahimo sa Polakong Sekta nga takos sa maong grabeng pagtratar?

NAGSUGOD kining tanan sa dihang may nahitabong dakong panagbingkil sa sulod sa Calvinist Church sa Polandia. Ang usa ka dakong isyu nga gikabangian mao ang doktrina sa Trinidad. Ang mga lider sa usa ka progresibong kalihokan sa sulod sa iglesya nagsalikway sa doktrina ingong di-makasulatanhon. Nakapasuko kini sa pamunoan sa iglesya ug nagpahinabo sa progresibong kalihokan sa pagbulag.

Ang mga Calvinista naghingalan sa mga magsusupak nga mga Arian, a apan ang mga sumusunod sa bag-ong grupo mas gustong tawgon nga mga Kristohanon o ang Polakong Sekta. Nailhan usab sila ingong mga Socinian, nga gisunod kang Laelius Socinus, usa ka Italyano nga giimpluwensiyahan ni Servetus ug kansang pag-umangkong lalaki nga si Faustus Socinus mibiyahe paingon sa Polandia ug nahimong prominente diha sa kalihokan.

Nianang panahona usa ka Polakong dungganon, si Jan Sienieński, nagtinguha sa paghatag sa bag-ong iglesya nianang iyang gitawag ug “usa ka hilom, hilit nga dapit” aron motubo. Kay nagbaton ug linaing pribilehiyo nga gihatag sa hari sa Polandia, gitukod ni Sienieński ang lungsod sa Raków, nga sa ulahi nahimong sentro sa Socinianismo sa Polandia. Gihatagan ni Sienieński ang mga molupyo sa Raków ug ubay-ubay nga mga katungod, lakip ang katungod sa pagsimba nga may kagawasan.

Ang mga artesano, doktor, parmasista, lungsoranon, ug alta sosyedad sa lainlaing denominasyon nadani sa bag-ong lungsod. Dugang pa, ang mga ministro midugok didto gikan sa Polandia, Lithuania, Transylvania, Pransiya, ug bisan sa Inglaterra. Ugaling, dili ang tanan niining bag-ong nangabot samag mga tinuohan sa mga Socinian; busa sa misunod nga tulo ka tuig, gikan sa 1569 hangtod 1572, ang Raków nahimong lugar sa walay kataposang mga panaglalis sa teolohiya. Uban sa unsang sangpotanan?

Nabahin nga Panimalay

Ang Socinian nga kalihokan mismo nabahin, kadtong misagop sa radikal nga mga panghunahuna dapig sa usa ka kiliran ug kadtong may mga ideya nga medyo kasarangan dapig sa laing kiliran. Apan, bisan pa sa ilang mga kalainan ang mga tinuohan nga parehas nilang gituohan maoy lahi. Sila dili motuo sa Trinidad; sila midumili sa pagbatasan sa pagbunyag sa masuso;  sila sa katibuk-an dili moalagad ingong sundalo ug sagad nga dili modawat ug katungdanan sa gobyerno. b Sila dili usab motuo nga naglungtad ang impiyerno ingong usa ka dapit sa pagsakit. Niining tanan, sila nagsalikway sa popular nga relihiyosong mga tradisyon.

Ang mga Calvinista ug Katolikong klero naghimog mabangis nga pagsupak batok sa grupo, apan ang Socinian nga mga ministro nagpahimulos sa atmospera sa relihiyosong pagkamatinugoton, nga gipasiugda sa Polakong mga hari sama ni Sigismund II Augustus ug Stephen Báthory, sa pagtudlo sa ilang mga ideya.

Ang Bililhong Hubad ni Budny

Ang usa ka Calvinistang hubad sa Bibliya, nga kaylap nga gigamit niadtong panahona, wala magtagana sa mga panginahanglan sa daghang magbabasa. Ang hubad gikuha, dili gikan sa orihinal nga mga pinulongan, kondili gikan sa Latin Vulgate ug sa usa ka Pranses nga hubad nga gigamit nianang panahona. “Ang pagkasibo ug katukma sa ideya nawala tungod sa pangagpas alang sa maanindot nga estilo,” matod sa usa ka awtoridad. Daghang sayop ang napasulod. Busa, usa ka iladong eskolar nga ginganlag Szymon Budny ang gidapit aron sa pagtul-id sa hubad. Siya nakahukom nga mas sayon ang paghimog usa ka bug-os nga bag-ong hubad kay sa pagtul-id sa karaang hubad. Gisugdan ni Budny ang proyekto sa mga 1567.

Sa dihang naghubad, bug-os nga gianalisar ni Budny ang matag pulong ug ang pagkalainlain niini diha sa usa ka paagi nga wala pay usa sa Polandia ang nakahimo kanhi. Sa dihang ang Hebreohanong mga pulong malisod hubaron, iyang gipaila ang literal nga hubad diha sa panaplin nga mga nota. Kon gikinahanglan, magmugna siyag bag-ong mga pulong ug maningkamot sa paggamit ug yano, inadlaw-adlaw nga Polakong pinulongan sa iyang panahon. Ang iyang tumong mao ang pagtanyag sa magbabasa ug usa ka sibo ug tukma nga hubad sa Bibliya.

Ang hubad ni Budny sa tibuok Bibliya gipatik niadtong 1572. Ugaling, ang mga magpapatik nag-usab sa iyang hubad sa Gregong Kasulatan. Wala malugda, si Budny misugod sa pagtrabaho sa usa ka rebisadong bersiyon, nga nakompleto duha ka tuig sa ulahi. Ang maayo kaayong hubad ni Budny sa Gregong Kasulatan maoy superyor kay sa unang Polakong mga hubad. Dugang pa, diha sa daghang dapit iyang gipasig-uli ang balaang ngalan, nga Jehova.

Sa kataposang bahin sa ika-16 nga siglo ug sa unang tulo ka dekada sa ika-17ng siglo, ang Raków, ang kaulohan sa kalihokan, nahimong relihiyoso ug intelektuwal nga sentro. Didto ang mga lider ug magsusulat sa Polakong Sekta nagpatik sa ilang mga tract ug mga basahon.

Ilang Gipasiugda ang Edukasyon

Ang pagpamatik nga buluhaton sa Polakong Sekta nagsugod pagkakusog sa katuigang 1600 sa dihang natukod ang imprentahan sa Raków. Ang imprentahan makaarang sa pag-imprentag gagmay nga mga basahon ug dagkong mga libro diha sa daghang pinulongan. Ingong sentro sa pag-imprenta, wala madugay ang Raków nakatugbang sa kinamaayohang imprentahan sa Uropa. Gituohang ingon ka daghan sa 200 ka publikasyon ang naimprenta sa maong imprentahan didto sulod sa misunod nga 40 ka tuig. Usa ka duol nga pabrika sa papel, nga gipanag-iya sa Polakong Sekta, nagsuplay ug de-kalidad nga papel alang niini nga literatura.

Wala madugay nakita sa Polakong Sekta ang panginahanglan sa pag-edukar sa ilang isigkamagtutuo ug sa uban. Sa maong katuyoan, ang University of Raków gitukod sa 1602. Ang mga anak nga lalaki sa Polakong Sekta, maingon man ang Katoliko ug Protestanteng mga batang lalaki, nag-eskuyla didto. Bisan pag ang unibersidad maoy usa ka seminaryo sa teolohiya, dili lamang relihiyon ang gitudlo. Ang langyawng pinulongan, pamatasan, economics, kasaysayan, abogasiya, lohika, natural science, matematika, medisina, ug gymnastics maoy bahin usab sa kurikulum. May dakong librarya ang unibersidad, nga nagpadayon sa pag-uswag, tungod sa tabang sa lokal nga imprentahan.

Samtang nag-irog ang ika-17ng siglo, mipatim-aw nga ang Polakong Sekta magpadayon sa pag-uswag. Apan, dili ingon niana ang nahitabo.

Ang Iglesya ug Estado Nakig-away

Si Zbigniew Ogonowski sa Polish Academy of Sciences mipatin-aw: “Sa kataposang bahin sa ikatulong dekada sa ika-17ng siglo, ang kahimtang sa mga Arian sa Polandia misugod gilayon sa pagkadaot.” Tungod kini sa nagkaanam ka mapangahason nga kalihokan sa Katolikong klero. Gigamit sa  klero ang tanang posibleng paagi, lakip sa pasipala ug pagbutangbutang, aron sa pagdaot sa dungog sa Polakong Sekta. Ang pag-atake napasayon tungod sa nausab nga politikanhong kahimtang sa Polandia. Ang bag-ong Polakong hari, si Sigismund III Vasa, maoy kaaway sa Polakong Sekta. Ang iyang mga manununod, ilabina si John II Casimir Vasa, nagpaluyo usab sa mga paningkamot sa Iglesya Katolika sa pagsanta sa Polakong Sekta.

Ang kahimtang miabot sa kinatayuktokan tungod sa gituohan nga tinuyong pagpasipala sa krus sa pipila ka estudyante gikan sa Raków. Kining hitaboa nahimong pasangil aron sa paglaglag sa kaulohan sa Polakong Sekta. Ang tag-iya sa Raków giakusar ngadto sa korte sa parliamento nga ‘nagpakaylap ug pagkadaotan’ pinaagi sa pagsuportar sa University of Raków ug sa imprentahan niini. Ang Polakong Sekta giakusar sa subersibong kalihokan, sa pagpakigbahin sa mga rituwal, ug sa imoral nga pagkinabuhi. Ang parliamento nakahukom nga ang Raków University angayng isira ug nga ang imprentahan ug ang simbahan nga iya sa Polakong Sekta kinahanglang gub-on. Ang mga magtutuo gimandoan sa paghawa sa lungsod. Ang mga propesor sa unibersidad gihinginlan gikan sa nasod ubos sa silot nga kamatayon. Ang pipila sa Polakong Sekta mibalhin sa mas hilwas nga mga dangpanan, sama sa Silesia ug Slovakia.

Sa 1658 ang parliamento nagsugo sa Polakong Sekta sa pagbaligya sa ilang propiedad ug sa pagbalhin ngadto sa laing nasod sulod sa tulo ka tuig. Sa ulahi, ang plaso gipamub-an ngadto sa duha ka tuig. Si bisan kinsang mangangkon nga nagtuo sa ilang mga tinuohan pagkahuman niana pagapatyon.

Ang pipila ka Socinian namuyo sa Netherlands, diin ilang gipadayon ang ilang kalihokan sa pag-imprenta. Sa Transylvania dihay kongregasyon nga naglihok hangtod sa sinugdanan sa ika-18ng siglo. Sa ilang mga tigom, nga gihimo taman sa tulo ka beses kada semana, sila mag-awit ug mga salmo, maminaw sa mga wali, ug magbasa gikan sa katesismo nga giandam aron sa pagpatin-aw sa ilang mga pagtulon-an. Aron mapreserbar ang kaputli sa kongregasyon, ang mga isigkamagtutuo tul-iron, tambagan ug, kon gikinahanglan, ipalagpot.

Ang Polakong Sekta maoy mga estudyante sa Pulong sa Diyos. Sila nakakaplag ug pipila ka bililhong mga kamatuoran, ug sila way-pagpanukong nagpaambit niini sa uban. Ugaling, sa kadugayan sila nagkatibulaag sa tibuok Uropa ug nalisdan pag-ayo sa paghupot sa ilang panaghiusa. Sa ulahi, ang Polakong Sekta nahanaw.

[Mga footnote]

[Hulagway sa panid 23]

Balay nga gipanag-iya sa usa ka Socinian nga ministro

[Mga hulagway sa panid 23]

Ibabaw: Ang Raków karon; sa tuo mao ang monasteryo nga gitukod sa 1650 aron sa pagpapas sa bisan unsang nabiling timailhan sa “Arianismo”; ubos: Niining dapita ang Katolikong klero nagpatindog ug krus aron makaaghat ug panag-away sa Polakong Sekta

[Picture Credit Line sa panid 21]

Title card of Biblia nieświeska by Szymon Budny, 1572