1. ˈGüdandhe ˗mɛɛn ˈö nu Zozɛfö ˗ta, ˈyö ˗mën ˈö˗ ˗kë?

 ZAKƆBÖ gbö Zozɛfö ˗yö ˗bɔ ˈgüdandhe ˈkpii˗ do ˈgü. ˗A ˗gɔmɛn Potifaa ˗bha dhebɔ ˗kun ˈwɔn pö ˗ni ˈgü ˗a ˗dhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka, ˈö˗ pö ˗a ˗dhɛ: «Koo sɛɛˈˈ ˗yö kë do.» ˈˈKɛɛ Zozɛfö ˈti ˈˈwɩ ˗a ˗bha. Mɛn ˈbha ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ꞊dɛɛ ˈwo wo ˗de dhɛɛˈˈ kpɔ ˈwo˗ pö: ‹Mën ˗kë ˈö Zozɛfö ˈti ˈˈwɩ ˗a ˗bha?› Potifaa ˈyaa kun ˈkɔɔ. ˗Ya ˈgo mü ˈzü, ˈdhɛ ˗kë ꞊dhɛ Zozɛfö ˗kun ˗a ˗bha ꞊dhuëŋ ˈka, ˗ya ˗kɔ ˗a ˗dhɛ, ˗a dhebɔnën ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗yö ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ wɔ ˗a ˗ta. ˈˈKɛɛ Zozɛfö ˈti ˈˈwɩ ˗a ˗bha toŋtoŋdhö kö waa˗ ˗nu wo ˗bha sɛɛˈˈ kë do. ˈMën ˗kë? ˗Ya ˗pö: «ˈWɔn yaa suu ˈö ˈˈdhʋ̈, a ˗dho ˗a kë ˗mën ˗wɔn ˈgü, kö ˈa ˗da ˗Zlan ˈˈdhiʋ̈ ˗kɔ suu bha˗ kë?»—ˈWun. 39:7-12, NWT.

2. Zozɛfö ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊dhɛ ˗da mɛn ˗nu ˗bha dhe ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗yö ˈwɔn yaa ˈka ˗Zlan ˈˈɲan ˈˈdhiʋ̈?

² Zozɛfö ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊dhɛ ˗da mɛn ˗nu ˗bha dhe ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗yö «ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü» ˈka? ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ˈö Moizö ˗ya ˗bɛn zë ˈö˗ pö ˈˈpuu ˈka ꞊dhɛ: «Ü dua ˈyaa ˗mü kö ˈü ˗da mɛn ˗nu ˗bha gɔn ɛɛnˈˈ mɛn ˗nu ˗bha dhe ˈˈpiʋ̈» bhë, ˗wa ˗bɛn ˗zë ꞊taabha kö ˗kwɛ këŋ ꞊plɛ ˗ya ʒiö. (Ex. 20:14) ˈˈKɛɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈö bhë ˗a ˈka, ˈdhɛ ˗kë ꞊dhɛ Zozɛfö ˗yö Zoova ˗dɔ ˗së ˈka, ˗yö ˗to mü ˈö˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ ˈˈɲangüyaa kë ˗sü ˈyaa˗ ˗dhɛ ˗së. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˗yö ˗kun ˗a ˈˈɲaan ˈkpakpadhö ꞊dhɛ dhebɔ do ꞊gɔɔn dua ˗mü kö ˗yö kë dosɛnŋ, gɔɔn˗ do ˗bha dhebɔ dua ˗mü kö ˗yö kë dosɛnŋ ˈpö. ˗A ˈbha ˗ya kë ˈzü kö ˗kɔ ˈö Zoova ˗yö ö ˗kɔ kpa ˗a ˈka ˗a ˈˈnan Saadha ˗ta ˈko ˗ta ꞊plɛ kö gɔɔn˗ ˈˈwɛɛ ˈya ˗dho wɔ ˗a ˈˈpiʋ̈, ˗ya ˗kwɛzlan ˗man. ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka ˈzü, Zoova ö ˗kɔ ˗kpa Izaakö ˗bha dhebɔ Dhebeka ˗ta. (ˈWun. 2:24; 12:14-20; 20:2-7; 26:6-11) Zozɛfö ˗ya ö ˗zota ˈwɔn ˗nu ˈwo bhë ˗an ˈgü, ˗yö pë ˈdhɛ ˗së Zoova ˈˈɲan ˈˈdhiʋ̈ waa˗ ˗dhɛ ˈö˗ ˗dhɛ ˈya˗, ˗an ˗bhokoo ˗yö. ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ Zoova ˗dhɔ Zozɛfö ˗kë, ˗a ˗bha ˈtɔŋ˗ kpɛnŋdhö ˗nu ˗dhɔ ˗ya kë ˈpö, ˈö kun pë ˈˈpɛpɛ kë ˗ni ˈgü kö ˈö ˗an ˗ya ꞊bhlëë ˈgü.

3. ˈMën ˈkwa dho ˗a yö ˈwɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü?

 ³ ˗Kë kpɛnŋdhö ˗sü ˗dhɔ ˗yö ka ˗kë ˗ee? ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ ˗a ˗dhɔ ˗yö ka ˗kë. ˈˈKɛɛ ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˗yö mɛn ꞊gban ˈˈpɛpɛ kwa ˗bha. Kwa ˈti˗ kë ˗së, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˈˈkpɔnŋtaamɛn ˗nu ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ sü. (Is. 5:20; Wlɔ. 12:2) ˗A ˗wɔn ˈgü, pë ˈwo˗ ˗dhɛ ˗kë kpɛnŋdhö ˗sü waa ˈwɔn ˗së ˗nu ˈö ˈkwa dho ˗an ꞊slɔɔ ˗a ˈgü, kwa ˗dho ˗a yö. ˗Ya ˈgo mü, kwa ˗dho pë ˗yaaga ˈwo dho ˗a kë kö Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗dhɔ ˗yö kwa kë ˈzü ˈgbɛ ˗an yö.

4. ˗Kë kpɛnŋdhö ˗sü yö ˗kɔ yaa ˗mɛɛn ˈö mɛn ꞊vadhɛ ˗gɔ?

⁴ ꞊Waa˗ pö mɛn kpɛnŋdhö, mɛn ꞊vadhɛ ˗bha ˈgü kö mɛn ˈö ö ˗de ˗kë ˈˈgɔɔgɔ, ˈö za dɔ mɛn ˗nu ˗bha, ˈö mɛn ˗nu këwɔn ˗nu ˗zëpiʋ̈dhɛ ꞊mɛɛn, ɛɛnˈˈ ˈzü ˈö ö ˗de sü ˗tiaandhö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha yö ˗mü. ˈˈKɛɛ ˈˈtakɔ ˗nu suu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˈwaa ˗Zlan ˗dhɛ ˗së. Kö Yesu ꞊kun ˈˈsɛ ˗ta, ˗yö ˈˈdhɛ ˗bho ˗zlanwogɔmɛn ˗nu këwɔn ˗nu ˗ta, ˈö˗ pö ꞊dhɛ ˗wo wo ˗de ˈgü kpɛnŋdhö, ˈö ˈwo wo ˗de ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu dɔ. (Eccl. 7:16; Dhu. 16:15) ˈˈKɛɛ mɛn ˈö Zoova dhɔɔbhawɔn kë ˗mɛn ꞊dede ˈka, ˈyaa˗ pö ö ˗de ˗dhɛ toŋtoŋdhö ꞊dhɛ ö ˗tiaandhö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha.

5. ˗Mën ˈö Biblö ˗ya ˗dhɛ ˗kë kpɛnŋdhö ˗sü? ˗A ˈwɔnzuan ˈbha ˗nu ˗zɔn.

⁵ ˗Kë kpɛnŋdhö ˗sü ˈö bhë, ˈˈklʋʋsë ˗tiaandhö do ˗mü. ˗Kë kpɛnŋdhö ˗sü ꞊dede ˈnën ˗tɔ ˈwɔn ˈö Zoova ˗Zlan ˈˈɲan ˈˈdhiʋ̈ ˗së ˗a kë ˗sü. Biblö ˈgü ꞊waa˗ pö ˗kë kpɛnŋdhö ˗sü, kö ˗wo ˗wɩ ˗tosɛta ˗kë Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗ta ˗sü ˈka. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ Zoova ˗ya ˗pö ˈˈdhoodɔmɛn ˗nu ˗bha ˈˈkɩdhʋŋ kpö dua ˗mü kö ˗yö kë «˗së.» (Deut. 25:15) Eblö ˗wo kpö ˈwo˗ ꞊dhiëëta ˈö ˗kë «˗së» ˈka bhë, ˗a ˈklɔɔ˗ ˈnën ˗tɔ «˗kë kpɛnŋdhö ˗sü.» ˗Ya ˗zɔn ꞊dhɛ kletiɛn ˈö˗ ˈˈpiʋ̈ ˈö kë kpɛnŋdhö Zoova ˈˈɲan ˈˈdhiʋ̈, ˗a dua ˗mü kö ˈwɔn ˈˈpɛpɛ ˈö˗ ˗kë, ꞊flüüwɔn ˈya ˗dho kë ˗a ˈgü. ˈMɛn kpɛnŋdhödhɛ ˗dhɔ ˗ya ˗kë ˗ya ˗kpan mɛn ˈbha ˗bha kö ˗yö saanˈˈ ˈsü ˗ni ˈgü, ˈyaa kë ˗a ˗dhɛ ˗së. ˗Ya ˈgo mü ˈzü ˗a ˗bha ˈwɔn ˈˈpɛpɛ ˈö ˗da ˗a ˗ʒian ˗ta ˗yö ö ˗zota ˗a ˈgü, kë ˈˈdhʋ̈ kö ö «ˈˈdhia ˗yö ˈma [Zoova] ˈgü ꞊dedewo.»—Kodh. 1:10.

6. ˈMën ˗kë ˈkwa dho ˈdhaŋ˗ bho ˗kɔ ˈö Zoova ˗yö ˈwɔn ˗së waa ˈwɔn yaa ˗an yö ˗a ˈka bhë, ˗a ˈˈdhiʋ̈? (Isaïe 55:8, 9)

⁶ Biblö ˗ya ˗pö Zoova ˈnën ˗tɔ kpɛnŋdhödhɛ ˗gɔgodhɛ. ˗A ˗wɔn ˈgü ˗wa ˗dhɛ «mɛn ˈö kpɛnŋdhödhɛ ˈdhö ˗ya ˗sü ˈka ˗a ˈgü.» (Jér. 50:7) ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ Zoova ˈnën kwa ˗da, yö dosɛnŋ ˈnën dua ˈdhö ˗mü kö ˈwɔn ˈö ˗së waa ˈwɔn ˈö ˈya˗, ˗yö ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈwo ˗gban ˗an ˗bha ˗an dɔ. ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ Zoova ˗yö ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈, ˗a ˗bha ˈwɔn ˗së waa ˈwɔn yaa yö ˗kɔ ˈyaa ꞊dhɛ kwa ˗bha ˈdhö. ˈWɔn yaa kë ˗dhii ˗yö kwa ˗bha, ˗a ˗wɔn ˈgü ˈkwaa ˈwɔn ˗së waa ˈwɔn yaa ˗an ˗bhokoo dɔ ˗së ˈka. (Prov. 14:12; Isaïe 55:8, 9 ˗wo pö.) ˈˈKɛɛ ˈdhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˗Zlan kwa ˗da ö ˈˈbin ˗bha, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˈwɔn ˈö˗ ˗dhɛ ˗së ˗a kë. (ˈWun. 1:27) ˗A kë ˗sü ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë. Kwa Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü ˗a ˗dhɔ ˈö kwa ˈgü ˗yö kwa ˗blü ˗to ˗a ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗bha.—Efɛ. 5:1.

7. ˈMën ˗kë ˈö kwa ˗bhawɔn ˈdhö ˈtɔŋ˗ ˗tiaandhö ˗nu ˗bha? ˗A ˈgü ˈˈpʋ.

⁷ ˈKwa Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈwo ˗gban ˈwɔn ˗së waa ˈwɔn yaa ˗an ˗bha ˗an ˗ya ꞊bhlëë ˈgü, kwa˗ ꞊trɔɔn ˗slɔɔ. ˈPë ˗kë ˈö ˗kë ˈˈdhʋ̈ ka˗ ˗dɔ ˗ee? ˗Ka ka ˗zota kö ˈkɔdɔmɛn ˗dhɛ ˈö ˈdhö, ˗yö ö ˗de ˗bha ˈkɔ ˗dan ˗a ˈka ˗pë ˗nu ˗yökë. ˗A ˈkɔ ˗nu ˗dho kë mü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Ɛɛnˈˈ ˈzü ˗ka ka ˗zota kö ꞊dhɔtrɔɔmi ˗nu ˗wo wo ˗ta yö ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈwo ˗gban mɛn ˈˈdhɛkë ˗kɔ ˗nu ˗bha ˗an ˗bha. ˈˈYuamɛn ꞊va ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ga, ˈyaa ˈdhʋ̈ ˗ee? ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö mɛn ˗nu dho ˈwɔn kë ˗a ˈka ꞊waa˗ ˈtɔŋ˗ ˗nu dɔ ˗wa ˈto ˗an ˈˈpiʋ̈, ˗yö ˗an ˗takpa ˈwɔn ꞊va ˗gɔ. ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈwo ˗gban ˈwɔn ˗së waa ˈwɔn yaa ˗an ˗bha, ˗wo kwa ˗takpa.

8. Mɛn ˗nu ˈö kpɛnŋdhödhɛ ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë bhë, ˈwɔn ˗së ˗mɛɛn ˈö ˗an ˈˈdhiʋ̈gan ˗ni ˈgü?

⁸ Zoova ˗yö ˈdhuëë˗ ˗kpɔ mɛn ˗nu ˈwo wo ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈwo˗ ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ꞊bhlëë ˗ya ˗an ˗bha. ˗Ya ˈˈplüün ˗bho ˈö˗ pö: «ˈˈSɛ ˗dho ˈto mɛn  kpɛnŋdhö ˗nu ˗gɔ ˈö ˈwo to ˗a ˗ta yi ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈka.» (Ps. 37:29) Kö mɛn ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗wo Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗ya ꞊bhlëë ˈgü, ˗kɔ ˈö ˈˈkpɔnŋtaadhɛ dho kë ˗a ˈka ˗kwa kwa ˗zota ˗a ˈgü. Kwa ˗kɔ ˗dho kë ˈwɔn do ˗bha, ˈö ˗dhikodhɛ ˗kë kwa ꞊zinŋgü, ˈö zuʋ̈gblüdhi ˗kë mɛn ꞊gban ˗gɔ. Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö ˗tosɛta suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˈkwa˗ kë. Gagade ˈgü, mɛn ˈˈpɛpɛ kwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈpë Zoova ˗dhɛ ˗së ˈkwa˗ kë. ˈˈKɛɛ kwa ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ kö ˈˈklʋʋsë ˈö bhë ˗a ˗dhɔ ˗yö kwa kë ˈzü? Pë ˗yaaga ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ ˗kë ˗kwaa ˗ga.

9. ˈMën dho kwa ˗takun kö ˗kë kpɛnŋdhö ˗sü ˗dhɔ ˗yö kwa kë?

⁹ Pë ˗blɛɛsü: Mɛn ˈö ˈtɔŋ˗ ˗nu bhë ˗an dɔ ˗a ˗dhɔ ˗yö kwa kë. ˈKwa˗ pö ˗kë kpɛnŋdhö ˗sü ˗dhɔ ˗yö kwa kë, kwa dua ˗mü kö Zoova ˈö ˈwɔn ˗së waa ˈwɔn yaa ˗an ˈtɔŋ˗ dɔ kwa ˗ta bhë, ˗a ˗dhɔ ˈö kwa ˈgü ˈkwa˗ ˗dadhiʋ̈. ˗A ˗dhɔ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗yö ˗da ˗ni ˈgü ˈˈdhiʋ̈, ˗tosɛta ˗kë ˗a ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗ta ˗sü ˗dhɔ ˗dho kwa kë. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ꞊ya kë ꞊dhɛ Zoova ˗dhɔ ˗kun Adan waa Ɛvö ˗an ˈgü ˗be, ˗wo ˈti ˗dho ˗a ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ꞊lögü.—ˈWun. 3:1-6, 16-19.

10. ˗Mën ˈö Ablaamö ˗ya ˗kë kö ˈö Zoova ˗zopiʋ̈wɔn ˗nu dɔ?

¹⁰ ˈKwaa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈwɔn yaa ˈö Adan waa Ɛvö ˈwo˗ ˗kë bhë, ˈkwa˗ kë ˈpö. ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈ kwa dua ˗mü kö ˈwɔn ˈö ˗gban Zoova ˗bha ˈkwa˗ draanˈˈ, kö ˗a ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˗dhɔ ˗yö kwa kë, kö ˗kɔ ˈö ˈwɔn ˗nu yö ˗a ˈka ˈkwa˗ ˈgüman ˗ʒian mɛɛnˈˈ. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, Zoova ˗dhɔ ˈö kwa ˈgü ˗yö ˗dho ˗dadhiʋ̈. ˗Kwa kwa ˗zota Ablaamö ˗bha ˈwɔnzuan ˈgü. Zoova ˗dhɔ ˗ya ˗kë ꞊dedewo. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka ˈyaa kun Zoova ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˗nu ˈgüman ˗ni ˈgü, Ablaamö ˈti ˗gban ˗a ˗gɔ. ˈPë˗ ˗kë ꞊ʒiaan ˈyö ˗tɔ ö ˈgü dɔ ˈnën˗ wo ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈö Zoova dɔ ˗së ˈka. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˈdhɛ˗ man ꞊dhɛ Zoova ˗dho Sodɔmö waa Gomɔɔ ˗dhɛ ˗an ˈgü shiʋ̈ˈˈ, ˈˈsuʋ̈ ˗ya ˗kë, ˈyö ˗tɔ ˗ya ˗ga ˗be ꞊dhɛ «ˈˈkpɔnŋtaamɛn ˈˈpɛpɛ ˗bha Zadɔmɛn» ˗dho ˈwɔnsëkëmɛn ˗nu kpa ˈwɔnyaakëmɛn ˗nu ˗bha kö ˗yö ˗an ˈgü shiʋ̈ˈˈ. ˗A ˗bha ˈgü ˈwɔn suu ˈö ˈˈdhʋ̈ Zoova ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗ya kë, yö ˈnën˗ ˗wɔn ˈgü ˈö dhɛɛˈˈ ꞊va kpɔ ˗a ˗gɔ. Zoova ö zuʋ̈ˈˈ ˗kë ˗saa ˈö˗ ˗bha dhɛɛˈˈ ˗nu ˗daakë. ꞊Taabha, Ablaamö ˗ya ˗yö ꞊dhɛ Zoova ˗yö ˗dhɛ ˗yö mɛn ˈö ˈdhö ˗a zuʋ̈ˈˈ ˈgü, ˈgo mü ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha toŋtoŋdhö kö ˗yö ˈwɔnsëkëmɛn ˗nu kpa ˈwɔnyaakëmɛn ˗nu ˗bha ˗yö ˈwɔn bho ˗an ˈgü.—ˈWun. 18:20-32.

11. ˗Kɔ ˗mɛɛn ˈö Ablaamö ˗ya ˗zɔn ˗a ˈka ꞊dhɛ Zoova ˗dhɔ ö ˗kë, ˈö ö ˗zo yö ˗a ˗dhɛ?

¹¹ ˈˈDoo ˈö waa Zoova ˈwo˗ dɔ ˈö ˗gban Sodɔmö waa Gomɔɔ ˗dhɛ ˗bha bhë, ˗yö ˗pa Ablaamö zuʋ̈ˈˈ ˈka ꞊dedewo. ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ Zoova ˗dhɔ waa˗ ꞊bhlëë ˈö kun ˗a ˈgü ˗be, ˗wo ˗dadhiʋ̈ ˈzü. ˈDhɛ ˗kwɛ ˗nu ˗wo ˗ʒiö, ˈwɔn do ˈbha ˗yö ˗kë ˈö Ablaamö ˗bha ˗zoyö Zoova ˗dhɛ ˗sü ˗yö ˗da ˈgüdandhe ˈgü. Zoova ˗ya ˗pö ˗a ˗dhɛ ˗a gbö dosɛnŋ ˈö˗ ˗dhɔ ˗ya ˗kë ˈö ˗kë Izaakö ˈka bhë, ˗ya ˈˈsaa˗ bho. ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈö bhë ˗a ˈgü kö Ablaamö ˗ya Zoova dɔ ˗së ˈka, yö ˈti dhɛɛˈˈ ꞊va ˈkpɔ ˗a ˗gɔ. Pë ˈö Zoova ˗ya pö ˗a ˗dhɛ ˈyö˗ ˗kë. ˈDhɛ kun ö ˗de baaˈˈ ˗ni ˈgü kö ˈö ˈˈsaa˗ bhë ˗a bho, ˗kɔ ˈö kun ˈmën ˗ni ˈgü ˗a zuʋ̈ˈˈ ˈka ˗a ˗bha, ˗ka ka ˗zota ˗a ˈgü. ˗A ˈbha ˗ya kë kö Ablaamö ˗yö ö ˗zota ꞊dedewo pë ˗nu ˈö ˗an ꞊draan ˈö ˗gban Zoova ˗bha ˗an ˈgü. ˗Ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ Zoova ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha toŋtoŋdhö kö ˗yö ˈwɔn yaa kë, ɛɛnˈˈ kö ˗yö ˈwɔn kë mɛn ˗san ˗bha. Bɔmɛn Pɔdhö ˗ya ˗pö ˈˈtʋ̈ŋ bhë ˗a ˈgü, Ablaamö ˗ya ˗pö ö ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ Zoova ˗dho ö gbö dhɔɔbhaasü Izaakö bho ga ˈgü. (Ebl. 11:17-19) Zoova ꞊yaa˗ ˈˈplüün bho ˈsaadhö ꞊dhɛ Izaakö suugünën ˗nu ˗dho kë ˈˈsɛgɔ ˈkpii˗ do ˈka, ˈyö ˈˈtʋ̈ŋ bhë ˗a ˈgü kö Izaakö ˈti ˈnën ˈkpɔ ꞊köŋ. Zoova ˗dhɔ Ablaamö ˗kë. ˗A ˗wɔn ˈgü ˗yö ˗kun ga ˗sü ˈka ˗a ˈgü ꞊dhɛ ö Dë ˈö bhë ˗yö ˗dho ˈwɔn ˈö kpɛnŋdhö ˗a kë ˗kplawo. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗a kë ˗sü ˈyaa kun ˗a ˗kɔa ˈˈplëëplë, ˗a ˗bha ˗zoyödhe ˗ya ˗blü ˈyö pë ˈö  ˗Zlan ˗ya pö ˗a ˗dhɛ bhë, ˈö˗ ˗kë.—ˈWun. 22:1-12.

12. Kwa ˗dho ˈto Ablaamö ˗bha wɔnzuan ˈˈpiʋ̈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (Psaume 73:28)

¹² Kwa ˗dho ˈto Ablaamö ˗bha wɔnzuan ˈˈpiʋ̈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ꞊Dhɛ ˗a ˈdhö, kwa dua ˗mü ˈkwa ˈwɔn ˈö ˗gban Zoova ˗bha ˗a dɔ ˗sü draanˈˈ ˗kplawo. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kwaa˗ ˗nu kwa ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗dho kë ˈˈgbɩɩ, ˈö˗ ˗dhɔ ˈö kwa ˈgü ˈö ˗dadhiʋ̈. (Psaume 73:28 ˗wo pö.) Zoova ˗zotakɔ ˗nu ˗dho ʒiaan bho kwa zuʋ̈ga ˈka. (Ebl. 5:14) ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˗kɔ bhë ˗a ˈdhö, mɛn ˈbha ꞊yaa˗ pö ˈö kwa ˗blü ˈwɔn ˈö ˈyaa ˗së ˗a kë ˗sü ˗bha, kwa ˗dho ˗kɔ ˗a ˈka. Kwa ˈti ˗dho kwa ˗zota ˗ʒiaanwo ˈwɔn ˈö dho ˗shiö kwa Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü ˗a ˗dhɛ, ɛɛnˈˈ ˈö dho kwaa˗ ˗nu kwa ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ shiʋ̈ˈˈ ˗an ˈgü toŋtoŋdhö. Kwa ˗dho ˗a ˗zɔn ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ˈzü ꞊dhɛ ˗kë kpɛnŋdhö ˗sü ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë?

13. Kwa ˗dho kpɛnŋdhödhɛ mɛɛnˈˈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (Proverbes 15:9)

¹³ Pë ꞊plɛ ˗bha ˗naan: ˗Kwaa ˈˈslö mɛɛnˈˈ ˗dhɛkpaɔyi ˈˈpɛpɛ ˈka kö ˗kë kpɛnŋdhö ˗sü ˗dhɔ ˗yö kwa kë. Mɛn ˈö˗ ˈˈpiʋ̈ ˈö kë ö ꞊faan ˈgü, ˗yö ö ˈgü ˗dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈö trʋʋˈˈ ˗nu ˈwo mɛn kwi ˈgü ˗pʋ ˗an ˗kë ˗dhɛkpaɔyi ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈka. ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka ˈkwa˗ pö ˈwɔn ˈö Zoova ˈgü ˗së ˗a ˗dhɔ ˗yö kwa kë, kwa dua ˗mü ˈkwa kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈpö. Yö ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa kë ˗dhɛkpaɔyi ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈka yö ˗mü. ˈWɔngümanmɛn ˗mü Zoova ˈka, ˈpë kwa ˗kɔ ˈyaa ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha toŋtoŋdhö ˗ya pö kwa ˗dhɛ ˈkwa˗ kë. (Ps. 103:14) ˗Yö kwa ˗zogban ꞊dhɛ «mɛn ˗nu ˈwo kpɛnŋdhödhɛ ˈˈpiʋ̈ ˗kë ˗an ˗dhɔ ˗yö [ö] ˗kë.» (Proverbes 15:9 ˗wo pö.) ˈKwa Zoova ˗bha yö ˈbha ˗nu kë ˗sü ˗wɔn ˗ya kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈, kwa kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈkwa ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha. ˈKwa˗ pö ˈkwa kë kpɛnŋdhö, pë do ˈö bhë ˈyö kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa˗ kë. Zoova ˗dho ö zuʋ̈ˈˈ kë ˗saa ˈö kwa ˗takun kö kwa ˗gɛn ˗yö ˈdho ˈˈdhiʋ̈ ˗a ˈgü ˈdɔɔni ˈdɔɔni ˈka.—Ps. 84:5, 7.

14. Kwa ˗bha ˗piö ˈˈbhɛɛ ˈnën ˗tɔ ˗mën? ˈYö ˈmën ˗kë kwa ˗bhawɔn ˈdhö˗ ˗bha?

¹⁴ Zoova kwa ˗zo ˗bo ˗dhɔkaadhe ˈgü ꞊dhɛ ˈwɔn kpɛnŋdhö kë ˗sü ˈyaa ˈgbɩɩ˗. (1 Zn. 5:3) ˗Yö kwa ˗takpa ꞊ʒiaan, ˈö kwa ˗gɔ bho ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗gɔ yi ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈka. Kwa ˗bha ˗gblü ˗gɔn ˗a ˈka ˗kwɛɛ ˈö bɔmɛn Pɔdhö ˗ya ˗wɔn ꞊blɛɛ bhë ka ˗zo  ꞊kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗ee? (Efɛ. 6:14-18) ˗A ˗mɛɛn ˈö kwa zuʋ̈ga ˗takpa? Kwa ˗bha ‹˗piö ˈˈbhɛɛ ˈö ˗kë ˈˈta ˗kɔ ˗së ˈö pö ˈaa ˗bha ˗a ˈka› bhë yö ˗mü. ꞊Waa˗ pö ˈˈdhʋ̈ kö ˗wo ˗wɩ Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ kpɛnŋdhö ˗nu ˈwo bhë ˗an ˈka. ꞊Dhɛ ˗kɔ do ˈö ˗piö ˈˈbhɛɛ ˗yö ˈˈsɔdha ˗nu zuʋ̈ˈˈ ˗takpa ˗a ˈka ꞊shiöŋ bhë ˗a ˈdhö, Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈwo ˗gban ˈwɔn ˗së kë ˗sü ˗bha ˗wo ˗dho kwa zuʋ̈ga ˗takpa. Yö ˈnën˗ ˗wɔn ˈgü ˈö dho kë ˗së kö ˗gblü ˗gɔn ˗a ˈka ˗kwɛɛ ˗nu ˈö ˈkwa dho ˗an ˗ya kwa ˗bha bhë, ˗piö ˈˈbhɛɛ ˈö ˗kë ˈˈta ˗kɔ ˗së ˈö pö ˈaa ˗bha ˗a ˈka bhë, ˗yö kë ˗a ˈgü.—Prov. 4:23.

15. Kwa ˗dho kwa ˗bha ˗piö ˈˈbhɛɛ ˈö ˗kë ˈˈta ˗kɔ ˗së ˈö pö ˈaa ˗bha ˗a ˈka bhë, ˗a ˗da kwa ˗bha ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁵ Kwa ˗dho kwa ˗bha ˗piö ˈˈbhɛɛ ˈö ˗kë ˈˈta ˗kɔ ˗së ˈö pö ˈaa ˗bha ˗a ˈka bhë, ˗a ˗da kwa ˗bha ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Kwa dua ˗mü kö ˈwɔn ˗nu ˈö ˈkwa ˗da ˗an ˗ʒian ˗ta ˗dhɛkpaɔyi ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈka, ˈkwa ˗an ˗gban ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗ta. ˈKwa˗ pö ˈkwa kwa ˗kɔ ˈˈyɛ ˈˈtan ˈkwa dho kwa ˈˈtʋ ˈto ˗a ˗bha, pë ˗nu ˈö kwa dho ˗an ˗ga, ɛɛnˈˈ ˈsëëdhɛ ˗nu ˈö ˈkwa dho ˗an ˗wo pö ˗an ˗bha, kwa dua ˗mü ꞊köŋ ˈkwa kwa ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ: ‹˗Bhöpë suu ˗mɛɛn ˈa dho ˗a nu n zuʋ̈ga ˗dhɛ yö? ˗Yö Zoova ˗dhɛ ˗së ˗ee? Ɛɛnˈˈ ˗yö ˗dho n ˗blü pë ˗nu ˈö ˈwaa Zoova ˗dhɛ ˗së ˈö˗ ˈbha ˗nu ˗kë ˈˈɲaangüyaa, ˈˈvaanvandhɛ, ꞊nɔɔn ˗dhɔ, ˗zota ö ˗de ˗wɔn ˈgü ˗sü ˗nu ˈka bhë, ˗an ˗bha ˗ee?› (Fdh. 4:8) ˈWɔn ˗nu ˈö ˈkwa ˗da ˗an ˗ʒian ˗ta ˈkwa ˗an ˗bɛ Zoova dhɔɔbhaawɔn ˗nu ˗bha, ˗wo ˗dho kwa zuʋ̈ˈˈ ˗takpa ˈwɔn yaa ˗nu ˗gɔ.

16-17. Isaïe 48:18 kwa ˗zogban ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊dhɛ kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗tosɛta ˗kë Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗ta ˗toëpö ˈka?

¹⁶ ꞊Ya kë ꞊shiöŋ kwa kwa ˗de dhɛɛˈˈ ˗kpɔ ˈˈni kwa ˗dho ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˈkwa Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ kpɛnŋdhö ˗nu bhë ˗an ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗dhɛkpaɔyi ˈˈpɛpɛ ɛɛnˈˈ ˗kwɛ ˈˈpɛpɛ ˈka ˗ee? ˈWɔnzuan do ˈö Zoova yö ꞊dede ˈö˗ ˗zɔn ˈö ˗ya ˗sü ˈka Isaïe 48:18 ˈgü, ˗kwaa ˗ga. (˗A ˗wo pö.) ˗Ya ˈˈplüün ˗bho ꞊dhɛ kwa ˗bha ˗kë kpɛnŋdhö ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö «˗kë ꞊dhɛ ꞊weeyi kpö ˗nu ˈdhö.» ˗Kwa kwa ˗zota kö kwa dɔ ˗sü ˈka ꞊weeyi ˈö˗ ˗ta ˈdhö ˈˈgbɛɛ ˈa ˈˈkpɔnŋ ˈˈdhiʋ̈, kö ˗a ˈˈyi ˗yö ö kpö ˗nu ˗zuö ˗ni ˈgü ˗kplawo. Kwa ˗dho ˗a pö kwa ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ ꞊weeyi ˗dho ö bo ö kpö ˗zuö ˗sü ˈka yi do ˈka ˗ee? ˗Abin. Kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˗kwɛ ˈˈgblü ꞊va ꞊dede ˗wa ʒiö ˈö ꞊weeyi ˈdhö ö kpö ˗zuö ˗ni ˈgü ˗kplawo, ˈö dho ˈto ˗a ˈka ˈˈdhʋ̈ ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka.

¹⁷ Kwa ˗bha ˗kë kpɛnŋdhö ˗sü ꞊mɔɔn ˗bha ˈö ˗kë ꞊dhɛ ꞊weeyi kpö ˗nu ˈdhö. ˗Kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˈKwa˗ pö ˈkwa ˗da ˈwɔn ˈbha ˗ʒian ˗ta, ˈpë Zoova ˈdhö˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa˗ kë ˗kwa kwa ˗zota ˗a ˈgü, kö ˈkwa˗ ˗ya ꞊bhlëë ˈgü. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗da ˈwɔn ˈö Zoova ˗dhɛ ˗së ˗a ˗ʒian ˗ta ˗sü ˗kë kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗, kwa Dë ˈö kwa ˗dhɔ ˗ya ˗kë bhë, ˗yö ˗dho ꞊faan nu kwa ˗dhɛ ˈö kwa ˗takun kö ˈwɔn ˈö˗ ˗dhɛ ˗së ˈkwa˗ kë ˗dhɛkpaɔyi ˈˈpɛpɛ ˈka.—Is. 40:29-31.

18. ˈMën ˗kë ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa ˈˈkan za ˗dɔ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha ˗sü ˗bha?

¹⁸ Pë ˗yaaga ˗bha ˗naan: ˈKwa ˗dho za dɔ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha. Kwa kwa ˈgü dɔ ˗ni ˈgü ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈwɔn ˈö Zoova ˗dhɛ ˗së ˈkwa˗ kë, kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa kwa ˗de ˗zɔn mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈka, kö ˈkwa˗ ˗ga ꞊dhɛ kwa ˗tiaandhö ˗an ˗bha. ˈKwaa ˈnën kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa za dɔ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha. Zoova dosɛnŋ ˈnën ˗tɔ «ˈˈkpɔnŋtaamɛn ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗bha Zadɔmɛn.» (ˈWun. 18:25) ˗Yö ˈti yö ˈdhɛ bhë ˗a ˈˈklɔɔnbho kwa ˗bha. Yesu ˗ya ˗pö ˈˈpuu ˈka ꞊dhɛ «ˈka ˈdho za dɔ mɛ ˈbha ˗bha.»—Mat. 7:1. *

19. Zozɛfö ˗ya ˗zɔn ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊dhɛ ö ˈdhaŋ˗ ˗bho Zoova ˗bha kpɛnŋdhödhɛ ˈˈdhiʋ̈?

¹⁹ ˗Kwa Zozɛfö ˈö kun mɛn kpɛnŋdhö ˈka ˗a ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga ˈzü. ˈYaa kun za dɔ ˗ni ˈgü mɛn ˗nu ˗de ˈwo ˈwɔn yaa ˗kë ˗a ˈka ˗an ˗bha. ˗A  ˗de ꞊dhegblü ˗nu pë ˈˈdhiʋ̈˗ ˗kë ˗a ˈka, ˈö ˈwo ˈˈdhoodɔ kö ˗yö kë mɛn ˗nu ˗bha ꞊dhuëŋ ˈka, ˈö ˈwo dho ˈwo˗ pö wo dë ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗ya ga. ꞊Taabha, Zozɛfö waa ö ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗wo ˗dho ˈwo ˗kpan wo ˈkwëë˗. ˗A ˈˈtʋ̈ŋ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈgü kö ˗ya kë ˈˈsɛkɔɔnmɛn ˈkpii˗ ˈka. ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗be ˈö za dɔ ö ꞊dhegblü ˗nu ˗bha, ˈö ˈwɔn ˈwo˗ ˗kë ˗a ˈka bhë ˗a ˈˈyoo bho ˗an ˗gɔ. ˈˈSuʋ̈ ˗kun ˗a ꞊dhegblü ˗nu kë ˗ni ˈgü, ˈyö ˗tɔ ˈkö ˗kë ꞊dhɛ ˈwɔn ˈwo˗ ˗kë bhë ˗yö ˗kun ˈmën ˗ni ˈgü ˗an ˈka, ˗wa ˗pö wo ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ Zozɛfö ˗dho wo ˗bha ˈˈyoo bho. ˈˈKɛɛ Zozɛfö ˗ya ˗pö ˗an ˗dhɛ: «ˈˈSuʋ̈ ˈya ˈdho ka kë, ˗a ˗gɛn ˗mü ꞊dhɛ, man ˗zë ˈmaan ˗Zlan ˈka.» (ˈWun. 37:18-20, 27, 28, 31-35; 50:15-21, NWT) Zozɛfö ˗yö ö ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩ ˈö ˈwɔn bhë ˗a to Zoova ꞊kwɛɛ˗.

20-21. Kwa ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ kö ˈkwa ˗dho kë kwa ˗de ˈgü kpɛnŋdhö ˈgbɛ?

²⁰ ꞊Dhɛ Zozɛfö ˈdhö, ˗kwa ˈwɔn ˗nu ˈto Zoova ꞊kwɛɛ˗. ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛn: Kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa˗ pö kwa ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ ˈpë kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗blü ˈwɔn ˈbha ˗nu kë ˗sü ˗bha kwa˗ ˗dɔ. ˈKwaa ˗dhɛ yö mɛn ˗nu zuʋ̈ˈˈ ˈgü, Zoova yö dosɛnŋ ˈnën ˗dhɛ yö mɛn zuʋ̈ˈˈ ˈgü. (Prov. 16:2) ˗Yö ˗kë mɛn suu ˈˈoo ˗suu ˈka, ˈö go ˗dhɛ ˈˈoo ˗dhɛ ˈgü, ˗a ˗dhɔ ˗ya ˗kë. ˗A ˗wɔn ˈgü ˗yö kwa ꞊faanmën ˈpö kö ˈkwa kwa «ˈˈgblʋ̈ʋ̈dhɛ ˈˈpʋ.» (2 Ko. 6:13) ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈ kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈˈpɛpɛ ˗dhɔ ˗yö kwa kë, ˈkwa ˈˈkan za ˗dɔ ˗an ˗bha ˗sü ˗bha.

²¹ Kwa dua ˈyaa ˗mü ˈpö ˈkwa za dɔ mɛn ˗nu ˈö ˈwaa Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈka ˗an ˗bha. (1 Tim. 2:3, 4) ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka kwa˗ ˗pö kwa ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha toŋtoŋdhö kö ˗wo kë Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈka ˗ee? ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˗yö ˈˈdhʋ̈, kö kwa kwa ˗de ˈgü kpɛnŋdhö. Zoova ꞊kun «mɛ ˈˈpɛpɛ ꞊gban ˗dhɛ sië ˗dhɛ ˈˈpɛpɛ ꞊gban ˈgü» kö ˗wo ˈgo wo ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˗nu ˈgü. (Këw. 17:30) Kwa ˗zo ˈya ˗dho bhɔ toŋtoŋdhö ꞊dhɛ mɛn ˈö ö ˗de ˈgü kpɛnŋdhö, kö ˈyaa kpɛnŋdhö.

22. ˈMën ˗kë ˈka˗ ˈˈpiʋ̈ ˈka pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˈka kë kpɛnŋdhö?

²² ˈWɔn ˗nu ˈwo Zoova ˗dhɛ ˗së ˗an ˗dhɔ ˗ya kwa kë, ˗yö ˗dho zuʋ̈gblüdhi nu kwa ˗dhɛ, ˈö kwa ˗dhɔ ˗yö mɛn ˗nu ˗kë. ˗Yö ˗dho ˗a kë ˈpö kö ˗an ˗bha Zoova ˗dhɔ ˗yö ˗dadhiʋ̈. ‹˗Zlan dhɔɔbhaa kë ˗sü ˗dhɔ ˗yö kwa kë ˈböbödhö› ˗kplawo. (Mat. 5:6) ˗Yö ga kwa ˈgü ꞊dhɛ Zoova ˈˈɲan ˗yö kwa ˗bha ˈgüdɔgbɩɩsü ˗bha, ˈö kwa ˗bha ˈwɔn ˗së kë ˗sü ˗dhɔ ˗ya ˗kë. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˈö yö ˗a ˈgü, mɛn ˗nu ˗wo wo ˗gɔ ˗gban ˗ni ˈgü ˈwɔn ˈö ˈyaa kpɛnŋdhö ˗a kë ˗sü ˗bha ˗kplawo, kwa ˈgü ˈya ˗dho ga. Kwa ˗zo ˗yö ˗bo ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka ꞊dhɛ «mɛn ˗nu ˈwo kpɛnŋdhö, ˗an ˗dhɔ ˗yö Zoova ˗kë.»—Ps. 146:8.