“Sila Milawig Paingon sa Cipro”

PINAAGI nianang mga pulonga gisugdan sa basahon sa Mga Buhat ang asoy niini bahin sa mga kasinatian sa Kristohanong mga misyonaryo nga sila si Pablo, Bernabe, ug Juan Marcos sa dihang sila miduaw sa Cipro sa mga 47 K.P. (Buhat 13:4) Sama karong adlawa, ang Cipro kaniadto maoy usa ka hinungdanon kaayong dapit diha sa silangang Mediteranyo.

Gusto sa mga Romano nga maila ang maong isla, ug kini nailalom sa ilang pagmando sa 58 W.K.P. Sa wala pa kana mahitabo, ang Cipro adunay makaiikag nga kasaysayan. Gipuy-an kini sa mga Fenicianhon, Grego, Asiryanhon, Persianhon, ug mga Ehiptohanon. Ang mga Krusadero, Frank, ug mga taga-Venice nangabot panahon sa Edad Medya, nga gisundan sa mga Ottoman. Sa 1914, gisakop ug gimandoan sa mga Britaniko ang maong isla hangtod sa kaugalingnan niini sa 1960.

Ang turismo mao ang pangunang tinubdan sa kinitaan karon, apan sa panahon ni Pablo ang Cipro dagaya sa natural nga mga kahinguhaan, nga gipahimuslan pag-ayo sa mga Romano aron madato ang Roma. Nadiskobrehan ang tumbaga sayo sa kasaysayan sa maong isla, ug gibanabana nga sa kataposan sa panahon sa mga Romano, 250,000 toneladas nga tumbaga ang nakuha. Apan, tungod sa maong industriya naupaw ang dakong bahin sa bagang kalasangan kay gigamit kini sa paglunsay sa  tumbaga. Daghan sa kalasangan sa isla ang nahanaw na sa dihang miabot si Pablo.

Ang Cipro Ilalom sa mga Romano

Sumala sa Encyclopædia Britannica, gihatag ni Julio Cesar ang Cipro ngadto sa Ehipto ug, human kaniya, gihatag kini ni Mark Antony. Apan, ilalom kang Agusto, gibalik kini ngadto sa Roma ug gimandoan sa usa ka prokonsul, kinsa direktang gikontrolar sa Roma, sumala sa tukmang pagkasulat sa magsusulat sa Mga Buhat nga si Lucas. Si Sergio Paulo mao ang prokonsul sa dihang nagsangyaw si Pablo didto.—Buhat 13:7.

Ang Pax Romana, ang tibuok-kalibotang pakigdait nga gipatuman sa Roma, nagdasig sa pagpalapad sa mga minahan ug mga industriya sa Cipro, nga nakapauswag sa komersiyo. Ang dugang kinitaan gipatungha pinaagi sa presensiya sa mga sundalo sa Roma ug sa mga peregrino aron mosimba kang Aprodita, ang patron sa maong isla. Tungod niana, gitukod ang bag-ong mga dalan, pantalan, ug maanindot kaayo nga publikong mga tinukod. Ang Grego mao gihapon ang opisyal nga pinulongan, ug—lakip sa Romanong emperador—si Aprodita, Apollo, ug Zeus gisimba sa daghang tawo. Ang mga tawo nagkinabuhi sa kadagaya ug nagpahimulos sa nagkalainlaing katilingbanon ug kultural nga kinabuhi.

Mao kini ang palibot nga giatubang ni Pablo samtang iyang gilibot ang Cipro ug gitudloan ang mga tawo bahin kang Kristo. Apan, ang Kristiyanidad nakaabot na sa Cipro sa wala pa moadto si Pablo didto. Ang asoy sa Mga Buhat nagtug-an kanato nga human sa kamatayon sa unang Kristohanong martir nga si Esteban, ang pipila sa unang mga Kristohanon mikalagiw paingon sa Cipro. (Buhat 11:19) Si Bernabe, ang kauban ni Pablo, maoy usa ka lumad sa Cipro, ug kay sinati sa isla, walay duhaduha nga siya maoy ekselenteng giya ni Pablo alang sa maong panaw nga pagsangyaw.—Buhat 4:36; 13:2.

Pagsubay sa mga Panaw ni Pablo

Dili sayon ang paghimog detalyadong kahubitan sa mga panaw ni Pablo sa Cipro. Hinunoa, ang mga arkeologo medyo tin-aw ug ideya bahin sa ekselenteng sistema sa kadalanan sa panahon sa mga Romano. Tungod sa geograpikal nga dagway sa maong isla, bisan ang modernong mga haywey karon kinahanglang mosubay sa mao gihapong ruta nga lagmit giagian niadtong unang mga misyonaryo.

Si Pablo, Bernabe, ug Juan Marcos milawig gikan sa Seleucia paingon sa dunggoanan sa Salamis. Nganong didto man sila midunggo sa Salamis, nga ang kaulohang siyudad ug ang pangunang dunggoanan mao man ang Pafos? Ang unang rason mao nga ang Salamis nahimutang sa silangang baybayon, 200 kilometros lamang ang gilay-on gikan sa Seleucia, diha sa dakong yuta. Bisan pag ang Salamis gipulihan sa Pafos ingong ang kaulohan ilalom sa mga Romano, ang Salamis nagpabilin nga sentro sa kultura, edukasyon, ug komersiyo sa isla. Ang Salamis dunay daghang molupyo nga mga Hudiyo, ug ang mga misyonaryo nagsugod sa ‘pagmantala sa pulong sa Diyos diha sa mga sinagoga sa mga Hudiyo.’—Buhat 13:5.

Karon, ang nahibilin na lang sa Salamis mao ang mga gun-ob niini. Bisan pa niana, ang arkeolohikal nga mga diskoberiya nagpamatuod sa  pagkainila ug pagkaadunahan kanhi sa siyudad. Ang tiyanggihan, ang sentro sa politikal ug relihiyoso nga kalihokan, nailhan ingong lagmit nga kinadak-ang tiyanggihan sa Roma nga nakubkoban sukad diha sa rehiyon sa Mediteranyo. Ang mga gun-ob niini, nga masubay sa panahon ni Agusto Cesar, nagpadayag sa makuti kaayong pagkadisenyo nga mosaikong mga salog, mga dulaanan, ekselenteng sistema sa mga kaligoanan, usa ka estadyum ug ampiteatro, maluhong mga lubnganan, ug usa ka dakong teatro nga kalingkoran ug 15,000 ka tawo! Diha sa duol mao ang mga gun-ob sa dakong templo ni Zeus.

Apan wala makapugong si Zeus sa pagkagun-ob sa siyudad gumikan sa mga linog. Ang usa ka dakong linog sa 15 W.K.P. nagpayhag sa dakong bahin sa Salamis, apan sa ulahi gitukod kini pag-usab ni Agusto. Nagun-ob na usab kini sa 77 K.P. tungod sa linog, apan sa makausa pa gitukod kini pag-usab. Sa ikaupat nga siglo, ang Salamis napayhag tungod sa sunodsunod nga mga linog, ug wala na gayod makab-ot pa ang kanhi niining katahom. Sa panahon sa Edad Medya, ang dunggoanan niini napunog binanlas ug gibiyaan.

Wala ipakita kon sa unsang paagi misanong ang katawhan sa Salamis sa pagsangyaw ni Pablo. Apan si Pablo kinahanglang mosangyaw usab sa ubang mga komunidad. Migikan sa Salamis, ang mga misyonaryo makapilig tulo ka pangunang mga ruta: ang usa ka ruta paingon sa amihanang baybayon, nga motadlas sa kutay sa kabukiran sa Kyrenia; ang laing ruta paingon sa kasadpan latas sa kapatagan sa Mesaoria nga moagi sa dakong bahin sa isla; ug ang ikatulong ruta moagi sa habagatang baybayon.

Sumala sa tradisyon, si Pablo miagi sa ikatulong ruta. Kini moagi sa tabunok nga umahan nga may talagsaong pula nga yuta. Mga 50 kilometros sa habagatan-kasadpan, ang maong ruta makaabot duol sa siyudad sa Larnaca sa dili pa mosimang paamihanan paingon sa ilaya.

‘Milibot sa Tibuok Pulo’

Sa wala madugay ang haywey nakaabot sa karaang siyudad sa Ledra. Dinhing dapita karon gitukod ang Nicosia, ang modernong kaulohan. Ang tanang ebidensiya sa karaang siyudad nga gingharian nahanaw na. Apan diha sa sentro sa Nicosia nga gilibotan sa ika-16 nga siglong mga paril nga gitukod sa mga Venetianhon mao ang puliki, hiktin nga karsada nga ginganlag Ledra Street. Kon kaha mipanaw si Pablo ngadto sa Ledra o wala, kita wala masayod. Ang Bibliya nagtug-an lang kanato nga sila ‘milibot sa tibuok pulo.’ (Buhat 13:6) Ang The Wycliffe Historical Geography of Bible Lands nag-ingon nga “malagmit kini nagkahulogan ug medyo kompletong paglibot sa komunidad sa mga Hudiyo sa Cipro.”

 Dayag nga si Pablo interesado nga makaestorya ang tanang tawo sa Cipro kutob sa maarangan. Busa, mahimong gisubay niya ang habagatang ruta gikan sa Ledra latas sa Amathus ug Kourion—duha ka dagkong siyudad nga daghag molupyo.

Ang Kourion nahimutang sa titip kaayong mga pangpang nga nag-umbaw sa mga baybayon. Kining talagsaong Grego-Romano nga siyudad naigo usab sa mao gihapong linog nga mipayhag sa Salamis sa 77 K.P. Dunay mga gun-ob sa templo nga gipahinungod kang Apollo nga masubay ngadto sa 100 K.P. Ang estadyum kasudlag 6,000 ka tumatan-aw. Ang maluhong estilo sa kinabuhi sa kadaghanan sa mga molupyo sa Kourion makita diha sa nindot nga mga mosaiko nga nagdayandayan sa salog sa pribadong mga villa.

Paingon sa Pafos

Gikan sa Kourion ang nindot ug talan-awon nga ruta nagpadayon pakasadpan latas sa rehiyon nga tiggamag bino, nga nag-anam ka tungason hangtod nga sa kalit lang, ang karsada nahimo nang lugsongon kaayo ug naglikoliko paingon sa batoong kabaybayonan. Sumala sa Gregong mitolohiya, mao gayod kining dapita diin ang diyosa nga si Aprodita gipakatawo sa dagat.

Si Aprodita mao ang labing popular sa Gregong mga diyos sa Cipro ug gisimba kanunay hangtod sa ikaduhang siglo K.P. Ang Pafos mao ang sentro sa pagsimba kang Aprodita. Sa matag tingpamulak, usa ka dakong kasaulogan ang ginahimo didto nga gipahinungod kaniya. Ang mga peregrino gikan sa Asia Minor, Ehipto, Gresya, ug bisan sa layong Persia mangadto sa Pafos alang sa maong kasaulogan. Sa dihang ang Cipro nailalom sa pagmando sa mga Ptolemy, ang mga taga-Cipro gipasimba sa mga Paraon.

Ang Pafos mao ang Romanhong kaulohan sa Cipro ug ang dapit diin nagmando ang prokonsul, ug kini gihatagag pribilehiyo sa paggamag mga sensilyong tumbaga. Kini usab napayhag sa linog niadtong 15 W.K.P., ug sama sa kahimtang sa Salamis, si Agusto mihatag ug pondong salapi aron matukod pag-usab ang siyudad. Gipadayag sa mga kinubkoban ang maluhong estilo sa kinabuhi sa unang-siglong Pafos—lagpad nga mga karsada sa siyudad, maluho ug dayandayan nga pribadong mga villa, mga eskuylahan sa musika, dulaanan, ug usa ka ampiteatro.

Kini mao ang Pafos nga giduaw ni Pablo, Bernabe, ug Juan Marcos, ug dinhing dapita nga ang prokonsul nga si Sergio Paulo—“usa ka tawong makinaadmanon”—“matinuorong nagtinguha nga makadungog sa pulong sa Diyos” bisan pa sa mapintas nga pagsupak sa barangan nga si Elimas. Ang prokonsul “nahingangha sa pagtulon-an ni Jehova.”—Buhat 13:6-12.

Human sa malamposong pagtapos sa ilang pagsangyaw sa Cipro, ang mga misyonaryo mipadayon sa ilang buluhaton sa Asia Minor. Ang maong unang misyonaryong panaw nga gihimo ni Pablo maoy usa ka hinungdanong hitabo sa pagpakaylap sa matuod nga Kristiyanidad. Ang librong St. Paul’s Journeys in the Greek Orient nagtawag niini nga “ang tinuod nga sinugdanan sa Kristohanong misyon ug sa . . . misyonaryong buluhaton ni Pablo.” Kini midugang: “Nahimutang diha sa dapit diin nag-abot ang mga ruta sa dagat paingon sa Sirya, Asia Minor, ug Gresya, ang Cipro morag mao gayod ang praktikal nga dapit nga unahon sa panaw sa usa ka misyonaryo.” Apan kadto mao lamang ang unang lakang. Bayente ka siglo sa ulahi, ang misyonaryong buluhaton sa mga Kristohanon nagpadayon, ug ikaingon gayod nga ang maayong balita sa Gingharian ni Jehova literal nga nakaabot “sa kinalay-ang dapit sa yuta.”—Buhat 1:8.

[Mga mapa sa panid 20]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

CIPRO

NICOSIA (Ledra)

Salamis

Pafos

Kourion

Amathus

Larnaca

KABUKIRAN SA KYRENIA

KAPATAGAN SA MESAORIA

KABUKIRAN SA TROODOS

[Hulagway sa panid 21]

Napuno sa balaang espiritu, gibutaan ni Pablo ang barangan nga si Elimas samtang didto sa Pafos