Ebla—Nakalimtan nga Karaang Siyudad Nakaplagan

Sa ting-init sa 1962, si Paolo Matthiae, usa ka batan-on nga Italyanong arkeologo, nagsurbi sa kapatagan sa amihanan-kasadpang Sirya nga wala mahibalo kon unsay iyang makaplagan. Kon bahin sa arkeolohiya, ang interyor nga bahin sa Sirya giisip nga dili kaayo hinungdanon. Apan, gikan sa pagpangubkob nga gisugdan duha ka tuig sa ulahi didto sa Tell Mardikh, mga 60 kilometros habagatan sa Aleppo, nakaplagan ang giisip sa daghan nga ‘labing hinungdanong arkeolohikal nga kaplag sa ika-20ng siglo.’

ANG karaang mga sinulat nagpamatuod nga naglungtad ang siyudad nga ginganlag Ebla. Apan, walay nahibalo kon asang bungtora sa tibuok Tungang Sidlakan makaplagan ang maong siyudad. Ang usa ka sinulat naghisgot bahin sa kadaogan ni Sargon, ang hari sa Akkad, batok sa “Mari, Yarmuti, ug sa Ebla.” Sa laing sinulat, ang Sumeriano nga si Haring Gudea naghisgot sa mahalong mga kahoy nga iyang nakuha gikan sa “kabukiran sa Ibla [Ebla].” Ang ngalang Ebla makita usab sa Karnak, Ehipto, diha sa usa ka listahan sa karaang mga siyudad nga gipukan ni Paraon Thutmose III. Busa imong masabtan kon nganong ang mga arkeologo naningkamot sa pagpangita sa Ebla.

Apan, ang dugang pagpangubkob nagmabungahon. Sa 1968, ang usa ka bahin sa estatwa ni Ibbit-Lim, usa ka hari sa Ebla, nakaplagan. Kini adunay kinulit nga panaad diha sa Akkadian nga pinulongan nga nagbutyag nga kini gipahinungod ngadto sa diyosa nga si Ishtar, kinsa “bantogan sa Ebla.” Oo, ang arkeolohikal nga mga kaplag nagsugod sa pagbutyag sa “usa ka bag-ong pinulongan, usa ka bag-ong kasaysayan, ug usa ka bag-ong kultura.”

Ang pamatuod nga ang Tell Mardikh mao ang karaang Ebla nabutyag sa 1974/75 sa dihang nakaplagan ang cuneiform nga mga papan nga sublisubling naghisgot sa maong karaang ngalan. Gipakita usab sa mga pagpangubkob nga ang siyudad natukod nianang dapita labing menos duha ka higayon. Human sa unang yugto sa halangdong paglungtad niini, kini nagun-ob. Dayon ang Ebla natukod pag-usab, apan kini nagun-ob na usab ug nakalimtan sulod sa daghang katuigan.

Usa ka Siyudad nga Daghag Kasaysayan

Ang labing karaang mga siyudad gitukod diha sa kapatagan nga duol sa mga suba, sama nianang tali sa mga subang Tigris ug Euprates, diin mahimong abunda ang mga pananom. Ang unang mga siyudad nga gihisgotan sa Bibliya nahimutang sa Mesopotamia. (Genesis 10:10) Ang ngalang Ebla lagmit nagkahulogang “Puting Bato,” nga nagtumong sa anapogon nga yuta diin natukod ang siyudad. Ang maong dapit lagmit gipili tungod kay ang lut-od sa mga anapog nagpasabot nga adunay kinaiyanhong suplay sa tubig, nga hinungdanon diha sa dapit nga halayo sa dagkong mga suba.

Tungod sa menos nga pag-ulan sa dapit sa Ebla, mga sereales, paras, ug mga kahoyng olibo lamang ang gipananom. Kining dapita maayong buhian usab ug mga hayop, ilabina mga karnero. Ang nindot nga nahimutangan sa Ebla—tali sa Kapatagan sa Mesopotamia ug sa Baybayon sa Mediteranyo—maayong negosyohan ug kahoy, dili-kaayo mahal nga mga bato, ug mga metal. Ang siyudad mao ang kinadak-an sa maong rehiyon nga may populasyon nga duolan sa 200,000 ka tawo, ug halos ikanapulo ka bahin niini ang nagpuyo sa kaulohan.

Ang mga gun-ob sa dakong palasyo nagpamatuod sa kahalangdon niining yugtoa sa sibilisasyon  sa mga Eblahanon. Makasulod ka sa palasyo agi sa ganghaan nga mga 12 ngadto 15 metros ang gihabogon. Ang palasyo gipadak-an paglabay sa panahon aron matagan-an ang nagdakong panginahanglan sa nagkagamhanang administrasyon. Ang mga opisyales milihok ilalom sa dakong pamunoan—ang hari ug ang rayna giabagan sa “mga hamili” ug “mga gobernador.”

Kapin sa 17,000 ka papan nga yutang-kulonon ug mga tipaka ang nakaplagan. Sa sinugdan, lagmit adunay kapin sa mga 4,000 ka papan nga wala mabuak, nga mainampingong gipahiluna sa kahoyng mga estante. Kining mga dokumentoha nagpamatuod sa dagkong negosyo sa Ebla. Pananglitan, ang siyudad nakignegosyo uban sa Ehipto, ingon sa gipakita sa harianong mga simbolo sa duha ka paraon. Ang mga papan kasagarang gisulat diha sa Sumerianhong cuneiform. Apan ang uban gisulat diha sa Eblahanong pinulongan, usa ka karaan kaayong Semitikong pinulongan nga mahimong hubaron sa tabang niining mga papan nga dokumento. Ang mga nagtuon bahin sa Sidlakan nahingangha sa pagkadiskobre sa maong karaang Semitikong pinulongan. Maikag ka tingali nga ang pipila ka papan naundan ug duha ka pinulongan, ang Sumerianhon ug ang Eblahanon. Ang librong Ebla—Alle origini della civiltà urbana (Ebla—Ang Sinugdanan sa Sibilisasyon sa mga Siyudad) nagtawag niini nga “ang labing karaang diksiyonaryo nga among nahibaloan.”

Ang Ebla dayag nga usa ka militaryong gahom, tungod kay ang nakubkoban nga kinulitang mga butang nagpakita sa mga manggugubat nga mga Eblahanon sa aktong pagpatay sa ilang mga kaaway o nagpakita sa pinunggot nga mga ulo. Apan, ang kahalangdon sa Ebla natapos sa dihang nakaengkuwentro niini ang nagkagamhanang mga nasod sa Asirya ug Babilonya. Dili sayon ang pagsuhid niadtong mga hitaboa sa tukmang paagi, apan lagmit nga sa primero si Sargon I (dili ang Sargon nga gihisgotan sa Isaias 20:1) ug dayon ang iyang apong lalaki nga si Naram-Sin ang misulong sa Ebla. Ang mga pamatuod sa arkeolohiya nagpakita nga mabangis ug dugoon ang maong panag-engkuwentro.

Apan, sama sa nahisgotan na, paglabay sa usa ka yugto sa panahon natukod pag-usab ang siyudad ug nahimo pa ganing hinungdanong bahin sa maong rehiyon. Ang bag-ong siyudad gitukod sumala sa usa ka tinong plano, nga mas halangdon kay sa nauna. Sa ubos nga bahin sa siyudad nahimutang  ang usa ka sagradong dapit nga gipahinungod ngadto sa diyosa nga si Ishtar, nga giisip usab ingong diyosa sa pagkamasanayon sa mga Babilonyanhon. Lagmit nakadungog ka na bahin sa iladong Ishtar Gate, nga nadiskobrehan diha sa mga gun-ob sa Babilonya. Ang usa ka dako kaayong tinukod sa Ebla morag gigamit nga puy-anan sa mga leyon nga giisip nga sagrado sama sa diyosa nga si Ishtar. Kini magdala kanato ngadto sa relihiyon sa Ebla.

Relihiyon sa Ebla

Sama sa ubang dapit sa karaang Sidlakan, ang Ebla adunay daghang diyos. Ang uban kanila mao si Baal, si Hadad (usa ka ngalan nga gisumpay sa mga ngalan sa pipila ka hari sa Sirya), ug si Dagan. (1 Hari 11:23; 15:18; 2 Hari 17:16) Silang tanan gikahadlokan sa mga Eblahanon. Ila pa ganing gisimba ang mga diyos sa ubang mga tawo. Gipakita sa arkeolohikal nga mga kaplag nga, ilabina sa ikaduhang milenyo W.K.P., ginasimba usab ang harianong mga katigulangan nga gipakadiyos.

Ang mga Eblahanon wala mosalig sa bug-os sa ilang mga diyosdiyos. Ang bag-ong siyudad sa Ebla gilibotan usab ug doble nga dagkong paril, nga makapahingangha sa mga kaaway. Ang panggawas nga bahin sa mga paril adunay sukod nga duolan sa tres kilometros. Kini makita gihapon karon.

Apan, bisan ang natukod pag-usab nga Ebla natapos ra gihapon. Lagmit ang mga Hitihanon mao ang bug-os nga nagpukan niining gamhanang siyudad kanhi niadtong mga 1600 W.K.P. Sumala sa usa ka karaang balak, ang Ebla “napusgay sama sa usa ka seramikong plorera.” Sa wala madugay kini nagsugod sa pagkahanaw gikan sa kasaysayan. Ang usa ka dokumento nga gisulat sa mga krusado nga nagmartsa paingon sa Jerusalem sa 1098 naghisgot sa dapit nga nahimutangan kanhi sa Ebla, nga nagtumong niini ingong hilit nga kampo sa nasod, nga ginganlag Mardikh. Sa ngadtongadto ang Ebla nakalimtan, ug nakaplagan lamang paglabay sa linibo ka katuigan.

[Kahon sa panid 14]

ANG EBLA UG ANG BIBLIYA

Ang usa ka artikulo nga gipatik niadtong 1976 sa magasing Biblical Archeologist nakapaikag sa mga eskolar sa Bibliya. Ang naghubad sa mga papan nga gikan sa Ebla nag-ingon nga lakip sa mga butang nga gihisgotan diha sa mga papan, kini posibleng naghisgot ug mga ngalan sa mga tawo ug mga dapit nga gihisgotan daghang tuig sa ulahi diha sa Bibliya. Tingali naghunahuna ug labaw pa kay sa aktuwal nga gipatik, ang ubang mga eskolar nagsulat nga ang Ebla naghatag ug arkeolohikal nga pamatuod sa pagkakasaligan sa asoy sa Genesis. a Ang Heswita nga si Mitchell Dahood nag-ingon nga ang “mga papan [gikan sa Ebla] naghatag ug katin-awan sa mga butang nga wala kaayo ipatin-aw sa Bibliya.” Pananglitan, siya nagtuo nga kini makapatin-aw “kon unsa na ka dugay nga gigamit ang ngalan sa Diyos sa Israel.”

Gisusi pag-ayo karon kining maong mga sinulat. Tungod kay ang Hebreohanon ug ang Eblahanon maoy Semitikong mga pinulongan, aduna gayoy posibilidad nga ang pipila ka ngalan sa mga siyudad o mga tawo mahimong managsama o parehas nianang sa Bibliya. Apan, wala kini magpasabot nga kini nagtumong sa samang mga dapit o mga tawo. Mahibaloan ra unya sa umaabot kon unsa ka dako ang epekto sa mga nadiskobrehan bahin sa Ebla ngadto sa pagtuon bahin sa Bibliya. Mahitungod sa ngalan sa Diyos, ang magsusulat sa usa ka artikulo sa Biblical Archeologist nanghimakak nga siya nag-ingon nga dunay “Yahweh” nga gihisgotan diha sa mga sinulat sa Ebla. Alang sa uban, ang cuneiform nga sinulat nga gihubad nga ja nagpaila lang sa usa sa daghang diyosdiyos sa mga Eblahanon, samtang ang daghang uban pang mga espesyalista nagpatin-aw niini nga usa lang ka timaan sa gramatika. Bisag unsa pa kini, kini wala magtumong sa bugtong matuod nga Diyos, si Jehova.—Deuteronomio 4:35; Isaias 45:5.

[Footnote]

[Mapa/Hulagway sa panid 12]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

DAKONG DAGATI

CANAAN

SIRYA

Aleppo

Ebla (Tell Mardikh)

Subang Euprates

[Credit Line]

Archaeologist: Missione Archeologica Italiana a Ebla-Università degli Studi di Roma ‘La Sapienza’

[Hulagway sa panid 12, 13]

Usa ka bulawang kuwentas nga gikan pa sa mga 1750 W.K.P.

[Hulagway sa panid 13]

Mga gun-ob sa dakong palasyo

[Hulagway sa panid 13]

Dibuho sa pintor sa yutang-kulonon nga mga papan nga gitipigan diha sa lawak sa makasaysayanhong mga butang

[Hulagway sa panid 13]

Cuneiform nga papan

[Hulagway sa panid 13]

Harianong baston sa Ehipto, 1750-1700 W.K.P.

[Hulagway sa panid 13]

Eblahanon nga manggugubat ug ang mga ulo sa mga kaaway

[Hulagway sa panid 14]

Usa ka monyumento nga gipahinungod sa diyosa nga si Ishtar

[Credit Line]

Missione Archeologica Italiana a Ebla-Università degli Studi di Roma ‘La Sapienza’

[Picture Credit Line sa panid 13]

All images (except palace remains): Missione Archeologica Italiana a Ebla - Università degli Studi di Roma ‘La Sapienza’