Ang Nawalang Basahon ni John Milton

TALAGSA ra kaayo nga ang usa ka magsusulat nakaimpluwensiya pag-ayo sa kalibotan sama kang John Milton, ang awtor sa taas nga balak nga Paraisong Nawala. Sumala sa usa ka biograpo, “ang daghan nagmahal, ang pipila nagdumot, apan diyutay ra gayod ang wala makabati” bahin kang Milton. Hangtod karon, ang iyang mga sinulat mao gihapon ang gikuhaan ug mga ideya sa Ingles nga katitikan ug kultura.

Nganong ingon niana kadako ang impluwensiya ni John Milton? Nganong gilantugian pag-ayo ang kataposan niyang sinulat nga Bahin sa Kristohanong Doktrina, mao nga kana wala maimprenta sulod sa 150 ka tuig?

Ang Iyang Pagkabatan-on

Si John Milton natawo sa usa ka sapian kaayong pamilya sa London niadtong 1608. “Sa bata pa ako, giandam na ako sa akong amahan alang sa pagtuon sa katitikan, nga sukad sa 12-anyos pa ako kasagarang tungang gabii na kong matulog kay gusto ko kaayong magtuon,” nahinumdom si Milton. Hawod siya sa klase ug nakatapos siyag taas nga kurso sa Cambridge niadtong 1632. Human niadto, nagpadayon siya sa pagbasag mga basahon bahin sa kasaysayan ug mga basahong gisulat sa karaang mga Grego ug Romano.

Gusto ni Milton nga mahimong magbabalak, apan ang Inglaterra niadto nagsagubang ug rebolusyonaryong mga suliran. Ang parliamento, nga gipangulohan ni Oliver Cromwell, nagtudlog mga huwes nga maoy nagpapatay kang Haring Carlos I niadtong 1649. Ang maong aksiyon gidepensahan ni Milton pinaagi sa pagsulat ug makapadaning mga pangatarongan ug nahimo siyang tigpamaba sa pamunoan ni Cromwell. Gani, sa wala pa siya mabantog ingong magbabalak, ilado na si John Milton tungod sa iyang mga sinulat bahin sa politika ug maayong panggawi.

Sa napasig-uli ang pagmando sa hari sa pagkorona kang Carlos II niadtong 1660, nameligro ang kinabuhi ni Milton tungod sa nangagi niyang pagpaluyo kang Cromwell. Nagtagotago si Milton, ug sa tabang lamang sa iyang impluwensiyadong mga higala nga nakaikyas siya sa kamatayon. Bisan pa niining tanan, wala maawop ang iyang dakong kaikag bahin sa relihiyon.

Ang “Bibliya Ingong Bugtong Sukdanan”

Sa pagbatbat sa iyang pagkahilig sa relihiyon sa bata pa siya, si Milton misulat: “Sa bata pa ako, seryoso ko nang gitun-an ang Daan ug Bag-ong Testamento diha sa orihinal nga mga pinulongan niini.” Giisip ni Milton nga ang Balaang Kasulatan mao ang bugtong kasaligang giya bahin sa maayong panggawi ug sa relihiyosong mga pagtulon-an. Apan nahigawad siya pag-ayo sa dihang iyang gitun-an ang dinawat nga relihiyosong mga basahon sa iyang adlaw. “Ang akong pagtuo ug paglaom alang sa kaluwasan dili nako ikasalig sa maong mga basahon,” misulat siya sa ulahi. Kay determinado nga mosusi kon ang iyang mga pagtuo “nahiuyon ba sa Bibliya ingong bugtong sukdanan,” mihimo si Milton ug mga listahan sa mga teksto nga giisip niyang hinungdanon ubos sa dagkong mga ulohan ug mikutlo siyag mga teksto gikan nianang mga listahana.

Karong panahona, nailhan pag-ayo si John Milton tungod sa pagsulat sa basahong Paraisong Nawala, nga maoy usa ka balaknon nga pag-asoy sa pagkahulog sa tawo gikan sa kahingpitan nga anaa sa Bibliya. (Genesis, kapitulo 3) Kining basahona, nga unang gipatik niadtong 1667, maoy nakapabantog kang  Milton ingong magsusulat, ilabina sa katawhang nagsultig Iningles. Iyang gipatik sa ulahi ang usa ka sumpay nga balak nga may ulohang Paraisong Nabatonan Pag-usab. Ang maong mga balak nagpahayag sa orihinal nga katuyoan sa Diyos alang sa tawo—ang pagtagamtam ug hingpit nga kinabuhi diha sa usa ka paraisong yuta—ug nagpunting sa pagpasig-uli sa Diyos sa Paraiso sa yuta pinaagi ni Kristo. Pananglitan, diha sa basahong Paraisong Nawala gitagna ni Miguel nga arkanghel ang panahon sa dihang si Kristo “magaganti sa Iyang matinumanong mga alagad ug mohatag kanilag dumalayong kalipay, sa langit man o sa yuta, kay ang tibuok yuta unya mahimo nang paraiso, nga usa ka dapit nga mas makapalipay kay sa Eden, ug matagamtam na unya ang mas malipayong mga adlaw.”

Bahin sa Kristohanong Doktrina

Sulod sa daghang katuigan, buot usab ni Milton nga makagamag basahon nga maghisgot bahin sa Kristohanong kinabuhi ug doktrina. Bisag nabuta niadtong 1652, gihagoan niya ang maong proyekto sa tabang sa iyang mga sekretaryo hangtod sa iyang pagkamatay niadtong 1674. Ang gihimong ulohan ni Milton sa maong kataposang basahon maoy Usa ka Basahon Bahin sa Kristohanong Doktrina nga Gipasukad Lamang sa Balaang Kasulatan. Kini ang iyang gisulat ingong pasiunang mga pulong: “Ang kadaghanang awtor nga nagsulat bahin niining ulohana naghimo lamang ug panaplin nga mga nota uban ang mubong pagsitar sa kapitulo ug bersikulo sa Bibliya nga nagsuportar sa tanan nilang gitudlo. Apan sa akong bahin, halos moawas na sa mga panid ang daghan kaayong mga pangutlo gikan sa tanang bahin sa Bibliya.” Sumala sa iyang giingon, ang basahong Bahin sa Kristohanong Doktrina naghisgot o nagkutlo sa Kasulatan sa kapin ug 9,000 ka beses.

Bisan tuod sa miagi si Milton wala magpanuko sa pagpahayag sa iyang mga hunahuna, wala niya ipapatik ang maong basahon. Ngano? Ang usa ka hinungdan mao nga siya nahibalo nga ang Kasulatanhong mga katin-awan niini lahi kaayo sa dinawat nga doktrina sa simbahan. Dugang pa, tungod kay Ingles nga hari na usab ang nagmando sa nasod, dili na siya duol sa luwag. Busa lagmit nga siya nagpaabot nga mas molinaw ang panahon. Bisag unsa pay kahimtang, sa pagkamatay ni Milton ang iyang sekretaryo nagdala sa iyang Latin nga manuskrito ngadto sa usa ka magpapatik apan kini midumili sa pagpatik. Unya gikompiskar sa sekretaryo sa langyawng kahikayan sa Inglaterra ang manuskrito ug gihipos kana. Milabay una ang 150 ka tuig ayha pa madiskobrehi ang basahon ni Milton.

Niadtong 1823, napalgan sa usa ka klerk ang manuskrito ni Milton. Gimando ni Haring Jorge IV, nga maoy naghari niadto sa Inglaterra, nga hubaron kini gikan sa Latin ngadto sa Iningles ug ipadayag sa publiko. Sa dihang naimprenta kini duha ka tuig sa ulahi, ang manuskrito nakapukaw ug init nga panaglantugi taliwala sa mga pangulo sa relihiyon ug sa mga magsusulat. Gideklarar dayon sa usa ka obispo nga ang manuskrito dili tinuod, kay wala siya magtuo  nga si Milton—nga giisip ingong bantogang magbabalak bahin sa relihiyon sa Inglaterra—magsalikway sa sagradong mga doktrina sa simbahan. Kay napanan-aw daan ang maong reaksiyon ug agig pamatuod nga si Milton gayod ang magsusulat, gibutangan sa maghuhubad ang iyang edisyon ug mga potnot nga nagbatbat ug 500 ka kaamgiran sa mga basahong Bahin sa Kristohanong Doktrina ug Paraisong Nawala. a

Ang mga Pagtuo ni Milton

Sa panahon ni Milton, ang Inglaterra nagsagop sa Protestanteng Repormasyon ug mibulag na sa Iglesya Romana Katolika. Nagtuo ang kadaghanang Protestante nga kon bahin sa pagtuo ug maayong panggawi, ang Kasulatan lamang ang awtoridad ug dili ang papa. Apan diha sa basahong Bahin sa Kristohanong Doktrina, gipakita ni Milton nga ang daghang pagtulon-an ug mga tulumanon sa Protestante maoy sukwahi usab sa Kasulatan. Pinasukad sa Bibliya, iyang gisalikway ang doktrinang predestinasyon sa Calvinista apan gidapigan ang kagawasan sa pagpili. Gipasiugda niya ang matinahorong paggamit sa ngalan sa Diyos, nga Jehova, nga sa makadaghan iyang gigamit diha sa iyang mga sinulat.

Gigamit ni Milton ang Kasulatan aron pamatud-an nga ang tawhanong kalag mamatay. Sa pagkomento bahin sa Genesis 2:7, siya misulat: “Sa paglalang sa tawo, ang Kasulatan nag-ingon: ug ang tawo nahimong buhing kalag. . . . Ang tawo dili doble o mahimong bulagon: ang tawo dili hinulma gikan sa duha ka magkalahing elemento, ang kalag ug ang lawas, sumala sa gituohan sa kadaghanan. Sukwahi niana, ang tibuok tawo mao ang kalag, ug ang kalag mao ang tawo.” Unya nangutana si Milton: “Mamatay ba ang tibuok nga tawo, o ang lawas lamang?” Human ipahayag ang daghan kaayong teksto sa Bibliya nga nagpamatuod nga ang tibuok tawo mamatay, siya dugang miingon: “Apan ang labing makapakombinsir nga pamatuod nga ang kalag mamatay mao ang katin-awan mismo sa Diyos, Ezequiel 18:20: ang kalag nga makasala—kini mismo mamatay.” Gikutlo usab ni Milton ang Lucas 20:37 ug ang Juan 11:25 aron ipakita nga ang paglaom sa mga tawong namatay mao ang umaabot nga pagkabanhaw.

Unsay nagsilbing pabilo sa grabeng reaksiyon sa basahong Bahin sa Kristohanong Doktrina? Ang yano apan lig-ong pamatuod sa Bibliya nga si Kristo, nga Anak sa Diyos, maoy ubos sa Diyos, ang Amahan. Human kutloa ni Milton ang Juan 17:3 ug ang Juan 20:17, siya nangutana: “Kon ang Amahan mao ang Diyos ni Kristo ug atong Diyos, ug kon adunay usa lamang ka Diyos, may lain pa bang Diyos gawas sa Amahan?”

Dugang pa, si Milton mipatin-aw: “Ang Anak mismo ug ang iyang mga apostoles miangkon diha sa tanan nilang gipamulong ug gipanulat nga ang Amahan labaw sa Anak diha sa tanang butang.” (Juan 14:28) “Sa pagkatinuod si Kristo mao ang nag-ingon diha sa Mateo 26:39: Amahan ko, kon posible, isaylo kining kopa gikan kanako; apan, dili sumala sa akong pagbuot, kondili sumala sa imong pagbuot. . . . Nganong sa Amahan lamang siya moampo, ug dili sa iyang kaugalingon, kon siya mao gayod ang Diyos? Kon siya tawo ug sa samang higayon supremong Diyos, nganong moampo pa man siya alang sa usa ka butang nga may gahom man siya sa pagbuhat niana? . . . Ingon nga ang Anak nagsimba ug nagdayeg sa Amahan lamang, gitudloan usab niya kita sa pagbuhat niana.”

Mga Kahuyangan ni Milton

Gipangita ni John Milton ang kamatuoran. Apan siya may kahuyangan gihapon ug ang pipila sa iyang mga pagtuo lagmit naimpluwensiyahan sa makapasubong mga kasinatian. Pananglitan, wala madugay human sa iyang kasal, gibiyaan siya sa iyang asawa, ang anak sa usa ka hamiling pamilya, ug mibalik sa iyang mga ginikanan sulod sa mga tulo ka tuig. Niining yugtoa sa panahon, may mga gisulat si Milton nga nagpakamatarong sa diborsiyo bisan sa mga kaso bahin sa di-pagsinabtanay sa mga magtiayon ug dili lang tungod sa pagpakighilawas ug pagpanapaw nga mao ang gitudlo ni Jesus nga bugtong pasikaranan sa diborsiyo. (Mateo 19:9) Giduso usab ni Milton kanang ideyaha diha sa basahong Bahin sa Kristohanong Doktrina.

Bisan pa sa mga kahuyangan ni Milton, ang basahong Bahin sa Kristohanong Doktrina puwersadong nagpahayag sa panghunahuna sa Bibliya bahin sa daghang hinungdanong pagtulon-an. Hangtod karon, ang iyang basahon nag-awhag sa mga magbabasa niini nga ang ilang mga pagtuo angayng ipasukad sa Balaang Kasulatan nga mao ang hingpit nga sukdanan.

[Footnote]

[Hulagway sa panid 11]

Si Milton makugihong nagtuon sa Bibliya

[Credit Line]

Courtesy of The Early Modern Web at Oxford

[Hulagway sa panid 12]

Nabantog si Milton tungod sa iyang balak nga “Paraisong Nawala”

[Credit Line]

Courtesy of The Early Modern Web at Oxford

[Hulagway sa panid 12]

Ang kataposang basahon ni Milton nawala sulod sa 150 ka tuig

[Credit Line]

Image courtesy of Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina

[Picture Credit Line sa panid 12]

Image courtesy of Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina