1, 2. (a) Epwe ifa usun manawen aramas ika ese wor ewe Paipel? (b) Met epwe álisikich le kúna álillis seni án Kot we Kapas?

 EPWE ifa usun manawom ika ese wor ewe Paipel? Esap wor reom ekkewe kapasen fén mi alúkúlúk epwe emmwenuk iteiten rán. Kosap silei ewe pwóróus mi enlet usun Kot, usun manaw, are met epwe fis lón mwachkkan. Kosap pwal silei met Jiowa a féri fán iten ekkewe aramas me lóóm.

² Sia kilisou pwe esap ina usuch pún Jiowa a awora ngenikich an we Kapas, ewe Paipel. A fen pwonei pwe minne a mak lón epwe nónnóm tori feilfeiló chék. Aposel Petrus a aloni alon Aisea 40:8. Inaamwo ika ena wokisin ese fós usun ewe Paipel mi nóm rech lón ei fansoun, nge a chúen weneiti ewe pwóróus mi mak lón Paipel. (Álleani 1 Petrus 1:24, 25.) Sia tongeni unusen kúna álillisin ewe Paipel ika sia álleani lón pwúkún ach fós. Chón tongei án Kot we Kapas ra fen silei ena. Lón fite fite ier, aramas ra fen angang weires le afféúni ewe Paipel me féri pwe epwe kawor ngeni meinisin, inaamwo ika ese fókkun mecheres me chómmóng ra ú ngeni. Jiowa a  mochen pwe chómmóng “repwe küna manau, repwe pwal silei ewe let.”​—1 Tim. 2:3, 4.

3. Met sipwe káé lón ei lesen? (Ppii ewe sasing lepoputáán ei lesen.)

³ Lón ei lesen, sipwe káé ifa usun án Kot Kapas ese móróló inaamwo ika a (1) siwil fósun fénúfan, (2) siwil mwékútúkútún ekkewe mwúún fénúfan mi efisi siwilin ewe fós mi chéú, me (3) án aramas ú ngeni angangen afféún. Ifa usun ei lesen epwe álisikich? Epwe alapaaló ach aúcheani ewe Paipel me ewe Sou Nemenemen Makkan.​—Mik. 4:2; Rom 15:4.

4. (a) Ifa usun a kan sissiwil ekkewe fós aramas ra eáni mwirin och fansoun? (b) Ifa usun sia silei pwe Kot a etiwa ese lifilifil menni fós aramas ra eáni? Iwe, met meefiom ren ena?

⁴ Ekkewe fós aramas ra eáni a kan sissiwil mwirin och fansoun. Weween ekkóch kapas me mwuten kapas epwe tongeni wesewesen sókkóló weween lón ei fansoun. Neman ka tongeni ekieki eú kapas lón fósun fénúom a pwal ina usun ren siwilin weween. A pwal fis ena ren ekkewe fósun lóóm. Ewe fósun Ipru me Krik aramas ra eáni ikenái a sókko seni ewe fósun Ipru me Krik aramas ra áeá le makkeei ewe Paipel. Lap ngeni aramas rese tongeni weweiti ewe Paipel mi mak lón fósun lóóm lóóm, iwe a lamot repwe néúnéú eú Paipel mi fen afféú. Ekkóch ra meefi pwe ika repwe káé ekkewe fósun Ipru me Krik minen lóóm, ra tongeni wewefichiti ewe Paipel. Nge neman esap tongeni kon lien álisiir usun met ra ekieki. Sia fókkun kilisou pwe ewe Paipel are ekkóch kinikinin lón ra fen afféú lón arapakkan 3,200 fósun fénúfan. Jiowa a mochen pwe “sokun mwich me ainang, kapas me mwü meinisin” repwe feiéch seni an we Kapas. (Álleani Pwärätä 14:6.) Ese mwáál, ei mettóch a apéchékkúla óm riri ngeni Kot, ewe mi tong me ese lifilifil aramas.​—Föf. 10:34.

5. Ifa échún afféún ewe Paipel itan King James Version?

⁵ Sissiwilin fósun fénú a pwal kkúú angangen afféún ewe Paipel. Lupwen a kerán katowu eú afféún Paipel neman a fókkun mecheres án aramas repwe weweiti, nge ló, ló, ló neman ese chúen kon weweéch. A ina usun lupwen a kerán katowu ewe King James Version lón ewe ier 1611. A wiliti eú me lein ekkewe Paipel lón fósun Merika mi fókkun iteféúló. Pwal mwo tori ikenái aramas ra chúen néúnéú ekkóch itiitin fósun Merika ewe King James Version a néúnéú. Iwe nge, ena afféún Paipel a néúnéú ewe it Jiowa lón fitu chék wokisin. Lape ngeni ekkewe wokisin lón ewe popun Paipelin Tesin Ipru mi mak iten Kot we lón, a siwil ewe it ngeni ewe kapas “SAMOL” nge mi mesewatte. Ló, ló, ló lupwen ra pwal peresei kapiin ewe King James Version, ra pwal néúnéú ewe kapas mi mesewatte “SAMOL” lón ekkóch wokisin lón ewe Tesin  Krik. Ren ena, ewe King James Version a affata pwe itá úrúrún mi pwúkún wor leenien iten Kot we lón ewe puk aramas ra eita ngeni Testament Söfö.

6. Pwata sia kilisou pwe a kawor ewe New World Translation?

⁶ Lupwen ewe King James Version a kerán katowu, a mecheres ewe kapasen Merika lón. Nge ló, ló, ló ekkóch lein ekkena kapas usun ra minen lóóm, me rese chúen weweéch lón ei fansoun. Pwal ina chék usun met a fis ngeni ekkewe Paipel mi afféú lón ekkóch kapasen lóóm. Ina minne sia kilisou ren kókkótun kaworen ewe New World Translation of the Holy Scriptures mi afféú lón chómmóng fósun fénúfan lón ei fansoun. Unusen are kinikin ena afféún Paipel a kawor ngeni aramas lón lap seni 150 fósun fénú. Ena mettóch a wewe ngeni pwe lap ngeni aramas wóón unusen fénúfan iei ra tongeni álleani ei afféún Paipel lón pwisin ar fós. A néúnéú ekkewe kapas mi mecheres ach sipwe weweiti me fataffatéch, iwe a ámecheresi án Kot we kapas an epwe achchúngú letipen aramas. (Kölf. 119:97) Nge met a asókaaló aúchean ewe New World Translation, ina liwinsefalilongen iten Kot we lón pwúkún leenian.

7, 8. (a) Pwata chómmóng chón Jus órun 300 ier mwen Jesus rese chúen tongeni weweiti ewe Paipel lón fósun Ipru? (b) Met ewe Greek Septuagint?

⁷ Fán ekkóch lupwen a fis siwil lón mwékútúkútún mwúún fénúfan, iwe a pwal siwil ewe fós aramas ra eáni lón eú atun. Nge Jiowa a túmúnú pwe ewe Paipel epwe kawor lón ewe fós aramas repwe tongeni weweiti. Áwewe chék, ekkewe 39 puk mi akkomw lón ewe Paipel, iir makkeien ekkewe chón Jus are chón Israel. Iir akkomw “Kot a lükü ngeniir an Kapas.” (Rom 3:1, 2) Lupwen ra makkeei ekkena puk a akkomw mak lón fósun Ipru me fósun Aramaik. Nge órun 300 ier mwen Jesus, chómmóng chón Jus rese chúen weweiti fósun Ipru. Pwata? Lupwen Alexander mi Lap a nemenaló chómmóng kinikinin fénúfan, ewe Mwúún Kriis a chéúló. Iwe, fósun Krik a chéúfetál lón sókkopaten fénú mi nóm fán nemenien Kriis. Iwe chómmóng aramas rese chúen fós lón pwisin ar fós nge ra fen poputá le eáni fósun Krik. (Tan. 8:5-7, 20, 21) A pwal fis ena ngeni chómmóng chón Jus, iwe a poputá weiresin ar repwe weweiti ewe Paipel lón fósun Ipru. Iwe met repwele féri?

⁸ Órun 250 ier mwen án Jesus uputiw, a afféú ekkewe nimu puk mi akkomw lón ewe Paipel lón fósun Krik. Mwirin, a pwal afféú ekkewe lusun puk lón ewe Tesin Ipru. A silleló me ren aramas pwe ina ewe Greek Septuagint. Ina áeúin afféún unusen ewe Tesin Ipru aramas ra silei usun.

9. (a) Ifa usun ewe Septuagint me pwal ekkóch afféún Paipel me lóóm ra álisi chón álleani án Kot we Kapas? (b) Menni wokisin lón ewe Tesin Ipru ka fókkun sani?

⁹ Ewe Septuagint a atufichi ekkewe chón Jus mi eáni fósun Krik ar repwe álleani ewe Tesin Ipru lón fósun Krik. Ka tongeni anchangei meseiker lupwen ra tongeni rongorong are álleani án Kot we Kapas lón pwisin ar fós? Ló, ló, ló, kinikinin ewe Paipel a afféú lón pwal ekkóch fósun fénú mi chéú, ren choweán fósun Syriac, Gothic, me Latin. Lupwen chómmóng aramas ra tongeni álleani me weweiti án Kot we Kapas, ra pwal poputá le aúcheani. Neman mi wor eú  wokisin lón Paipel ra wenewen sani, usun chék kich lón ei fansoun. (Álleani Kölfel 119:162-165.) Ewer, án Kot we Kapas ese móróló inaamwo ika a siwil mwékútúkútún mwúún aramas me ekkewe fósun fénú mi chéú.

10. Pwata lap ngeni aramas rese tongeni álleani ewe Paipel lón fansoun John Wycliffe?

¹⁰ Lón ekkewe ier, chómmóng néúwis mi watte ar nemenem ra sótun eppeti aramas ar repwe álleani ewe Paipel. Nge aramas mi niwokkusiti Kot rese úkútiw lón ar angang pwe epwe kawor ewe Paipel ngeni aramas meinisin. Emén me leir, John Wycliffe, mi nóm England órun 600 ier a ló. A lúkú pwe itá úrúrún mi suuk ngeni meinisin ar repwe tongeni álleani ewe Paipel. Lón an we fansoun, lap ngeni aramas lón England rese mwo rongorong fán eú pwóróusen Paipel lón pwisin ar fós. Mi fókkun mémmóng ekkewe Paipel, me eú me eú kapi ra kapiini wóón péúr. Ina pwata, fókkun chókúkkún chék a wor pwisin néúr Paipel. Pwal och, lap ngeni aramas lón ena fansoun rese mwo nge tongeni állea. Chókkewe mi fiti fal neman ra rongorong álleaan ewe Paipel lón fósun Latin, nge a fen minen lóóm ena fós me aramas lón ena fansoun rese chúen weweiti. Ifa usun Jiowa a túmúnú pwe ewe Paipel epwe kawor ngeni aramas lón pwisin ar fós?​—SalF. 2:1-5.

11. Ifa mwirilóón katowuun ewe Paipel Wycliffe a afféwú?

¹¹ Lón ewe ier 1382, John Wycliffe me pwal ekkóch aramas ra afféúni ewe Paipel ngeni fósun Merika. Ewe Paipel Wycliffe a afféwú a fókkun iteféúló me ren eú kúmiin aramas itan Lollards, iir chón tapweló mwirin Wycliffe. Chókkana ra aúcheani ewe Paipel. Ra sáifetál ngeni sóópw me sóópw lón unusen England. Ra álleani ewe Paipel ngeni aramas me likiti ngeniir ekkóch kapiin kinikinin ra chék makkeei wóón péúr. Pokiten ar angang, iwe a chéúsefál ewe Paipel.

12. Met meefien ekkewe néúwisin lamalam usun Wycliffe me an we angang?

¹² Ekkewe néúwisin lamalam ra oput Wycliffe, néún we Paipel, me ekkewe chón tapweló mwirin. Ra eriáfféwúmwááli ekkewe  Lollards me amóeló meinisin afféúnien Wycliffe kewe Paipel ra tongeni kúna. Inaamwo ika Wycliffe a fen máló, nge ekkewe néúwisin lamalam ra apwúngaló pwe i emén chón rikiló, are chón oputa ewe Lamalamen Katolik lón ena atun. Ra ttuwetá chúún kewe, kenaló, me aparasa falangan lón ewe chénúpupu Swift. Nge chómmóng aramas ra mochen álleani me weweiti án Kot Kapas, me ekkewe néúwisin lamalam rese tongeni aúkaló. Iwe, fitepúkú ier mwirin, ekkewe aramasen Europe me pwal ekkóch fénú ra poputá le afféúni me printini ewe Paipel lón ekkewe fósun fénú chómmóng aramas repwe tongeni weweiti.

13. Met sia tongeni lúkúlúkú? Ifa usun ei mettóch a apéchékkúla ach lúkú?

¹³ Ewe Paipel a mak fán emmwenien Kot. Nge esap weween pwe Kot a wesewesen emmweni angangen afféún ewe Septuagint, King James Version, ewe Wycliffe Paipel me pwal ekkóch afféún Paipel. Nge, lupwen sia etittina ifa usun ekkena afféún Paipel ra fférútá, a ffat pwe án Jiowa we Kapas ese móróló, usun met a fen pwonei. Ei mettóch a apéchékkúla ach lúkú pwe mettóch meinisin Jiowa a pwonei repwe pwal pwénútá.​—Jos. 23:14.

14. Ifa usun met sia káé usun ewe Paipel a amwékútúkich le alóllóólaaló ach tong ngeni Kot?

¹⁴ Lupwen sia kúna ifa usun Jiowa a túmúnú an we Kapas, a péchékkúleló ach lúkú me alóllóólóló ach tong ngeni. * Pwata Jiowa a awora ngenikich ewe Paipel me mwirin a pwal pwonei pwe epwe túmúnú? Pokiten a tongekich me a mochen áiti ngenikich ifa usun sipwe pwisin kúna feiéch seni. (Álleani Aisea 48:17, 18.) Ena mettóch a achchúngúkich le tongei me álleasochisi.​—1 Joh. 4:19; 5:3.

15. Met sipwe pwóróus wóón lón en lesen mwirin ei?

¹⁵ Sia fókkun aúcheani án Kot we Kapas, iwe ifa usun sipwe tongeni unusen feiéch seni pwisin ach álleani ewe Paipel? Ifa usun sipwe tongeni álisi chókkewe sia afalafaler ar repwe aúcheani ewe Paipel? Ifa usun chókkewe mi wisen asukula ewe mwichefel repwe túmúnú pwe meinisin ar asukul a lóngólóng wóón án Kot we Kapas? Sipwe pwóróus wóón ekkeei kapas eis lón en lesen mwirin ei.