Ang Kristiyanidad Mikaylap Taliwala sa mga Hudiyo sa Unang Siglo

USA ka hinungdanong panagkatigom ang gipahigayon sa Jerusalem sa mga 49 K.P. Presente didto “ang giisip nga mga haligi” sa Kristohanong kongregasyon sa unang siglo—sila si Juan, Pedro, ug si Santiago nga igsoon ni Jesus sa inahan. Ang duha pa nga ginganlan nga mitambong sa maong panagkatigom mao si apostol Pablo ug ang iyang kauban nga si Bernabe. Lakip sa ilang gimitingan maoy kon unsaon pagbahinbahin ang dakong teritoryo nga sangyawanan. Si Pablo miingon: “[Sila] mitunol kanako ug kang Bernabe sa tuong kamot sa pag-inambitay, nga kami angay moadto sa kanasoran, apan sila ngadto sa mga tinuli.”—Galacia 2:1, 9. a

Unsaon nato pagsabot ang ilang gikauyonan? Ang teritoryo ba nga angayng sangyawan sa maayong balita gibahin ngadto sa mga Hudiyo ug mga kinabig sa usa ka bahin ug mga Hentil sa pikas nga bahin? O ang maong gikauyonan maoy usa ka pagbahin lamang sa dapit nga sangyawanan? Aron mahibaloan ang posibleng tubag, kinahanglan natong masayran ang pipila ka impormasyon bahin sa kasaysayan sa Diaspora, mga Hudiyo nga nagpuyo gawas sa Palestina.

Ang Hudiyong Katawhan sa Unang Siglo

Sa unang siglo, unsa ka daghan ang mga Hudiyo sa Diaspora? Daghang eskolar ang daw mouyon sa basahong Atlas of the Jewish World: “Lisod mahibaloan ang eksaktong gidaghanon, apan makataronganong gibanabana nga sa wala pa ang 70 K.P. dihay duha ug tunga ka milyong mga Hudiyo sa Judea ug kapin sa upat ka milyon ang nanimuyo sa nahibiling bahin sa imperyo sa Roma. . . . Lagmit nga gilangkoban ug mga Hudiyo ang mga diyes porsiyento sa katibuk-ang populasyon sa Romanong imperyo, ug sa mga dapit nga gipuy-an ug daghang Hudiyo, sa mga siyudad sa silangang mga probinsiya, lagmit sila maoy mga bayente-singko porsiyento o kapin pa sa mga molupyo.”

Ang kinadaghanag mga Hudiyo maoy didto sa Sirya, Asia Minor, Babilonya, ug Ehipto, sa Silangan, ug may ginagmayng mga komunidad sa Uropa. Ang pipila ka iladong Hudiyong mga Kristohanon sa unang siglo nga nagpuyo gawas sa Israel mao sila si Bernabe nga taga-Cipro, si Prisca ug Aquila nga taga-Pontus ug sa ulahi nanimuyo sa Roma, si Apolos nga taga-Alejandria, ug si Pablo nga taga-Tarso.—Buhat 4:36; 18:2, 24; 22:3.

Ang mga Hudiyo sa Diaspora daghan ug kalangkitan sa ilang yutang natawhan. Ang usa niana mao ang tinuig nga buluhisan alang sa templo sa Jerusalem, nga maoy usa ka paagi sa pagpakigbahin sa kalihokan ug pagsimba didto sa templo. Bahin niini, ang eskolar nga si John Barclay nag-ingon: “Adunay daghang pamatuod nga ang pagpangolekta niining kuwartaha, nga gidugangan ug ekstrang mga donasyon gikan sa mga adunahan, mainampingong gituman sa mga Hudiyo sa Diaspora.”

Ang laing kalangkitan mao ang libolibong mga debotado nga moduaw sa Jerusalem kada tuig alang sa mga pista. Ang asoy sa Buhat 2:9-11 bahin sa Pentekostes 33 K.P. nag-ilustrar niini. Ang debotadong mga Hudiyo nga mitambong sa pista naggikan sa Partia, Media, Elam, Mesopotamia, Capadocia,  Pontus, Asia, Frigia, Pamfilia, Ehipto, Libya, Roma, Creta, ug Arabia.

Ang administrasyon sa templo sa Jerusalem nakigkomunikar sa mga Hudiyo sa Diaspora pinaagig sulat. Nahibaloan nga si Gamaliel, ang magtutudlo nga gihisgotan diha sa Buhat 5:34, nagpadalag mga sulat ngadto sa Babilonya ug sa ubang bahin sa kalibotan. Sa dihang miabot si apostol Pablo ingong binilanggo sa Roma sa mga 59 K.P., giingnan siya sa “mga kadagkoan sa mga Hudiyo” nga “wala kami makadawat ug mga sulat mahitungod kanimo gikan sa Judea, ni may usa man sa mga igsoon nga nakaabot nga nagtaho o nagsultig daotan bahin kanimo.” Kini nagpaila nga ang mga sulat ug taho subsob nga gipadala gikan sa yutang natawhan ngadto sa Roma.—Buhat 28:17, 21.

Ang Bibliya sa panahon sa mga Hudiyo sa Diaspora maoy usa ka Gregong hubad sa Hebreohanong Kasulatan nga nailhang Septuagint. Usa ka reperensiyang basahon nag-ingon: “Makataronganon gayod ang paghinapos nga ang LXX [Septuagint] gibasa ug gidawat sa tibuok diaspora ingong Bibliya o ‘balaang sinulat’ sa nagkatibulaag nga mga Hudiyo.” Kanang hubara mao gihapon ang kanunayng gigamit sa unang mga Kristohanon sa ilang pagpanudlo.

Nahibalo gayod ang mga membro sa nagamandong lawas sa mga Kristohanon sa Jerusalem bahin niining mga kahimtanga. Ang maayong balita nakaabot na sa mga Hudiyo sa Diaspora sa Sirya ug mas layo pa, nga naglakip sa Damasco ug Antioquia. (Buhat 9:19, 20; 11:19; 15:23, 41; Galacia 1:21) Sa tigom niadtong 49 K.P., ang nanambong dayag nga nagplano sa umaabot nga buluhaton. Atong hisgotan ang mga giingon sa Bibliya bahin sa pag-uswag taliwala sa mga Hudiyo ug mga kinabig.

Ang mga Panaw ni Pablo ug ang mga Hudiyo sa Diaspora

Ang unang asaynment ni apostol Pablo mao ang ‘pagdala sa ngalan ni Jesu-Kristo ngadto sa tanang kanasoran maingon man sa mga hari ug sa mga anak sa Israel.’ b (Buhat 9:15) Human sa maong tigom sa Jerusalem, si Pablo mipadayon sa pag-adto sa mga Hudiyo sa Diaspora bisan diin siya mibiyahe. (Tan-awa ang kahon sa panid 14.) Kini nagpasabot nga ang gikauyonang teritoryo hayan gibase sa dapit, dili sa mga tawo. Gipaabot ni Pablo ug Bernabe ang ilang misyonaryong buluhaton ngadto sa kasadpan, ug ang uban nagsangyaw sa yutang natawhan sa mga Hudiyo ug sa dagkong mga komunidad sa mga Hudiyo sa Silangang bahin sa kalibotan.

Sa dihang gisugdan ni Pablo ug sa iyang mga kauban ang ilang ikaduhang misyonaryong panaw nga naggikan sa Antioquia sa Sirya, sila gigiyahan pakasadpan agi sa Asia Minor abot sa Troas. Gikan didto sila mipaingon sa Macedonia tungod kay mihinapos sila nga “ang Diyos nagpatawag [kanila] aron ipahayag ang maayong balita ngadto [sa mga taga-Macedonia].” Sa ulahi, natukod ang Kristohanong mga kongregasyon sa ubang mga siyudad sa Uropa, nga naglakip sa Atenas ug Corinto.—Buhat 15:40, 41; 16:6-10; 17:1–18:18.

Sa mga 56 K.P., sa hinapos nga bahin sa iyang ikatulong misyonaryong panaw, nagplano si Pablo sa pag-adto pa gayod sa layong bahin sa kasadpan ug sa pagpalapad sa teritoryo nga giasayn kaniya panahon sa tigom didto sa Jerusalem. Siya misulat: “Ako may kaikag nga ipahayag usab ang maayong balita kaninyo diha sa Roma,” ug, “ako mohapit kaninyo inigpaingon sa Espanya.” (Roma 1:15; 15:24, 28) Apan komosta ang dagkong mga komunidad sa Diaspora didto sa Silangan?

Mga Komunidad sa mga Hudiyo sa Silangan

Panahon sa unang siglo K.P., ang Ehipto ang may kinabag-ang komunidad sa Diaspora, ilabina sa kaulohan niini, sa Alejandria. Kining maong sentro sa negosyo ug kultura may populasyon sa mga Hudiyo nga ang gidaghanon mikabat ug ginatos ka libo, uban sa mga sinagoga nga nakatag sa tibuok siyudad. Si Philo, nga usa ka Hudiyong taga-Alejandria, miingon nga sa tibuok Ehipto, may labing menos usa ka milyong Hudiyo niadtong panahona. Ubay-ubay usab ang nanimuyo sa kasikbit nga Libya, sa siyudad sa Cirene ug sa palibot niana.

 Ang pipila ka Hudiyo nga nahimong mga Kristohanon naggikan niining mga dapita. Atong mabasa ang bahin kang “Apolos, usa ka lumad sa Alejandria,” sa “pipila ka tawong taga-Cipro ug taga-Cirene,” ug “si Lucio nga taga-Cirene,” kinsa nagpaluyo sa kongregasyon sa Antioquia sa Sirya. (Buhat 2:10; 11:19, 20; 13:1; 18:24) Gawas sa maong paghisgot wala nay giingon ang Bibliya bahin sa kalihokan sa unang mga Kristohanon sa Ehipto ug sa kasikbit niini, gawas sa pagsangyaw sa Kristohanong ebanghelisador nga si Felipe ngadto sa Etiopianhong eunuko.—Buhat 8:26-39.

May daghang Hudiyo usab sa Babilonya, nga miabot pa gani sa Partia, Media, ug Elam. Usa ka historyano miingon nga “ang matag teritoryo diha sa kapatagan sa Tigris ug Euprates, gikan sa Armenia ngadto sa gulpo sa Persia, maingon man gikan sa amihanan-silangan ngadto sa Dagat Caspian, ug gikan sa silangan ngadto sa Media, may molupyong mga Hudiyo.” Ang Encyclopaedia Judaica nagbanabana nga ang ilang gidaghanon maoy mga 800,000 o kapin pa. Ang historyanong Hudiyo sa unang siglo nga si Josephus nagtug-an kanato nga tinagpulo ka libong mga Hudiyo sa Babilonya ang mipanaw paingon sa Jerusalem alang sa tinuig nga mga pista.

Nabawtismohan kaha ang pipila sa maong mga Hudiyo nga naggikan sa Babilonya niadtong Pentekostes 33 K.P.? Wala kita mahibalo, apan nahilakip niadtong nakadungog kang apostol Pedro niadtong adlawa mao ang pipila nga taga-Mesopotamia. (Buhat 2:9) Nahibalo kita nga si apostol Pedro didto sa Babilonya sa mga 62-64 K.P. Samtang didto, gisulat niya ang iyang unang sulat ug tingali ang ikaduhang sulat usab. (1 Pedro 5:13) Ang Babilonya nga may dakong populasyon sa mga Hudiyo dayag nga giisip nga bahin sa teritoryo nga giasayn kang Pedro, Juan, ug Santiago panahon sa panagkatigom nga gihisgotan niya diha sa sulat ngadto sa mga taga-Galacia.

Ang Kongregasyon sa Jerusalem ug ang mga Hudiyo sa Diaspora

Si Santiago, kinsa mitambong usab sa panagkatigom diin gihisgotan ang bahin sa mga teritoryo, nag-alagad ingong usa ka magtatan-aw sa kongregasyon sa Jerusalem. (Buhat 12:12, 17; 15:13; Galacia 1:18, 19) Panahon sa Pentekostes 33 K.P., nakita niya ang libolibong bisita nga mga Hudiyo sa Diaspora nga midawat sa maayong balita ug nabawtismohan.—Buhat 1:14; 2:1, 41.

 Niadtong tungora ug human niadto, tinagpulo ka libong mga Hudiyo ang nangabot alang sa tinuig nga mga pista. Ang siyudad napunog mga tawo, ug ang mga bisita kinahanglang moestar sa sikbit nga mga balangay o magkampo diha sa mga tolda. Gawas pa sa pagpakighimamat sa ilang mga higala, nag-ingon ang Encyclopaedia Judaica, ang mga debotado nanulod sa templo aron sa pagsimba, paghalad, ug pagtuon sa Torah.

Walay duhaduha nga si Santiago ug ang uban pang mga membro sa kongregasyon sa Jerusalem nagpahimulos ning maong mga okasyon sa pagsangyaw sa mga Hudiyo sa Diaspora. Tingali gihimo kadto sa mga apostoles uban ang dakong pag-amping sa panahon nga “[mitungha ang] dakong paglutos batok sa kongregasyon nga didto sa Jerusalem” ingong resulta sa pagkamatay ni Esteban. (Buhat 8:1) Sa wala pa kining hitaboa ug pagkahuman niadto, ang mga talaan nagpaila nga nagpadayon ang pag-uswag tungod sa kasibot sa pagsangyaw ning maong mga Kristohanon.—Buhat 5:42; 8:4; 9:31.

Unsay Atong Makat-onan?

Sa pagkatinuod, ang unang mga Kristohanon mihimog sinserong mga paningkamot sa pagsangyaw ngadto sa mga Hudiyo bisan diin sila nagpuyo. Sa samang panahon, si Pablo ug ang uban pa naningkamot sa pag-abot sa mga Hentil sa kayutaan sa Uropa. Gituman nila ang panamilit nga sugo ni Jesus ngadto sa iyang mga sumusunod sa paghimog mga tinun-an “sa katawhan sa tanang kanasoran.”—Mateo 28:19, 20.

Gikan sa ilang panig-ingnan, makat-onan nato ang kahinungdanon sa pagsangyaw sa organisadong paagi aron kana paluyohan sa espiritu ni Jehova. Masabtan usab nato ang mga bentaha sa pagsangyaw niadtong adunay pagtahod sa Pulong sa Diyos, ilabina sa mga teritoryo nga diyutay lang ang mga Saksi ni Jehova. Ang pipila ba ka dapit sa inyong teritoryo mas mabungahon kay sa ubang mga dapit? Lagmit mas maayong kobrehan nga mas subsob kining mga dapita. Aduna bay publikong mga okasyon sa inyong dapit nga angayang mohimog linaing mga paningkamot sa pagsangyaw sa di-pormal nga paagi ug sa pagsangyaw sa kadalanan?

Makakuha gayod kitag kaayohan pinaagi sa pagbasa sa Bibliya bahin sa unang mga Kristohanon ug sa pagsinati sa pipila ka makasaysayanhon ug geograpikanhong mga detalye. Ang usa ka himan nga atong magamit aron mouswag pa ang atong pagsabot mao ang brosyur nga ‘Tan-awa ang Maayong Yuta,’ nga dunay daghang mapa ug mga hulagway.

[Mga footnote]

[Chart sa panid 14]

ANG KAHINGAWA NI APOSTOL PABLO ALANG SA MGA HUDIYO SA DIASPORA

SA WALA PA ANG PANAGKATIGOM SA JERUSALEM SA 49 K.P.

Buhat 9:19, 20 Damasco — “diha sa sinagoga siya misugod sa pagwali”

Buhat 9:29 Jerusalem — ‘nakigsulti sa nagsultig-Grego nga

mga Hudiyo’

Buhat 13:5 Salamis, Cipro — “nagmantala sa pulong sa Diyos

diha sa mga sinagoga sa mga Hudiyo”

Buhat 13:14 Antioquia sa Pisidia — ‘nanulod sa mga

sinagoga’

Buhat 14:1 Iconio — ‘nanulod sa sinagoga sa mga Hudiyo’

HUMAN SA PANAGKATIGOM SA JERUSALEM SA 49 K.P.

Buhat 16:14 Filipos — “Lydia, . . . usa ka magsisimba sa Diyos”

Buhat 17:1 Tesalonica — “usa ka sinagoga sa mga Hudiyo”

Buhat 17:10 Berea — “sa sinagoga sa mga Hudiyo”

Buhat 17:17 Atenas — ‘nangatarongan diha sa sinagoga sa

mga Hudiyo’

Buhat 18:4 Corinto — ‘nagpakigpulong diha sa sinagoga’

Buhat 18:19 Efeso — “misulod sa sinagoga ug nangatarongan

sa mga Hudiyo”

Buhat 19:8 Efeso — “misulod sa sinagoga, nga misulti uban

ang kaisog sulod sa tulo ka bulan”

Buhat 28:17 Roma — “gitawag ang mga kadagkoan sa mga

Hudiyo”

[Mapa sa panid 15]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Kadtong nakadungog sa maayong balita sa Pentekostes 33 K.P. naggikan sa lagyong mga dapit

ILIRICO

ITALYA

Roma

MACEDONIA

GRESYA

Atenas

CRETA

Cirene

LIBYA

BITINIA

GALACIA

ASIA

FRIGIA

PAMFILIA

CIPRO

EHIPTO

ETIOPIA

PONTUS

CAPADOCIA

CILICIA

MESOPOTAMIA

SIRYA

SAMARIA

Jerusalem

JUDEA

MEDIA

Babilonya

ELAM

ARABIA

PARTIA

[Kadagatan]

Dagat Mediteranyo

Itom nga Dagat

Pulang Dagat

Gulpo sa Persia